Biekorf. Jaargang 68

[p. 251]

Kleine verscheidenheden

DLAND ONFAENE. - De eed van getrouwheid der onderdanen in ontvangst nemen. Zo deed Margareta van Oostenrijk, zuster van de overleden koning Filips en tante van de minderjarige erfprins Karel, in 1507 te Gent. Keizer Maximiliaan van Habsburg, voogd van zijn kleinzoon, had zijn dochter Margareta (alsdan reeds weduwe van Filibert van Savoye) tot gouvernante van de Nederlanden aangesteld. In die hoedanigheid deed Margareta haar officiële intrede te Gent, hoofdstad van het graafschap Vlaanderen. Vandaar de volgende uitgaafpost uit de Gentse stadsrekening 1506-1507: ‘Item als min vrauwe van Savoyen te Ghend quam omme dland tonfaene, ghestelt voor onser Vrauwen voor vleeshuus vijf toorsen’. (De Potter, Gent II 371). - Het Mariabeeld dat hier genoemd wordt, is de bekende O.L. Vrouw met den inktpot, staande in de gevel van het Groot Vleeshuis. Te Brugge staat O.L. Vrouw met den inktpot in de gevel van het stadhuis.

ELLGE, ELTKIN. - Maat voor droge waren, inz. erwten, bonen, appelen; ook mosselmaat In 1582 noteert Jacob de Heere, kanunnik te Brugge, in zijn Dagboek een uitgave ‘om een ellge appels’. (Hand. Emulation 51, 1901, 57). De rekening over 1584 van het Brugse St.-Janshospitaal heeft (f. 18 en 26) volgende uitgaafposten: ‘Van 27 eltkins aerweten, 18 gr... Van 4 eltkins bonen, 12 gr... Van 18 eltkins bonen, 2 s. 3 d.gr. Van 18 eltkins aerweten 12 gr... Van drie heltkins appelen, 12 s. 6 d.gr.’ In de duurte te Brugge in 1586 betaalde men 3 sc. par. voor ‘een heltkin mosselen’, zo noteerde Zeger van Male in zijn Lamentatie (p. 63). In 1411 is een helkin als graanmaat de helft van een ‘half achtendeel’, d.i. 1/32 van een ‘viertale’ (= ca. 175 liter); een helkin was dus ongeveer 5,5 liter als graanmaat. De Brugse graanmarkt kende in 1411 het ‘half helkin’ en ‘tvieren van j helkin’. In 1318 wordt het ‘halve heltkin van der corenmate’ te Brugge vernieuwd. (Gilliodts, lnv. de Bruges IV 85, VI 21). Vgl. MnlW s.v. heltkijn, helvekijn. De Bo tekende nog in 1870 voorbeelden op uit de Brugse volkstaal: een heitje zout, een helletje bonen; er gaan te Brugge 32 helletjes in een maat, en vier helletjes in een pinte. Een paar uitdrukkingen met helletje (uit een helletje erweten, een helletje vlooien) zijn heden nog bekend.

HUESYVAL. - Ozieval, ozendrop. Uit een overeenkomst tussen twee geburen te Gent in 1553, betreffende het gebruik van een zijmuur, blijkt dat Daneel de Deckere heeft ‘daer buuten zynen huesyval ende waterloop’ staande nevens het huis van Lieven Lonis. (De Potter, Gent VI 10). Over de talrijke varianten: oziedrup (osy-drop, oosghedrop, oeseldrup), ozieval (eusival), ozieloop (oesyloep, heusloop) en ozie (euzie), zie Biekorf 1966, 306-307: breedte van de ozendrop.

FRUTAGE. - In de kunsthandel van de 17e E. te Antwerpen: een vruchten-stilleven. Boedellijsten van ‘Konstkamers’ vermelden: ‘1614. Een cleyn schilderyken frutaige waterverwe. - 1628. Een fruytaige op doeck. - 1639. Een fruytagieken op doeck, in lijste. - 1652. Een fruytaige’. (Antw. Konstkamers, ed. Denucé, 16 49 54 132). ‘1675. Twee Fruytasie plaettens. - 1672. Twaelf fruytasikens met blommen ende devosie’. (Kunstuitvoer Firma Forchoudt, ed. Denucé, 143 183). - Ongeveer syn. met frutage zijn de termen frutierken en fruytkens: werk van mindere afmeting en geringere handelswaarde.

