Biekorf. Jaargang 70

[p. 71]

Het testament van Pieter van der Spoie
Poorter van Damme
ca. 1300

In 1875 gaf Baron Kervyn de Lettenhove, onder de publicaties van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, het ‘Codex Dunensis’ uit, naar het handschrift n^o 418 van de Brugse Stadsbibliotheek.

Die Codex is geen cartularium, maar hij bevat een zeer groot aantal afschriften van akten uit de 13e en het begin van de 14e eeuw, bestemd om te dienen als model voor het opmaken van soortgelijke akten. In die kopieën zijn de persoonsnamen van het oorspronkelijk stuk dikwijls geschrapt, terwijl de datum altijd weggelaten is. De codex werd samengesteld in het eerste kwart van de 14e eeuw.

Kervyn de Lettenhove heeft alleen de latijnse akten van de codex uitgegeven, de enkele Vlaamse akten van het handschrift heeft hij weggelaten.

Onder die Vlaamse onuitgegeven akten bevindt zich het testament van Pieter van der Spoie uit Damme, die overleed vóór 1302. Immers, onder de eigenaars van de gesekwestreerde goederen van de partijgangers van de koning van Frankrijk vinden wij in 1302 talrijke vermeldingen van bezittingen van ‘ser Pieter kinder van der Spoye’, namelijk cijnzen te Moerkerke, Vijvekapelle, Oostkerke, en Dudzele, een rente te Lissewege, grond te Oostkerke en een poldertje te Hoeke⁽¹⁾.

In zijn testament stelde Pieter van der Spoie zijn vader Willem aan tot testamentuitvoerder met uitgebreide volmachten. Willem moet ook reeds gestorven zijn in 1302, want vader en zoon zijn in hetzelfde jaar overleden⁽²⁾.

De eerste van de uitvoerders van de twee testamenten van vader en zoon was abt Willem van ter Doest. Dit laat ons echer niet toe de datum van het overlijden nader te bepalen, daar er tussen 1279 en 1314 achtereenvolgens vier abten waren in ter Doest, die de naam Willem droegen, namelijk Willem III van Hemme uit Oostkerke (1279-1285 of 1286), Willem IV uit Damme (1286-1304), Willem V Cordewaghen (1304-1308), en Willem VI uit Jabbeke (1311-1314)⁽³⁾.

Willem van der Spoie, evenals zijn broeder Wouter, waren poorters van Damme, waar zij zeer machtig waren, ook

(1) J. Colens, 1302, le compte communal de la ville de Bruges. Brugge 1886, p. 22, 25, 27, 34, 35, 36 en 192.

(2) J. Kervyn de lettenhove, Codex Dunensis, Brussel 1875, n^o CCXII, p. 338: ‘... cum quondam Willelmus et Petrus, dicti de Spoya, jam defuncti novem annis elapsis...’.

(3) Manasticon beige. Tome III, 2^me volume. luik 1966, p. 336-339

[p. 72]

in de jaren dat zij niet behoorden tot de schepenbank. Zij waren berucht voor hun willekeurige aanhoudingen ook van andere poorters. Sedert 1286 behielden zij de sleutel van het stadszegel zodat, zonder hun goedkeuring, de magistraat geen enkele akte kon uitvaardigen. Zij dijkten voor eigen gebruik een deel van de schorre in, die door gravin Margareta in 1272 aan de stad Damme was geschonken, en belemmerden daarbij op gevoelige wijze het verkeer van de schepen in de haeven van Damme. Dit alles staat te lezen in de klacht die de ‘gemeente’ van Damme in oktober 1280 indiende bij de graaf van Vlaanderen. De bevolking van Damme vroeg ook dat Willem en Wouter van de Spoie en drie andere poorters nooit meer zouden benoemd worden tot schepenen van de stad. Maar in 1290 en 1294 staat Willem opnieuw vermeld onder de schepenen van Damme. Hij moet dus gestorven zijn tussen 1294 en 1302⁽⁴⁾.

Over de testamenten van Willem en van zijn zoon Pieter ontstonden betwistingen tussen de uitvoerders: Willem, abt van ter Doest; Willem Grip, kanunnik van Harelbeke; Boudewijn Grip en Pieter Bliec enerzijds; en drie van de erfgenamen anderzijds, namelijk de Brugse poorters Lamsin Tolnare, Gillis Dop en Jacob Rijnvisch. De twee eerste hadden in 1302 partij gekozen voor de Franse koning en hun goed was onder sekwester geplaatst. L. Tolnare had grondbezit te Aardenburg, te Stampaartshoeke onder Moerkerke en een visserij te Lapscheure, met daarbij nog renten te Moerkerke en cijnzen te Lissewege en te Nieuwmunster⁽⁵⁾. Bij Gillis Dop werden 30 zakken wol aangeslagen te Brugge en een schuldvordering op de abdij van ter Duinen, daarenboven bezat hij een moere te Oostkerke en cijnzen te Dudzele en Houtave⁽⁶⁾.

