Biekorf. Jaargang 68

[p. 379]

Kleine verscheidenheden

ALFERIS. - Vaandrig van een bandera (kompagnie), onderluitenant. Uit sp. alférez; de term vat voet in onze zuidned. (vlaamse en waalse) provincies ca. 1570 samen met de Spaanse regimenten. De stadsrekening van Kortrijk anno 1575-1576 (f. 126^v) biedt een van de oudste citaten met alferis: ‘An Jan Collet de somme van 18 lb. 17 s. par. over de leveringhe van diverssche erden potten, theelen, braedpannen ende anderen partien van erdewerck by hem ghedaen ten oorboore vanden capitain lieutenant ende alferis vander voorseyder compaignie [Spaanse soldaten].’ - Over alferis in de schutterswereld zie de uitvoerige mededeling in Biekorf 1965, 221-222, alsook WNT Suppl. I (1956) 907.

BAMESSEHUERE. - Huur van personeel (‘mesniede huere’) ingaande op Bamesse (St.-Baafsmis, 1 oktober). In de rekening 1446-1447 (f. 127 136) van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke staat het personeel ingeschrevan onder twee rubrieken: ‘van Bamessehuere’ en ‘de huere van meye’. Ook in de volgende jaren. (Archief St.-Janshospitaal Brugge). Vroeger, anno 1400 (f. 37), schrijft de bursier van hetzelfde hospitaal de twee posten in als: ‘Van onser mesniede huere bavo hier binnen [het godshuis]’ en ‘Van onser mesniede huere hier binnen meye’. - Bamesse was ook een bijzondere vervaldag van renten en pachten; vgl. de feodale Bamesschult op Maldegem (1642) en de bamispacht (De Bo).

BIJTERSHOOFT. - In de heraldiek. Kop van een luipaard. In de kerk van Rupelmonde zag Cornelis Gailliard in 1550 ‘een glaesvenster van Pieter vande Vagheviere, capitain van Rupelmonde (ca. 1430), int harnas ende wapenrock, met mejoncvrauwe Margriete Vilains... Hij drouch zijn timbre couronné d'or, met dat bijtershooft van sable tusschen twee gulden voghels’. (Bethune, Epitaphes 40). De luipaardskop is een wapenfiguur van het geslacht Vagheviere. De luipaard (geluipaarde leeuw of panter) is een gaande en tegelijkertijd aanziende leeuw: een ‘bijtende’ leeuw. De heraldische leeuw klimt en is geheel van terzijde afgebeeld.

DELFGHELT. - Geld te betalen voor het uitdelven van een waterloop. Het Ieperse reglement van 1417 op de scheepvaart in de Yperleet bepaalt o.m. dat de ‘inghelande van Vlaerdslo ambocht’ (aan wie de Leicsluus bij Nieuwpoort toebehoorde) voortaan ‘vry bliven zullen van delfghelde te betaelne’. De onkosten om ‘te doen verdelven ende dyepen de Leicleed also diepe en also verre’ als het nodig bleek, werden voortaan exclusief door de stad Ieper gedragen. (La Flandre XIII 234-235).

YSAC. - Essex, een Engelse kaassoort: Essex cheese. De rekening van het Sioenklooster te Kortrijk noteert anno 1526 een uitgave van 2 lb. 2 s. 4 d.gr. ‘om 3 inghelsche casen ghenaemt ysac, 3 groete vlaemsche casen met noch diversche casen ghecocht hier in de stede ende elders’. (f. 97). Kaas uit Essex (graafschap) wordt nog in 1546 geëxporteerd naar Antwerpen. (L.F. Salzman, English trade in the Middle Ages 284; Oxford 1931).

ZIECTE VANDER AESTICHEDE. - Besmettelijke ziekte met een snel verloop en dodelijke afloop; een soort ‘vliegende’ pestziekte. Syn. van mnl. haesticheit, aesteghe ziecte, peste ende haesteghe ziecte, haeste ende besmettelicke ziecte. Op 23 maart 1513 wordt door de Brugse stadsmagistraat een akkoord gesloten met Jan de Nieles, barbier ofte bloedlater, betreffende de behandeling van de zieken: de barbier is gehouden ‘te latene alle de ghone zullen hebben de ziecte vander aestichede van deser stede’; hij ontvangt daarvoor 10 s. grote per week ‘ende boven