FUSTAGE. - Kuip- en vaatwerk. In 1574 komen Franse zeelieden naar Duinkerke en kopen er al het zout op ‘laedende tselve, wesende in fustagen ende tonnen, up Vranckrycke tschepe by der zee’. (Kroniek van

[p. 252]

Duinkerke, ed. Piot, 503). In 1669 protesteren de brouwers van Brugge tegen het ‘ordre’ van de ijking der tonnen en halve tonnen van de burgers ‘want seijden dat de fustagie veel te groot was’. (Hs. Inbona, p. 260; Biekorf 1959, 261). - Uit ofr. fust (vat) en de bastaarduitgang -age. Naar de bet. overeenstemmend met fr. futaille. Zie ndl. fustage in de wdbn. en mnl. cupage (Biekorf 1966, 253).

OLYEBOUXKIN. - Boekje met ritueel en gebeden voor de heilige olie. In de rekening (met inventaris) uit 1384 van het St.-Janshospitaal te Brugge worden o.m. opgenoemd: ‘Item ij. processionael. Item j. olye bouxkin. Item j. grooten ymenare’. Een dergelijk boekje wordt in 1523 in de inventaris van de koster der St.-Walburgakerk te Oudenaarde ingeschreven als ‘eenen bouck om mede te olyene’. (Aud. Meng. IV 371). Ook dit laatste moet een geschreven ritueelboekje geweest zijn.

ROODE VROUVRAUWE. - Vroedvrouw aangesteld om de jonge aan de pest lijdende moeders bij te staan bij de verlossing, en de verzorging van het kind over te nemen. Op 1 december 1633 wordt door de magistraat van Brugge aan Margueriete Gheluck ‘roode vrouvrauwe’ een levenslang pensioen van 2 pond groten toegekend ‘mids assisterende de bevrughte personen inde contagieuse siecte t'allen tyden, dies by den collegie ghelast wordende’. (SA. Secrete resolutie boeck, sub 15 dec. 1633; vgl. Stadsrek. 1633-34, f. 64^v). - Roode: naar de rode roede gedragen door de officieel aangestelde pestmeester, al. roode-meester; vgl. ook roopastoor (pestkapelaan) te Tielt in 1636 (Biekorf 1961, 31). Ook de aangestelde reeuwers en reeuwsters, en de vroedvrouw droegen een rode (of witte) roede.

STORIE. - Gerief of spullen van mindere waarde, ook wel prullerij. Overeenstemmend met mnl. plusynghe. De inventaris van de Kortrijkse kapittelkerk noemt in 1529 onder het altaargerief: ‘Item alle maniere van storie om Onser Vrauwen te verzierene’. (Testam. 184). Een boedellijst van het St.-Jakobsgasthuis te Oudenaarde uit 1536 is heel duidelijk: na de kast en de kuipen verschijnen ‘twee manden ende noch anderen steurie te wetene: eenen lanteerne, eenen blaesbalck, hauten schotelen ende eerdin cannen’. (Aud. Meng. V 189). De term storie komt te Kortrijk voor in de rekeningen van sterfhuizen; de verkoping (uiterhand of in venduel omvat o.m. ‘storie van stenen potten, storie van boucken, storie van ghelasen, storie van ysere, storie van vellen, storie van schilderie’. (Testam. ed. Caullet 83 101 104 105). Als veilingsterm blijkt storie hier een hoop, een stapel, een ‘varia’ of mengeling te betekenen. We blijven steeds in het Kortrijkse wanneer de pastoor van Ooigem in 1598 ‘eenen schrijfboek en schrijfstorie’ aankoopt voor een van zijn scholieren. (P. De Brabandere, Gesch. Oyghem 71; Kortrijk 1937). Schrijfstorie is hier weer: allerlei schrijfgerief. - Storie staat nevens ofr. estor, estorement (= allerlei gerief en gerei), Godefroy III 624. Ook eng. story. storey komt voor met bet. tas, regelmatige stapel; Oxford Dict. IX-1, 1042. - De fna. Storie is mogelijk een equivalent van de normandische fna. Létorey (l'estoré: de welvoorziene), waarover Moisy, Noms de fam. normands, p. 282 (Parijs 1875).

VLAENDERSCH. - Van de graaf van Vlaanderen. De stadsklerk van Ieper noteert in zijn rekening van 1329 herhaaldelijk de omwisseling van koninklijke in grafelijke munt: ‘Betaelt met vranscer munte ende comt in vlaenderscher munte...’ (Comptes Ypres II 1020). Een zeldzame vorm, beperkt tot het muntwezen? Vgl. echter de mnl. ‘grote vlaemsch’: een bepaalde munt.

