Biekorf. Jaargang 70

[p. 41]

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge
Hagiologische en archeologische rondgang
(Vervolg en slot van 1968, blz. 359)

IV. De broederschappen in de abdij

De gilden en de broederschappen waren heel talrijk in Brugge, zoals trouwens in alle middeleeuwse steden. Daar zij een buitenparochiaal karakter droegen, vonden zij er geen bezwaar zich in kloosterkerken te gaan vestigen; meer nog, zij verhuisden gemakkelijk van het ene klooster naar het andere. Om welke reden dit gebeurde, en hoever dit met de toestemming van het bisschoppelijk gezag geschiedde, is meestal onmogelijk te zeggen. Hoe dan ook, de volgende broederschappen waren in de Sint-Bartholomeuskerk van de abdij gevestigd.

De Broederschap van het H. Kruis. - Over het zeer vereerde kruisbeeld hebben we hierboven (1968, 356-358) gehandeld.

Op 18 september 1768 stichtte abt Antoon Joets de broederschap van het Mirakuleuze Kruis, de bezieler van de onderneming was echter de reguliere kanunnik Filips van der Meersch⁽¹⁾. Op 15 november 1768 werd de broederschap door paus Clemens XIII erkend en goed ekeurd⁽²⁾. Op 10 februari 1776 hechtte bisschop Brenart aflaten aan het altaar van de broederschap⁽³⁾, maar enkele jaren later werd deze laatste, met zoveel anderen, door keizer Jozef II afgeschaft (1783). Na de Franse revolutie ging het Kruis over naar de Sint-Salvatorskerk, waar de broederschap werd hersteld. Haar archief zou haar volgen, zoals de relikwie van het heilig Hout, die eens aan de broederschap had toebehoord⁽⁴⁾.

De Broederschap van O.L. Vrouw Hemelvaart (?). - Een aldus genaamde broederschap, of broederschap ‘van het koor’, bestond sedert 1298 in de O.L. Vrouwkerk te Brugge. Een andere confrerie van het koor werd op 16 augustus 1397 te Sint-Salvator ingericht⁽⁵⁾. Volgens het Liber confraternitatis chori

(1) Le Beffroi, I, 1863, blz. 250. - Filips Jaak van der Meersch, geboren te Wijtschate in 1734, zoon van Andries en Maria Baptista de Wulde, priester gewijd op 19 september 1761, stierf te Brugge op 29 maart 1817; zie J.B. van Bavegem, Het martelaarsboek der Belgische geestelijkheid ten tijde der Franse Omwenteling (Gent 1875), blz. 417; over zijn familie, zie Weale, Obituaire, blz. 306, 309, 310, 311, 326, 333, 348, 351.

(2) En niet ‘in 1778’ zoals in Le Beffroi, I, blz. 250, staat afgedrukt.

(3) Bisschoppelijk Archief Brugge, Acta episc. Brug., LXIX, f^o 22.

(4) Le Beffroi, I, 1863, blz. 250-251; La Patrie nr van 7 maart 1931.

(5) K. Verschelde, De kathedrale van S. Salvator te Brugge, blz. 205.

[p. 42]

Sti Salvatoris, dat weliswaar in 1615 werd geschreven, zou een dergelijke broederschap ook ten Eeckhoutte hebben bestaan⁽⁶⁾.

‘Telkenmale ook dat de begraving van een geestelyk lid dier vergaderinge plaats had, schrijft K. Verschelde, kwamen de kanoniken van O.L. Vrouwe en de kloosterlingen van de Eeckhoutte ten offer; de eerste bevonden zich aen de regter kant van den choor, de tweede aen den linker kant; zoo ook ging het kapittel van Sint Salvator tot de offerande in de kerke van O.L. Vrouwe wanneer een lid van 't broederschap, in die kerke gevestigd, overleden was; by de uitvaert van den abt van den Eeckhoutte ging het kapittel van Sint Donaes vooraen, gevolgd door deze van O.L. Vrouwe en Sint Salvator. In de lykdienst van eenen wereldlyken medebroeder, gingen de kapittels niet ten offer’.