[p. 380]

dies een keerle van rooden lakene’. Volgens de stadsrek. was de bloedlater in functie gedurende 24 weken, d.i. gedurende 18 weken besmetting en dan nog 6 weken ‘naer dat den laetsten stroowysp inne ghetrocken zal zyn’. (La Flandre II 306). De Brugse Hallegeboden gebruiken in 1513 ook de term haesticheit: ‘zo waer dat yemendt vander haestichede ghestorven es; ...in elc huus daer yemendt vander haestichede ziec wert...’ (Reg. 1513-30, f. 3^v). Dezelfde geboden spreken enkele maanden later van ‘de peste ende haestighe ziecte’, ‘haesteghe ende smettelicke ziecte’. (Zelfde reg. f. 28^v, 32). Meester Lenaert van Cuelne, chirurgien, komt in stadsdienst te Brugge in mei 1515 ‘in 't stic van der aestegher ziecte’ met een wekelijkse wedde van 10 s. grote, zoals zijn voorganger. (La Flandre II 308). In sept. 1523 was opnieuw ‘de pestilencie ende haesteghe ziecte haer binnen deser stede van Brugghe beghonnen spreeden...’ (Hallegeboden 1513-30, f. 70^v). De vorm haesticheit komt ook te Gent voor: daar mag in 1514 de bloedlater niet meer komen mishoren in het godshuis (de Leugemete) ‘duerende den tijd vander presenter steerfte vander aestichede’. (Het Godshuis van St.-Jan en St.-Pauwel, ed. Bethune-van Werveke 167; Gent 1902). Te Antwerpen wordt de ‘haestige siecte of pestilentie’ eens genoemd in een ordonnantie van 1472; van 1513 af komt de term ‘haestighe siecte’ meermaals voor. (A. Van Schevensteen, Documents maladies pestilentielles I 2-40). - Kilaan (1599) noteerde haesticheid als verouderd voor ‘haestige sieckte’.

HERTOCHHOET. - In de heraldiek. Hertogskroon of -hoed, gekenmerkt door de haarband met hermelijnen voering. In 1550 bezoekt de wapenheraut Cornelis Gailliard de kapittelkerk van Eine bij Oudenaarde en noteert er het volgende: ‘In Onse Vraucapelle, aen de noortzijde vanden choor, licht onder een oude triomphante sepulture een vrau van Heijne met eenen tabbaert van vaer ende eenen hoet van ermijnen ghemaect ghelijc een croone of hertochhoet’. Volgens het latijns opschrift was daar begraven Mathilde, vrouwe van Eine, overleden in 1222. (Bethune, Epitaphes 159). - De kap van de hertogshoed was van rood fluweel met een kwast van gouddraad er bovenop. - Vaer, ofr. vair: wit en grijs bont.

INHAVEN. - Mv. van inhave. Roerende goederen in een huis, in een boerderij (woning en bijgebouwen). Veelal verbonden met ‘hallamen’ (gereedschap), somtijds met ‘facelmenten’ (vaatwerk), ‘stofferinghe’ (bekleding, bedlinnen). Broeder Jan Everboud, meester van het St.-Janshospitaal te Brugge, geeft anno 1409 in een memorie betr. het Hof van Schoeringe (Zuienkerke) de volgende opsomming: ‘Eerst vanden inhaven ende hallamen toebehoorende den paerdstallen ende den waghencote als van ploughen, harnasschen, waghenen, goreelen, stringhen, yserin werck ende vele andre diverssche parcheelen die daer toe behooren. - Item vanden inhaven ende hallamen vande scueren, poesten, scaepscoten, zwinecoten... - Item van vele inhaven ende hallamen wesende int gasthuus ende up den hove. - Item van vele inhaven ende hallamen wesende inde zustere ende joncwive camere...’ (Archief Hospitaal, losse stukken). In 1490 werd door de eigenaars van het huis De Grote Zikkele overgegaan tot de ‘verpachtinghe ende verdeelynghe vande juweelen, inhaven ende catteylen, wezende binnen der grooter Zickele...’. Een ‘inventaris vande juweelen, inhaven ende catteylen’ toekomende aan de moeder was reeds vroeger opgesteld. (De Potter, Gent II 84). - Inhave enk. komt voor in 1375 in het testament van de Gentse begijn Mergriete van Machline: ‘ende ic gheve van miere inhave de weerde van eenen pond gr. tvoerseide couvent mede te stelne...’ (Bethune, Cart. S. Elisabeth 109), alsook ca. 1600 in de Costumen van Broekburg en Dendermonde. (Stallaert II 7).

