Biekorf. Jaargang 70

[p. 37]

Carpite - carpette - karpet
1300-1600

In de zomer van 1333 lieten de schepenen van Gent hun vergaderkamer in het Schepenhuis stofferen met een aantal ‘carpite’, d.i. buffet- en bankkleden.

Die carpite werden besteld te Atrecht einde 1332 of begin 1333. Op Pinksteren (23 mei) 1333 reist een bode naar Atrecht om te vernemen hoe ver de afwerking gevorderd was van ‘de carpite die de stede daer maken dede te Scepenencamere bouf’. Eerst begin augustus gaat de bode de voltooide carpite afhalen en de stadsklerk schrijft dan de volgende uitgave in zijn rekening:

‘Item van 79 ellen ende 3 vierendelen, elke elle 5 vierendelen breet, carpite die waren doen maken tAtrecht, die geslegen zijn in Scepenencamere, costen met allen coste te Ghent gelevert, 129 lb. 8 sc. 1 d.’

Deze tekst is de oudste getuige van de middelned. term carpite. Voor de bepaling van de zaak is die rekeningspost zeer belangrijk. De geleverde carpite hebben een totale lengte van ongeveer 80 ellen, d.i. ca. 27 meter. De breedte van het weefsel is 5 vierendelen, d.i. ca. 88 cm. De carpite dekken gezamenlijk een oppervlakte van ongeveer 24 m². De bestemming van die carpite was het bedekken van de tafels en zitbanken in de schepenkamer.

In augustus 1335 worden voor hetzelfde Schepenhuis, waarschijnlijk weer te Atrecht, aangekocht ‘3 carpiten ende 8 cussine, die men orbort inde camere vanden ontfanghe ende ter rekeninghe’⁽¹⁾.

Een carpite is, in de 14e eeuw, een tapijtstof bestemd voor bedekking van tafel en zitbank; op en bij het bed komt de carpite voor als sprei en als bekleding van de voetbank.

De prijs van de carpite, per el gerekend, lag in 1333 zesmaal hoger dan die van gewoon (strijps) laken en was het dubbel van die van fijnste (gemings) laken. Uit de bestelling te Atrecht, de stad van de Arazzi, mag men afleiden dat in Gent zelf alsdan geen carpite vervaardigd werden.

De term carpite (al. carpitre) is een romaanse vorm (uit mlat. carpita) die reeds vòòr 1300 in franstalige dokumenten in onze gewesten voorkomt. Graaf Gwijde van Dampierre vermaakt op 12 april 1299 aan zijn testamentuitvoerders: al zijn klederen ‘tapis, sarges, carpites, couvertoirs...’ In een lange lijst van allerlei tapijten en spreien van de gevallen graaf

(1) De Gentse teksten bij J. Vuylsteke, De Gentsche stads- en baljuwrekeningen 1280-1336 (Gent 1900) p. 845 847 852 976.

[p. 38]

Raout de Nesle worden in 1302 vermeld: ‘25 carpitres’. Bij het altaar van de grafelijke kapel van Henegouwen behoorden in 1307 een aantal kussens alsook ‘une grande carpite et deux petites’.⁽²⁾ Een inventaris van de gravin van Artesië vernoemt anno 1313: ‘une carpitre verde, semée d'escus des armes d'Artois et de Bourgogne’, alsook drie ‘carpitres’ om op het bed te leggen en twee stukken ‘carpitres’ met ingewerkte heraldiek om zitbanken te stofferen.⁽³⁾

Onder de geschenken door de stad Brugge in 1330 aangeboden aan de gravin van Vlaanderen te Male bij de geboorte van prins Ladewijk bevinden zich 5 dozijnen zilveren schotels, twee zilveren bekkens, 6 zilveren kroezen, alsook ‘un couvretour et quatre capitres tout d'escarllate, a escus des armes monseigneur et de madame’.⁽⁴⁾ Of dit luxueuze stel bedspreien van scharlaken met heraldieke ingewerkte versiering te Brugge zelf vervaardigd was, weten we niet.