De uitvoering van de testamenten van Willem en Pieter van der Spoie gaf aanleiding tot een tussenkomst van de officiaal van het bisdom Doornik. De twee latijnse brieven van de officiaal werden door Kervyn de Lettenhave wel in zijn Codex-uitgave opgenomen.

De eerste brief is gericht aan de deken van Brugge. Willem en Pieter van der Spoie waren reeds negen jaar overleden en de drie hoger genoemde erfgenamen hadden gevraagd om eindelijk hun deel van de nalatenschap te mogen ontvangen. De uitvoerders en de erfgenamen worden nu verzocht te Brugge of elders bijeen te komen, om aan deze laatsten hun deel in de erfenis uit te keren. Indien de testamentuitvoerders

(4) A. De Smet, De klacht van de ‘Ghemeente’ van Damme in 1280, in ‘Bulletin de la Commission royale d'Histoire’, 1950, p. 1-15.

(5) J. Colens, 1302, p. 15, 21, 22, 26, 36, 40 en 192.

(6) Ibidem, p. 2, 16, 33, 40 en 80.

[p. 73]

weigeren dan moeten zij met de twee testamenten verschijnen voor de officiaal te Doornik⁽⁷⁾.

De betwisting liep zeker over het aandeel van de nalatenschappen die de uitvoerders wilden besteden voor kerkelijke stichtingen⁽⁸⁾. In het testament van Pieter was de bepaling daarover zeer onduidelijk. De zaak kwam niet in orde en Lamsin Tolnare had een deel van de goederen van de erfenis eigenmachtig in bezit genomen en weigerde deze terug te geven.

Een tweede brief van de officiaal van Doornik, gericht aan al de pastoors en de kapelanen van het bisdom Doornik, geeft aan L. Tolnare zeven dagen tijd om de geüsurpeerde goederen terug te geven aan de testamentuitvoerders, zoniet wordt hij in de kerkelijke ban gedaan en loopt hij daarenboven nog een boete op van 100 mark ten voordele van de bisschoppelijke curie te Doornik. Voor de uitvoering wordt de hulp ingeroepen van de wereldlijke overheid. Zij die hulp weigeren lopen dezelfde straffen op⁽⁹⁾.

Is het misschien daarom dat Lamsin Tolnare, als burgemeester van Brugge, in 1306 zo vijandig gezind was tegen de bisschop van Doornik?⁽¹⁰⁾. Dit zou ons dan toelaten het overlijden van Willem en Pieter van der Spoie te situeren tussen 1294, laatste vermelding van Willem als schepen te Damme, en 1297, negen jaar vóór 1306, duur van de betwisting.

Hierna volgt de tekst van het testament van Pieter van der Spoie.

Eerst vraagt hij dat al de schade en het onrecht door hem veroorzaakt voor alles zou hersteld worden. Daarna geeft hij aan zijn vader, die testamentuitvoerder is, onbeperkte volmacht om alles te regelen zoals hij het goedvindt zonder dat hij aan iemand moet rekenschap geven, ook indien er betwistingen ontstaan tussen Willem en de vrouw en de kinderen van Pieter.

Willem en Pieter dreven samen koophandel, maar buiten

het gemeenschappelijk handelskapitaal had Willem aldaar nog

1400 pond belegd, die hij vooraf uit de erfenis mocht terugnemen. Dit was een belangrijke som als we zien dat de rijkste Bruggelingen die in 1292 dienden in de poorterlijke ruiterij, ten minste 3000 pond moesten bezitten⁽¹¹⁾.

(7) Kervyn de Lettenhove, op. cit., p. 338, n^o CCXIII.

(8) ‘... suasque ordinaverint ultimas voluntates in quibus plures elemosinas et legata pluribus piis locis et miserabilibus personis contulerunt et legaverunt ad pios usus...’. Kervyn, op. cit., p. 418, n^o CCLXXXVIII.

(9) Ibidem, zelfde akte.

(10) L. Gilliodts van Severen, Inventaire des Archives de la Ville de Bruges. Deel I, p. 224.

(11) J. De Smet, De inrichting van de poorterlijke ruiterij te Brugge in 1292 en haar indeeling in gezindheden in 1302, in ‘Verslagen en Mededeelingen van de Kon. Vlaamsche Academie’, 1930, p. 487.