[p. 381]

CLAC. - Klak modder of mest, klodder, hard gedroogde besmeuring (o.m. van schapen). Een uitgave in de rekening van het Hof van Schoeringe (Zuienkerke bij Brugge) anno 1540 luidt: ‘Van twee scaren omme de peerden marie te sceeren ende een omme de scapre omme de clacx vande scapen te sceerne, 12 sc.’ (Rek. 1540, archief St.-Janshospitaal). Vgl. MnlW s.v. clacke, waar Verdam vermoedt dat clacke (clac) met bet. klad, vlek, in het mnl. niet onbekend geweest is.

COYENCAES. - Kaas van koemelk. Komt voor als stofn. en als voorwerpsn. Het Hof van Schoeringe te Zuienkerke zendt in 1412 naar het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘70 coyencasen weghende 15 waghen, over de waghe 30 gro.’ In de ‘caescamere’ van Schoeringe lagen dan nog ‘90 jonghe coyencasen weghende 15 waghen’ die ook naar Brugge geleverd zouden worden. (Archief. Mem. Biese. Varia). De rekening van Schoeringe noteert anno 1540 nog de levering van ‘coyencaes’, zoals gewoonlijk in gezelschap van een belangrijk aantal schapenkazen. Het Brugse hospitaal koopt in 1539 aan Willem Ruebins ‘4 coyencazen tsamen weghende eene waghe 14 steen te 4 lb. par. de waghe’. Een aankoop die samengaat met die van ‘19 coppele scapencasen’. (Rek. 1539, f. 15). In 1614 worden in het godshuis geleverd ‘twee waghen zes steen koyen kaes te 13 sc. 4 gr. de waghe’. (Rek. 1614-15, f. 154^v). - De rekeningen van 1360 en 1381 noemen alleen ‘case’ zonder nadere bepaling.

>CONTERFYTSELBOEK. - Een verzameling, in album of map, van gegraveerde portretten. Mgr. Charles van den Bosch, die in 1651-1660 bisschop van Brugge was en in 1665 als bisschop van Gent overleed, had een zeer rijke bibliotheek en was een verlicht verzamelaar van gravures en etsen. Hij kocht zowel bij Elzevier (Leiden en Amsterdam) als bij Meyssens (Antwerpen). Op 9 febr. 1654 schrijft Jan Meyssens aan de Brugse prelaat dat hij een aantal bladen van de graveur Gillis Sadeleer opzendt, de bisschop had hem om meer ‘conterfytsels van Sadeler’ gevraagd ‘eens om by syn werck (een Sadeleer-album) te doen ende eens om in het generael conterfytselboek te doen’. (La Flandre XI 354). - Over konterfeiten, konterfeitsel: WNT VII-2, 5312-13.

MINUERNE. - De minuut (eerste schriftelijk ontwerp) van een stuk, brief of opstel maken; minuteren. De stadsrekening van Kortrijk anno 1437-1438 (f. 27^v) heeft de volgende uitgaafpost: ‘Item betaelt Willemme van Steeland... eerst omme drie supplicacien te minuerne nopende datter niemen neeringhe en dade te Curtrike hy ne ware poorter’. (Minuerne: uitspr. minuweerne). Vgl. ofr. minuer (Godefroy V 338). - Tegenover mnl. minuerne staat mnl. grosseren, d.i. in het groot schrijven, in het net schrijven.

OLYCOUCKEN. - Veekoeken (raapkoeken of lijnzaadkoeken), een krachtvoeder voor de veevoeding. In 1540 koopt het Hof van Schoeringe (Zuienkerke) ‘200 olycoucken tot 3 lb. 12 sc. thondert’. (Rek. 1540; archief St.-Janshospitaal Brugge). Raapkoeken werden alleen mensenkost in tijd van hongersnood, zoals in 1438 in Vlaanderen, toen ‘zommeghe schamele lieden aten de coucken die van de olyemuelens commen, ende zom verghinghen zy van honghere ende ghebreke’. (Despars, Cronijcke III 418).

PICHAEK. - Pikhaak: een ijzeren haak aan een eikenhouten steel, waarmede de pikker de afgehakte halmen samenhaalt. Zie Lindemans, Goossenaerts, De Bo. Voor het Hof van Schoeringe (Zuienkerke) worden in 1540 aangekocht: ‘pichaeke, wetsteene’ en ander gereedschap. (Rek.