Een Doorniks dokument vermeldt in 1350 een rode sprei en twee ‘carpites’.⁽⁵⁾

De zakelijke inhoud van de middelned. en oudfr. term carpite kunnen we, voor de periode 1350-1500, in zijn evolutie niet nagaan, de dokumenten ontbreken (voorlopig?). Wel komt ons omstreeks 1530 de term carpette uit Brugse en Gentse dokumenten tegemoet, eenmaal als substantief, meestal echter als attributief met bet. ‘vervaardigd uit een zekere tapijtstof’, en duidelijk onderscheiden van de attributief gebruikte term tapyts.

Hier volgen een reeks teksten die het gebruik van carpette in de jaren 1530-1590 toelichten.

1530 Brugge. - In de inventaris van de paramenten van de Bogardenschool verschijnt de term carpette - carpetten herhaaldelijk als attributief.

De kerk heeft twee altaarkleden: ‘een blaeu fluweelen outaercleedt over best’ en daarnevens ‘een carpetten outaercleedt om daghelicx te beseghen’. In een reeks van acht kazuifels uit andere stof (damast, osset, namaak goudlaken) komt op de achtste plaats ‘een ghecoluerde carpette cazule ghestoffeert’.

Het St.-Annealtaar heeft twee gordijnen: een beste rood met groene franjes en ‘een carpette gordine om daghelicx’.

Van de twee altaarkleden van het St.-Antoniusaltaar is ‘een

(2) Dehaisnes, Documents... concernant l'histoire de l'art (Rijsel 1886) I 106 140 181.

(3) Havard, Dictionnaire de l'ameublement (Parijs 1887) I 573.

(4) Dehaisnes, Documents I 75.

(5) Godefroy, Suppl. VIII 431. Vgl. Gay I 281.

[p. 39]

carpette outaercleedt’ als het beste ingeschreven; het andere is een ‘roo sarcken’ (uit rood saerckdoeck: een soort fustein).⁽⁶⁾

1536 Brugge. - In een akte van overdracht van jacop de Hane wordt vermeld: ‘Een coetse (ledikant) metten voetbanc met root saije gordinen ende rabat, oorpuel, oorcussens, een crapette (sic) chaerge daer up ligghende’.⁽⁷⁾

1541 Brugge. - De inventaris van Margriete de Buck vermeldt: ‘Int cleen camerkin: een coorde coetse, een beddekin, een carpette, een croone met zes tacken’.⁽⁸⁾

1549. - Pierkin de Vlooghe uit de Bagardenschool wordt door de ‘carpetmaker Hector Vermesch’ voor zes jaar in de leer aangenomen.⁽⁹⁾

1578 Brugge. - Uit Brugge naar Kales worden verzonden o.m. een aantal gemerkte ‘fardelen inhebbende zes sticks tapijtserie ende drie carpetten’.⁽¹⁰⁾

1587 Gent. - In het bisschoppelijk paleis bevinden zich o.m. ‘in de camere boven de zale: een witte Turcxssche carpetten saerge...; int zomerhuus: een groen oudt carpetten tafelcleet...; inde cleene camere van tvoorhuus: een carpetten saerge met roode streepen’.⁽¹¹⁾

In de teksten van 1541 en 1578 is carpette een substantief; in de andere plaatsen wordt carpette-carpetten attributief gebruikt, in de rij van andere texielnamen: tapyts, damaste, ossette(n), sarcken, sathyne, saije(n).

Uit die teksten blijkt ook dat carpette alsdan geen luxusstof was, doch een stof van ‘middelbare’ kwaliteit, liggend tussen damast, fluweel en eigenlijk tapijt aan de ene zijde, en de geringere ‘saerc’ en saai aan de andere. Paramenten uit carpette zijn ‘voor dagelijks gebruik’.

In de slaapkamer komt carpette voor als een gestreepte of veelkleurige sargie (wollen deken). Tot in het einde van de 16e eeuw verschijnt carpette niet als vloerkleed, wel soms als bekleding van de voetbank bij het bed.⁽¹²⁾

Bij de behandeling van onze oude textielterm mogen we

(6) Gilliodts, Cart. Ecole Bagarde (Brugge 1899) II 1194-1196.