[p. 74]

Vader en zoon van der Spoie schijnen van geringe afkomst te zijn, zoals vele van de rijke poortersfamilies van het einde van de 13e eeuw. Pieter schonk een som van 500 à 1000 pond om uit te delen aan de arme verwanten van vaders- en moederszijde in de dekenijen Brugge en Aardenburg. Over de hoogte van het bedrag moest alleen zijn vader beslissen.

Zolang die bepalingen niet waren uitgevoerd mocht geen enkele der erfgenomen iets ontvangen uit de nalatenschap. Daarna mochten ze verdelen wat nog overbleef. Dit is wel de reden waarom, na negen jaar, de erfgenamen nog niets ontvangen hadden.

Indien een van de erfgenamen dit wilde beletten dan zou uit de erfenis 500 pond weggenomen worden ten voordele van de graaf of van de bisschop van Doornik. Daarenboven mochten de testamentuitvoerders al hun kosten in rekening brengen zonder dat deze door de erfgenamen mochten betwist worden.

Tekst van het testament

Jn die name sVaders ende tSeuns ende Selichs Gheest, amen.

Jc Pieter van der Spoye ser Willems sone van der Spoye, portre in den Dam, machtich van sinne, ghesont van harten ende van gedachten, ende wel vorpenst bi rade van goeden lieden, ter heren Ons Heren ende der Maghet Marien ende alle Gods Heleghen, omme die salichede van mier ziele ende van minen vorders, makic ende ordinere mijn testament ende minen utersten wille in so wat manieren dat ment heeten mach ordinanche van utersten wille ende die also alst hier naer besereven es.

Jnt erst so wille ic datmen gheheel restoir doe eiken mensche die rechte claghe doen sal van mie biden executeurs van minen utersten wille die hier naer ghenoment sullen sijn ende bescreven ende hiertoe so settic ende binde al mijn goed so waer daerment ghecrighen mach ende vinden in haren handen.

Vort begharic ende wille in alre manieren waer dat zake dat enich discart ware tusschen minen here vader ende minen wive ende minen kindren van der deelinghe van miere doed jof van enichgherande dinghe daer eneghe tvifelinghe in wesen mochte, so wille ic Pieter van der Spoye vorseit dat mijn here mijn vader gheloeft si van alre coepmanscepe ende van al ander goede daer eneghe calaenge of wesen mochte iof coemen mochte met sinen simplen worden sonder eneghe ander proeve ende dat hiet selve verclaerse ende anders niemene.

[p. 75]

Vort so verlie ic Pieter vorseit ende bekenne dat mijn here mijn vader hute es schuldich te nemene van onsen ghemenen goede dat hie liefst hevet veertiene ondert pont vlaems die hie meer ligghende hevet an onse ghemene coepmanscepe danne ic ende also vele meer als mine remeringhe costen sal.

Vort so gheve ic mine alemoesene jn die dekenie van Brughe ende van Ardenburgh ende minen aermen maghen van vadre ende van moedre ende daert mijn here mijn vader goet sal dinken ende minen executeurs vijf hondert pont iof tote dusentich ponden iof also alst minen here mijn vader goed sal dinken ende anders niemene, ende dese alemoesene mach mijn here mijn vader meersen ende minderen also als hem goed sal dinken na den dinghen die ic hem seide ende gheladen hebbe die alemoesen te ghevene.

Ende omme dat ic wille dat alle dese vorseide dinghen sijn ende bliven vast ende ghestade so willic dat negheen van minen aeldinghers besitten no hand ne slaen none calengiere omme te deelne mijn goed dat na mie blivet het ne si dat sake dat mine executeurs van allen desen vorseiden sticken volcomenlike hebben haren wille ende daer naer so moeghen si delen datter blivet.

Vort ware dat sake dat enich van minen aeldinghers wederseide jof lette iof dade letten in enigher maniere minen utersten wille vorseit, so wille ic dat mine executeurs moghen gheven den grave jof den biscop iof el iemene dat sie willen vijf honder pont van den ghereedsten goede dat na mie blivet omme helpe te vulcomene ende beschermene alle dese vorseide dinghen, vort alden cast die sie sullen doen omme te vulcomene dese vorseide dinghen, so wille ic dat sie nemen van minen ghereedsten goede ende datmes hem ghelove sonder rekeninghe ende sonder ander proeve.

Mine executeurs van minen vorseiden utersten wille so kiesic ende make minen here mijn vader...

- Brugge, Stadsbibliotheek, Handschrift nr. 418: Codex Dunensis, 13e-14e eeuw, f. 321^v, nr. DLXIII. (Over dit hs. zie Catalogue des manuscrits, ed. A. De Poorter, 1934, p. 468-470).

Jos. De Smet