Dat er een broederschap van het koor zou bestaan hebben in de Eeckhoutabdij is twijfelachtig. Wat is immers een regulier kapittel, tenzij een broederschap van het koor? Ik denk dat de broederschap waarover het Liber confraternitatis chori Sti Salvatoris het heeft niets anders is dan de instelling van de fratres ad succurendum door abt Lubertus Hautscilt (1394-1417) ingericht⁽⁷⁾, en die wij best met een van onze moderne ‘derde orden’ kunnen vergelijken. In deze zin bestond er ten Eeckhoutte sedert de XVe eeuw, een ‘broederschap van het choor’ die ook voor wereldlijke personen openstond; ze stond echter niet onder de benaming van O.L. Vrouw Hemelvaart, wel onder deze van St. Bartholomeus, patroon van de abdij. De namen van de lekeconfraters werden in het obitua rium opgenomen; ze blijken niet zeer talrijk te zijn geweest

Sprekend over de broederschap van het koor van Sint Salvator, noteert Verschelde terecht: ‘Het schijnt dat deze vergadering in den beginne aleen uit geestelycken samengesteld was’. Trouwens te Brugge, zoals in alle middeleeuwse steden, moet een algemene vergadering van de stadsgeestelijkheid hebben bestaan⁽⁸⁾. Toch zal men tevergeefs naar een confraternitas curatorum zoeken, iets in de aard van de Trente prêtres van Luik⁽⁹⁾, of van de Frairie des XII apôtres van Hoei⁽¹⁰⁾. Te Brugge is het alsof de vergaderingen van de te weinig tal-

(6) K. Verschelde, op cit., blz. 206.

(7) Flandria illustrata, II, blz. 232. Beaucourt, Description, blz. 308; Weale, Notice, blz. 284.

(8) G.G. Meersseman, Die Klerikervereine von Karl dem Grossen bis Innocenz III, in Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte, 46, 1952, blz. 1-42, 81-112.

(9) L. Lahaye, Les paroisses de Liège, in Bulletin Inst. archéol. liégeois, 46, 1921, blz. 179-194 (ook in boekvorm verschenen).

(10) F. Discry, La frairie hutoise des communs curés, in Leodium, 15, 1958, blz. 5-29.

[p. 43]

rijke pastoors verdrongen werd door een societas tussen de drie (later de vier) stedelijke kapittels.

De broederschap van O.L. Vrouw van den Drogen Boom. - Deze broederschap, waarvan de oorsprong nog in het duister ligt, werd bij de minderbroeders gesticht, waarschijnlijk in de loop van de XVe eeuw^(10bis). Zij was in 1396 in volle bloei. Rond 1632 verhuisde ze naar de Eeckhout, later naar Hemelsdale, dan naar Sint-Donaas. In 1779 ging ze eindelijk over naar Sint-Walburga, waar haar beroemd paneel, ‘Het mirakel van Gedeon’ door Petrus Claeissins, nog te bewonderen is⁽¹¹⁾.

De broederschap van O.L. Vrouw van Halle. - De bedevaart naar O.L. Vrouw van Halle heeft zeer vroeg de Bruggelingen aangelokt, en de rijve van Halle is meer dan eens te Brugge op bezoek gekomen⁽¹²⁾. In de XVIIIe eeuw waren de Brugse bedevaarders naar Halle talrijker dan ooit. Ook dachten zij eraan hun vrome reis een meer korporatief karakter te geven. Op 30 maart 1723 vroegen acht en veertig Bruggelingen aan de bisschop oorlof om een jaarlijkse mis in de Eeckhout te mogen celebreren en officieel samen naar Halle te mogen trekken. Na overleg met de nogal aarzelende aartspriester van Vyve, bang om mogelijke misbruiken, gaf bisschop van Susteren voor een jaar toe ad experimentum⁽¹³⁾. Het experiment was blijkbaar afdoend, want de broederschap van O.L. Vrouw van Halle werd op 25 oktober 1723, door brieven van bisschop van Susteren officieel ingericht⁽¹⁴⁾. De tevredenheid van de

(10bis) A. Deschodt, Confrérie de Notre-Dame de l'Arbre sec, in Emul., 28, 1876-1877, blz. 141-187; M. English in Parochieblad Brugge, 5, 1950, nr 52; Arch. Houbaert, De eredienst van O.L. Vrouw bij de minderbroeders in België, in Franciscana, 12-13, 1957-1958, blz. 5-45 (zie Biekorf, 60, 1959, blz. 375). - De stad Gent had ook een broederschap van den Drogen Boom, die in 1540 door keizer Karel werd opgeheven, Ch. Gilleman, Moule à méreaux de la confrérie de N.D. de l'Arbre sec, in Inventaire archéologique de Gand, 2e reeks, blz. 259.

(11) A. Duclos, Bruges, histoire et souvenirs, blz. 281 en 556; over het thema van de Drogen Boom in de mariale kunst, zie M. Vloberg, la Vierge et l'Enfant dans l'art français (Grenoble z.j.), blz. 281-284; en P. Quarré, Les statues de la Vierge à l'enfant des confins burgondochampenois au début du XIVe siècle, in Gazette des Beaux-Arts, 110, 1968, blz. 193-204.