[p. 253]

BRUETTE. - Klokpan, in tegeldaken verwerkt voor zolderlicht of voor verluchting. In 1451 worden op het wachtlokaal aan de balie te Dendermonde drie ‘bruetten’ geplaatst om de rook uit te laten. (OK Dend. 3^e R. XV, 55). Zie MnlW s.v. buëtte en brouwette; Biekorf 1965, 286 (bauwette) en 1966, 318 (bruët-gat).

QUESTERE. - Questierder; mnl. ook questeerre, questeerder. De questierder reisde het land rond, van parochie tot parochie, voor rekening van een bepaalde kerk of klooster; hij zamelde geld in tegen de zegen met de bepaalde relikwie die hij meevoerde, en/of tegen mededeling van geestelijke gunsten (pardoenen of aflaten). Zulk een rondgang met rijve of pardoenen heette een ‘quest’. De kerkrekening van Menen (St.- Vedastus) noteert op Kerstmis 1470 een som van 28 s. 2 d. par. als globale ontvangst ‘van ryven ende van questeres die commen zyn’ gedurende het jaar. (Rembry, Menin IV 663). Dit was een gebruikelijk percent dat door de questierder aan de bezochte kerk werk afgestaan. Zie MnlW VI 889 en Kiliaan s.v. kas-boeve.

BACKEGHE. - Vrouw van een bakker, bakkerin. De term is in gebruik te Brugge 1498-1503 volgens de kerkrekening van de St-Jakobsparochie (ARB. Rek. I, f. 54, 12^v): ‘[Ontvangen] vanden grave vander backeghe uut muelekin inde ezelstrate 2 s.gr. - Vanden grave vander backeghe int ezelstraete an de grippe’. In de Ezelstraat woonden oudtijds veel bakkers.

ONTSCUT. - Uit elkaar genomen. Gezegd van timmer- en schrijnwerk; fr. démonté. Onder de aangeslagen meubelen in 1454 te Sint-Kruis bij Brugge worden genoemd als staande ‘buten voor duere’ de volgende items: ‘drie ontscutte coetsen; een tafele ende twee scraghen...’ (RAB. Proosdij nr. 1232, f. 106). Coetse = beddebak. - Ontscut is een gelijktijdig synoniem van mnl. ontscacht. Een actieve vorm is ww. onscudden ‘uit elkaar nemen’, voorkomend in de rekening van het sterfhuis van kapelaan Joos Coucke, anno 1522 te Kortrijk (Kerkarchief O.-L.-Vrouw, fonds testamenten): Joos Simoen ontvangt 23 s.p. voor het uit elkaar nemen van timmerwerk ‘voor dat hy thoutewerck onscudde’.

SEPULTURECLEEDEREN. - Paramenten waarmede een overleden priester bekleed en begraven werd. Kapelaan Lieven Hooft van het Onze Lieve Vrouwgasthuis te Geraardsbergen legateert in 1523 aan het hospitaal een som van 18 lb. par. ‘voor zyne sepulturecleederen daer in hy onder zarc begraven was ende andersins’. Het hospitaal koopt een zerk te Gent voor 3 lb. 6 sc. en koopt er ook ‘te carmelieten de cleederen, casule, stoole ende manipulen’ waarin de kapelaan begraven werd. (De Vos, Inventaris 358-359). Voor die paramenten werd niet meer dan 40 sc. par. betaald: blijkbaar werden in het Gentse klooster oude paramenten gekocht. Aldus kwamen nog 12 lb. 8 sc. par. uit het legaat ten goede aan het hospitaal.

STRYCGHELT. - Strekelgeld, d.i. een meetgeld te betalen bij het meten van ingevoerd koren, gerst, mout; het ‘strekelrecht’ in natura werd bij middel van de strekel of strijker (strijckstock bij Kiliaan) op de maat weggenomen. Zie MnlW s.v. strekel en strekelmaat Op 8 aug. 1539 koopt de bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge ‘16 hoet gheerste inghels mout uut den scepe te 3 lb. 2 sc. par. thoet, comt met strycghelt te 16 d. par. [te zamen] 49 lb. 13 sc. 4 d. par.’ (Rek. 1539, f. 14). Het ‘strycghelt’ bedroeg dus één denier parisis per hoed (172 liter). Vgl. de hollandse citaten in MnlW s.v. (betr. laken en koren). - Te Gent behoorde het strekelrecht aan het Lazarusgasthuis. De graanmeters droegen er een graanmaat met ‘strekele’ in hun blazoen. (Biekorf 1966, 69).