[p. 382]

1540, St.-Janshospitaal Brugge). Oudste vermelding bij Lindemans (II 71): ‘een picke metten haeck’ te Kester (West-Brabant) in 1556.

PISGRAVE. - Officiële ruimer van vuilnis; meester-straatveger (in de steden); ook: opzichter van openbare reiniging. In 1581 betaalt het kerkbestuur van de hervormde kerk te Ieper ‘anden pisgrave deser stede de somme van 5 s. gr. van dat hy met syn wyf schoongemaect ende gewasschen hadde de berichtcamere opde halle om myn heeren... te besoignieren’. (De Schrevel, Protestantisme Ypres 188). Andere mnl. benamingen voor soortgelijk ambt: muergrave (Waasten), muerhere, deken van de muerderaers (Brugge), moorkinderen (Gent), moermeyer (Brussel, Ninove), slijcmeyer, moesmeyer, mosemeyer (Antwerpen), moddermeester (N.-Brabant). - Andere samenstellingen met ‘grave’ (= ambtenaar, toezichter) zijn o.m. dijcgrave, watergrave, walgrave, weidegrave, houtgrave, voortlevend in de enkelvoudige fna. De Grave (= ambtenaar, toezichter).

ROUPEN. - In de heraldiek. Gezegd wanneer een wapenkreet, de ‘cri’, aan het wapen is toegevoegd. In de oude Minderbroederskerk te Oudenaarde lag begraven onder een zerk ‘met lijsten ende figuren’ de in 1482 (of 1452) overleden ridder ‘Bernaert van Maercke, heere van Wevelghem’. De wapenheraut noteert ca. 1550 dat die zerk ‘roupt: Limbourch’. (Bethune, Epitaphes 121). Dit betekent dat de ‘roup’ van die ridder aan het wapen op zijn grafzerk was toegevoegd. Cornelis Gailliard heeft weinig wapenkreten in zijn beschrijving van 1550 opgenomen. Te Eke op de Schelde zag hij het graf van ridder Antheunes van Mortaingne († 1520) en zijn vrouw, en besluit de beschrijving ervan met de nota: ‘Haerlieder roup: Tournaij Tournaij’. (Bethune, Epitaphes 163). - De wapenkreet werd meestal boven het helmteken geplaatst in tegenstelling met de wapenspreuk onder het wapen.

WYNROUPER. - Omroeper belast met het uitroepen op straat, wanneer in wijnhuis of taveerne een nieuw vat wijn was opengestoken; syn. van wynsegger. De kerkmeester van St-Jakobs te Brugge ontvangt in 1500 een bedrag van 6 gr. voor het graf ‘van een wynrouperskind’. (Kerkrekening, Reg. I f. 84^v). De wijnroeper was in 1360-70 in functie te Gent en te Sint-Truiden; ook Parijs had zijn ‘crieres de vin’. Zie Gailliard, KvHaz. V 272 434 en MnlW s.v. wijnroeper, wijnsegger.

WYNSBADEN. - Wiesbaden (in Hessen; de bekende badplaats). Op de inkomst van keizer Frederik te Trier in 1473 waren o.m. aanwezig ‘twee sonen des graven van Nassauwen ende van Wijnsbaden’. (Exc. Cronike, ed. 1531, f. 167^v). Wiesbaden behoorde aan de graaf van Nassau; vandaar het bronzen standbeeld van Willem van Nassau, prins van Oranje (de Zwijger), bij het kasteel in het huidige Wiesbaden.

VERPECKENE. - Met pek besmeren. Voor het hof van Schoeringe te Zuienkerke wordt in 1540 een som van 8 lb. par. uitgegeven voor de herstelling van een schip ‘met verpeckene tsamen met wynden ten Cattegaete ende te overdraghen’. (Rek. St.-Janshospitaal 1540 n. pag.). Vgl. MnlW s.v. verpeken.

VENDUWE. - Koopdag, openbare verkoping inz. van meubilaire goederen; zie Biekorf 1962, 319. De term, zeer verspreid in de Leiestreek, was in de 16e eeuw ook in het Brugse bekend. In de rekening van het hof van Schoeringe te Zuienkerke wordt op 10 nov. 1540 door de meester ingeschreven: ‘Ghecocht ende betaelt int sterfhuus of inde venduwe vanden costre van Zuwenkerke voor een vaerwe coe, 22-16-0 par.’. (Rek. St.-Janshospitaal 1540 n. pag.).

a.v.