(12) A. Viaene, De rijve van O.-L.-Vrouw van Halle op rondgang in Vlaanderen, Biekorf 1967, blz. 236.

(13) Bisschoppelijk Archief Brugge, Acta episc. Brugge. L, f^o 24 en 25 v^o

(14) Ibidem, f^o 81 v^o en 82 r^o - Volgens K. Verschelde, de kathedrale van S. Salvator te Brugge, blz. 227, zou die broederschap veel ouder geweest zijn, omdat ‘een schilderij van O.L. Vrouw van Halle, welke het (= de broederschap) in onze kerke heeft aengebragt, dagteekent van 1690’. Wijlen M. English heeft, in een artikel van La Patrie (nr van 25 mei 1935), duidelijk aangetoond dat de zogezegde O.L. Vrouw van Halle van 1690 in feite een O.L. Vrouw van lorette was, en dat bijgevolg dit schilderij niet kon afkomstig zijn van de Eeckhout.

[p. 44]

confraters kwam het volgend jaar tot uiting: zij brachten aan O.L. Vrouw van Halle ‘een rood fluwelen kleed met fijn geslagen platen’, in het midden versierd met het wapen van Brugge gesteund door twee Beertjes; onderaan het jaartal 1724 en de hoofdletters C.B.B.M.H., wat betekent: Confraternitas Brugensis Beatae Mariae Hallensis⁽¹⁵⁾. De broederschap bleef tot in 1783 bestaan. In 1767 verschijnt als ontvanger de toekomstige en laatste abt van de Eeckhout, kanunnik Emmanuel Prisie⁽¹⁶⁾.

De gilde van Sint-Michiel. - De gilde van de boekverluchters en -verkopers, onder de bescherming van de hlg. Jan Evangelist, kwam zich vóór 1454 ten Eeckhoutte vestigen. In een rekening van 1469 is er ook sprake van St. Lukas⁽¹⁷⁾. In het begin van de XVIIe eeuw werd de gilde van St. Jan en St. Lukas met die van St. Michiel en St. Gregorius verenigd, d.w.z. met de Brugse schoolmeesters en meesteressen⁽¹⁸⁾. De gilde deed haar diensten aan het Sint-Michielsaltaar.

(15) T.R. in Biekorf, 34, 1928, blz. 151; zie blz. 166 en 256.

(16) Rekeningen van de broederschap in het Stadsarchief Brugge, fonds reguliere geestelijkheid (Eeckhout).

(17) Ad. Duclos, Bruges, histoire et souvenirs, blz. 386-387.

(18) C. Van den Haute, Documents inédits concernant les librairies et maîtres d'école de Bruges, in Emul., 69, 1909, blz. 18-40.

V. De sloping van de kerk

De abdij van de Eeckhout werd kort na 1797 als nationaal goed verkocht en gesloopt. Over de juiste datum en de omstandigheden van die gebeurtenis zijn wij slecht ingelicht. Volgens de ‘Kronyk’ van Bernard-Jozef Gailliard zou het in 1798 gebeurd zijn⁽¹⁾. Doch het neerhalen van de zware toren en het wegnemen van het afbraakmateriaal moet verscheidene maanden, wellicht meer dan een jaar, in beslag hebben genomen. Het vernielingswerk moet zeker in 1802 beëindigd zijn, toen het mooi gestoelte, in 1770 door abt Antoon joets aan de schrijnwerker van Assche besteld, naar de O.L. Vrouwekerk werd overgebracht⁽²⁾.

De Bruggeling Jozef Gailliard (1801-1867), zoon van bovengenoemde Bernard-Jozef (1771-1846), heeft ons in zijn ‘Ephémérides brugeoises’ een beschrijving nagelaten van het binnenste van de Sint-Bartholomeuskerk vóór haar vernieling. Deze interessante bladzijde, naar dewelke wij reeds meer dan eens verwezen, vertalen wij hier zo letterlijk mogelijk, omdat

(1) Kronyk of tydrekenkundige beschryving der stad Brugge naer het achtergelaten handschrift van B.-J. Gailliard (Brugge 1849), blz. 351.

(2) Rond den Heerd, 11, 1876, blz. 306; Ad. Duclos, Brugge, histoire et souvenirs, blz. 474.

[p. 45]

het blijkbaar de herinneringen zijn van een ooggetuige (men lette op het tot tweemaal toe herhaalde ‘on voyait’...). Zeker heeft de jonge Jozef Gailliard het gesloopte gebouw nooit gezien, maar hij gebruikt hier de uitvoerige notas van zijn vader⁽³⁾.