[p. 254]

TAETSEN. - Vakterm uit de oude draperie, afd. raamscheerders. Met een ‘taetse’ (soort klamp) bevestigen. Uit de stadsrekening van Kortrijk 1420-21 (f. 14^v en 17^v): ‘Meester Janne Cantecler van dat hi drie daghen hilp clampen ende taetsen de ramen, 23 sc. - Janne den Maech van 1100 dampen te 50 sc. par. thondert ende dertich scellinghen parisis vanden taetsen om de ramen mede te clampene ende te taetsene te dien hende dat de ramen van zulker langde ende breedde bliven zouden alst hiesch ende behoorde, beloept overal 29 lb. 5 sc.’ Vgl. MnlW s.v. taetsen.

BALLENGIER. - Licht oorlogsvaartuig, ook bij de kaapvaart gebruikt. De stad Brugge bereidde in 1409 de uitrusting ‘van eenen balengiere [te bezetten met scotters ende lieden van wapene] daer mede men ute ghevaren zoude hebben’ tegen de ‘likedeelres’ ofte zeeschuimers. (Inv. de Bruges IV 42). De stadsrekening van Nieuwpoort anno 1436 gewaagt van ‘zekren prinsen ende vanghene by enighen ballengieren ofte scepen van oorloghe’, en vermeldt de gevangenneming van enkele poorters uit Bergen-op-Zoom die naar Nieuwpoort waren overgebracht ‘biden ghezellen vanden ballengier ter zee’. Vgl. MnlW s.v. balengier; ofr. ballenger; balenier bij Gay I 108.

GREIJHINGHE. - Scheepsvoorraad; syn. van mnl. vitaille. Een vorm van mnl. gereidinge? In 1436 worden te Nieuwpoort, voor rekening van de Vier Leden, drie schepen uitgerust voor de kustbewaking. De uitgaven ‘in diverscen partien beede in de reparacie vanden ghebreken vanden scepen ende in de greijhinghe van leiftuchten’ beliepen 418 lb. 16 sc. De voorraad werd niet geheel verbruikt; de stadsrekening van 1436 noteert dat een deel ervan nog weer te gelde kon gemaakt worden: ‘van welker greijhinghe weder aenghebrocht, vercocht ende ontfaen in diverscen partien’ een som van 65 lb. 7 sc. - Al die toebereidselen werden genomen ‘omme oostwaert te vaerne up d'Inghelsche vlote’: die vloot lag alsdan ‘int oostgat’, d.i. bij of in het Zwin (gezien vanuit Nieuwpoort en Oostende).

MARSGRAEN. - Zomertarwe; eig. maarts graan. De Kronijk van Duinkerke (ed. Piot, 731) noteert in november 1590: ‘t'Graen in Inghelandt, overmidts de groote droochte, ende dat zy meest al marsgraen sayen, was schaers ghegroyt, ende mids dien diere’. De hete en droge zomer van 1590 had ook in onze Nederlandse provincies een duurte voor gevolg.

PEERDEVERHUERER. - Huurhouder. Genoemd in de kerkrekening anno 1515 van de St.-Jakobsparochie (ARB. Rek. I, f. 315), ontvangsten van begraving: ‘Vanden graeve van Claerkin, weduwe van Aernoud de peerdeverhuerer, 10 gr. Ende van testamente, 4 sc. gr.’.

VOETINGHE. - Het onderste breed uitlopende deel van een draagmuur. Uit de rekening 1549-1550 (f. 120^v) van het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘Betaelt Gillis Amyzet calsydere over 8½ daghen ghewrocht voor de huusen staende jeghens onser vrauwen kercke overe, den godshuuse toebehoorende, int vermaken vande grippen ende ande voetinghen vanden huusen, met een cnape, te 15 sc. par. sdaechs, comt 6 lb. 7 sc. 6 d.’

VERJUISGHEBIND. - In het oude kuipersambacht. Een soort hoepels gebruikt voor het binden van ‘verjuusvaetkins’. De lengte ervan was vijf voeten. Volgens officiële ordonnantie te Brugge in 1502. (A. Van de Velde, Kuipersambacht 68). Kleiner waren alleen de hoepels ‘die men heet rondthout’, nl. drie voeten. Over verjuus zie Biekorf 1964, 156.

a.v.