(7) RA Brugge. Proosdij. Wettelijke passeringen nr. 1240, f. 233v.

(8) Gilliodts, Mémoriaux de Bruges II 116.

(9) J. Versyp, De geschiedenis van de tapijtkunst te Brugge (Akad. Verhandeling Brussel, 1954) 198.

(10) J. Versyp, De geschiedenis 221.

(11) Taal en Tongval XIV, 1962, 103 111 (M. Gysseling, Het huisraad in het bisschoppelijk paleis te Gent in 1587).

(12) Verdam III 1208 heeft alleen carpiteel (een diminutief van carpite?), uit een Regel van de Duitse Orde in Utrecht, met. bet. sargie, deken.

[p. 40]

niet nalaten een kort bezoek te brengen aan een buurland dat het karpetland bij uitstek is. De Engelse lexikografie getuigt immers dat de term carpet (al. karpete) bijzonder in Engeland was ingeburgerd en in dit land de sterkste vitaliteit gehad en behouden heeft. De mlat. term carpita verschijnt er reeds ten tijde van Edward I (in 1291 en 1295) met bet. dekkleed, deken vervaardigd uit wol, uitzonderlijk ook uit zijde, en gebruikt als tafelkleed, vaak ook als beddeken (teksten uit 1345, 1434, 1513, 1527, 1563). Omstreeks 1500 wordt carpet eenmaal vermeld als vloerkleed, en als zodanig als een teken van grote luxus, een statussymbool.

Het vloerkarpet, sieraad der zit- of slaapkamer van de voorname dames, blijkt alsdan een stuk geweven stof van beperkte afmeting te zijn, bewerkt in strepen of in veelkleurige patronen. Ook in de kerk komt carpet als voorwerp of als stof voor: een tekst uit 1438 noemt een carpette liggend bij de doopvont; na 1600 verschijnt carpet als kleed van kommuniebanken.⁽¹³⁾

Opmerkelijk is dat alleen in het Engels de term carpet een ontwikkeling heeft gekend die aan ‘tapet, tapis’ de weg heeft afgesneden. Men denke aan de talrijke samenstellingen met carpet en aan de uitdrukkingen met carpet (figuurlijk bv. in carpet-knight: saletjonker, fr. mignon de couchette; carpet-poet: salondichter; carpet-soldier: boudoirsoldaat).

Wanneer de term en de zaak carpette in 1587 verschijnen te Kales, ingevoerd uit Engeland, en alsdan in het frans overgenomen worden, is die overname - zoals meermaals in de geschiedenis van woord-en-zaak voorkomt - een terugneming, nl. van de ofr. term carpite die reeds in de 13e eeuw in Artesië en in (romaans en diets) Vlaanderen bekend was.

Uit welke taal is karpet, in zijn gewone betekenis (kleed, dekkleed, tapijt) in het Nederlands gekomen? Dit is moeilijk te zeggen, zo noteerden in 1926 de redacteuren van het Wdb Ned. Taal, met de belangrijke opmerking: dat Junius in zijn Nomenclator in 1577 naast ndl. carpet wel eng. carpette maar geen overeenstemmend fr. woord opgeeft.⁽¹⁴⁾

Uit de boven medegedeelde oudvlaamse teksten uit 1530-1590 blijkt echter duidelijk dat de term carpette - vòòr 1300 afgeleid uit mlat. carpita/ofr. carpite - zijn eigen nederlands leven heeft geleid en, na 1500, het Frans noch het Engels meer nodig heeft gehad om in zijn aktuele betekenis tot ons te komen.

A. Viaene

(13) Oxford English Dict. II 129.

(14) WNT VII-1, 1660. - De bepaling van karpet wordt terecht ruim gehouden: een kleed, dekkleed of tapijt, gewoonlijk met in een kleur of in verschillende kleuren, ingeweven of ingewerkt patroon.