‘(Deze kerk) was zeer eenvoudig, doch betrekkelijk schoon opgetrokken. Ze bestond uit twee beuken, waarin de ene het koor bevatte. Het hoogaltaar was in marmer, en aan weerskanten bevond zich een grafschrift. Bezuiden het altaar rees een prachtig sarcofaag in blauwe steen, de voorzijde met een reeks gotische nissen (en tiers-point) versierd. Op de tombe lag het beeld van een bisschop met mijter en staf. Dit praalgraf was opgericht geweest ter eer van Monseigneur Jacobus de Binst, overleden in 1332⁽⁴⁾. Aan de andere kant van het altaar zag men een marmeren grafschrift met de acht kwartieren van de familie Baltin⁽⁵⁾.

Aan beide kanten [van het altaar] waren de gestoelten die heden het koor versieren van de O.L. Vrouwkerk.

Niet ver van het sanctuarium stond een klein altaar, toegewijd aan St. Ursula. Deze heilige was op het retabel geschilderd. Het koor was door een onbeduidende balustrade afgesloten.

In de andere beuk, zag men een marmeren altaar aan O.L. Vrouw toegewijd. Het fronton van het altaar berustte op twee torse-zuilen; in een nis stond het beeld van O.L. Vrouw. Het tafereel [van dit altaar], dat de Kruisiging voorstelde, werd geschonken door M. Robijn, overleden in 1525.

Naast dit altaar was een marmeren grafschrift, maar zonder versieringen; het herinnerde aan Elisabeth van Hamme⁽⁶⁾. die een jaargetijde van tien missen had gesticht⁽⁷⁾.

De uitvoering van de preek- en biechtstoelen vertoonde niets merkwaardigs.

(3) Ephémérides brugeoises ou relation chronologique, (Brugge 1847), blz. 327.

(4) Jakob de Binst, liever Bane, bisschop van St. Andrews in Schotland, vroeger reguliere kanunnik van St. Augustinus, stierf te Brugge in ballingschap op 22 september 1332; betere beschrijving van zijn graf in W.H. Weale, Notice, blz. 342. Een tekening van dit merkwaardig praalgraf is te vinden in de grafschriftenverzameling van de stadsbibliotheek Brugge, hs 449, dl. II, een andere van J. Gailliard in hs II 3623, dl. V plaat 2 van de Kon. Bibl. te Brussel.

(5) P. Beaucourt, Description historique, blz. 324; J.J. Gailliard, Bruges et le Franc, V, blz. 133.

(6) Elisabeth van Hamme, weduwe van Adam van Troostenberghe, moeder van abt Nikolaas van Troostenberghe, stierf op 18 november (Weale. Obituaire, blz. 354).

(7) A.G.S.B., fonds Eeckhout (18 janurari 1626); er bestaan verscheidene kopieën van dit testament, namelijk Rijksarchief Brugge, nr blauw 7640; Aanwinsten nr 18; en een luxe-eksemplaar gebonden met het wapen van abt Nikolaas van Troostenberghe, Stadsbibliotheek Brugge, hs. 589.

[p. 46]

Een van de rijkste praalgraven van deze kerk was een mooie blauwe steen met koperen ( = geelkoperen) inlegsels, aan de vier hoeken met evangelistenbeelden versierd; op een soort rijk verbloemd tapijt log het beeld van een abt. Het was de graftseen van Filips de Beerts (sic), gestorven in 1664 (sic)⁽⁸⁾’. Van deze al te bondig beschreven meubilering blijft er, buiten het gestoelte in de O.L. Vrouwkerk, omzeggens niets meer over. Ook het ‘mirakuleus’ kruisbeeld ontsnapte, zoals gezegd, aan het vandalisme van de Jakobijnen. Een Brugs edelman, gewezen schepen van het Vrije, baron Jacobus Angelus Jozef Lauwerijns de Diepenhede-Roosendael (+ 1830), had het kunnen terugkopen en heeft het in 1801 aan de Sint-Salvatorskerk, (de huidige katedraal van Brugge), toevertrouwd⁽⁹⁾. In de Korduwanierskapel (Nood Godskapel) van die kerk staat het ‘Kruis van den Eekhaute’ heden als een laatste ‘sakrale getuige’ van de verdwenen kerk en abdij.

n.n. huyghebaert, o.s.b.

(8) Filips van der Beerst, abt van den Eeckhout, stierf op 21 augustus 1504; hij werd voor het O.L. Vrouwaltaar begraven; beschrijving van zijn praalgraf in Weale, Notice, blz. 288; P. Beaucourt, Description historique, blz. 318.

(9) Le Beffroi, I, 1863, blz. 250-251. Voor de datum (22 maart 1801) zie Biekorf, 57, 1956, blz. 120.