Biekorf. Jaargang 70

[p. 87]

De geneeskundige volksboeken van Heyman Jacobi
1603-1796

Over de persoon van Heyman Jacobsz. (al. Jacobi, Jacobaei) is weinig of niets bekend. Hij leefde en schreef omstreeks 1600 in Noord-Holland, was een katholiek, een ontwikkeld man, mogelijk een onderwijsman, die zijn kennis en ervaring op geneeskundig en pedagogisch gebied heeft gevulgariseerd. Zeer bekend en talrijk zijn de herdrukken van de ‘Ghemeyne Send-Brieven seer profijtelijek voor d'Ouders, Meesters ende Kinderen...’ die hij in 1597 te Amsterdam liet uitgeven. Dit leerboek heeft een uitgebreide bibliografische geschiedenis en werd in 1727 nagevolgd door de Kortrijkse schoolmeester Pieter Haeck, later eremijt op St.-Anna.

Hier willen we ons beperken tot de twee geneeskundige volksboeken die op de naam van Heyman Jacobi staan. Deze bibliografische inleiding kan voor de verzamelaars van curiosa een wegwijzer zijn om misschien nog een of andere onbekende editie van die werkjes te identificeren.

Bibliografie van kleine herbarjus en schat der armen
I

Den Cleynen Herbarius ofte Kruydt-boexken, inhoudende die cracht ende operatie van ghemeene kruyden ende bekende vruchten diemen dagelicks gebruyckt, waer duer men met Gods gratie zijn ghesontheyt mach onderhouden en allerhande sieckten can ghenesen. - Van nieus oversien ende vermeerdert. - Per H.I. ad Honorem Dei. - [Drukkersmerk, houtsnede]. - T'Amstelredam. By Hendric Barentsz. Boeckvercooper int Vergulde Schrijfboeck. 1603.

Dit drukje 8^o van 96 pp. (gotische, civilité en antiqua) heeft volgende rijmen op het titelblad (Dronckers nr. 858):

Om ghesontheyt te behouwen / ende sieckte te ghenesen
Salmen ongenucht schouwen / en sober wesen.
Nota.
Heb dy gheen Medecijn / Soo laet dese vier u meester zijn.

Een vrolyck hert en sober cost

Matighen arbeyt en warm ghedost.

Dese connen u deur Godt ghegeven

Dat ghy langhe ghesont moeght leven.

Op blz. 96 r. staat: ‘Den Leser sal weeten dat wy eerst daeghs in druck meenen te brenghen... Het schat der Armen. Oft een Medecijn Boecxken... Door Heyman Jacobsz’.

De initialen H.I. van Den Cleynen Herbarius zijn deze van dezelfde Heyman Jacobsz. alias Jacobi. De op zijn naam vol-

[p. 88]

gende bepaling ‘ad honorem Dei’ luidt in latere uitgaven: ‘ad laudem et gloriam Dei’ en ook: ‘medelydend Hert van menschlievendheyd’.

De ‘Cleynen Herbarius’ werd nog ca. 1785 herdrukt te Gent door Jan Gimblet (8^o, 169 pp.; got. letter). De titel luidt (Bibl. Gant. nr. 6719):

Den nieuwen kleynen Herbarius, ofte kruyd-boeksken, Inhoudende de kracht ende operatie van alle de gemeene Kruyden ende bekende vruchten die men dagelijks gebruykt... vermeerdert en op vele plaetsen verbetert... Door H.J. ad honorem Dei.

Een berijmd bericht (p. 7) zegt o.m.:

Komt dan en wilt met luste doorwandelen
Dit Kruyd-hofken dat ons hier word open gedaen
Van Heyman Jacobs die ons leert handelen
De Kruyden en Bloemkens....

De prijs van deze ‘kleynen Herbarius’ was in de fondskataloog van de Gebroeders Gimblet te Gent anno 1796 gesteld op 21 stuivers.

II

Een ander, meermaals herdrukt werk van Heyman Jacobi is ‘Het Schat der Armen’. Die uitgave, door de Amsterdamse drukker van ‘Den Cleynen Herbarius’ in 1603 aangekondigd, is feitelijk in 1603 verschenen te Emmerik, bij Christoffel van Hartochvelt Een druk 8^o, 91 pp. got. en lat. letter. (Dronckers nr. 864). De titel ervan luidt:

Het Schat der Armen, Oft een Medecijn Boecxken, dienstelijck voor alle Menschen, inhoudende hoemen sijn gesontheyt onderhouden sal. Daerby veelderhande simpele Remedien en Medicamenten om veelderhande sieckten met cleyne costen seer lichtelijek te genesen. - En wat daer voorts meer in te lesen is, dat vintmen aende ander zijde. - Opera Heym. Jacobaei, Ad laudem et gloriam Dei. - Een wijs Philosoph zeyt: dat die gesontheyt is een onbekende rijckdom, maer is aengenamer den gheen die van een zware sieckte genesen zijn, als die noyt sieck of eranek geweest hebbe. [Drukkersmerk]. - Tot Emrick. By Christoffel van Hartochvelt Anno 1603.

Van dit werk is een herdruk bekend van 182 pp. ‘oversien, verbetert ende ghecorrigeert’, verschenen te Amsterdam bij Michiel de Groot in 1664. (Dronckers nr. 865). - Een Antwerpse druk (12^o, got. letter, bij H. Aertssens) uit 1641 was in de bibliotheek van ëm. van Heurck voorhanden, door hem aangehaald in zijn ‘Livres populaires flamands’ (Antwerpen 1931, p. 145; en nr. 1048 van de veilingskataloog).

De titel van ‘Het Schat der Armen’ heeft een zekere ge-

[p. 89]

schiedenis doorgemaakt die nog dient opgehelderd te worden

Mag men de Approbatie geloven die de tweedelige uitgave van ‘Den Antwerpschen Leydsman der Gesondheyd, ofte Den Schat des Menschdoms’ (Antwerpen 1796, voor rekening van de Gebroeders Gimblet) inleidt, dan zou anno 1625 te Antwerpen een uitgave onder de titel ‘Schat des Menschdoms’ verschenen zijn. De Approbatie is gedateerd 19 okt. 1625 en getekend P. Coens, kanunnik te Antwerpen, ze noemt echter geen auteur.

De ‘Antwerpschen Leydsman’ zelf dient zich in 1796 aan als het werk van Heyman Jacobi ‘medelydend Hert van menschlievendheid. Ad honorem Dei’ en als zijnde de ‘Derden Druk, aenmerkelyk vermeerderd, en in 't licht gegeven door G.S., uyt liefde tot synen Even-Mensch’.

Deze z.g. derde druk omvat nu twee delen klein 8^o van 5 ff., 248 en 328 pp. Met de (enige) approbatie van 1625.

De ontleding van de lijvige Antwerpschen Leydsman zou ons nu te ver leiden. Belangrijk is hier het feit dat die zeer uitgebreide en ten dele alfabetisch geschikte geneeskundige volksencyclopedie, na twee eeuwen herdruk en herwerking, in 1796 nog steeds de naam Heyman Jacobi draagt.

A. Viaene