Biekorf. Jaargang 68

[p. 187]

Kleine verscheidenheden

OP HET BANCKUSSEN STIJGEN. - Tot lid van een schepenbank aangesteld worden, schepen of burgemeester worden. De Brugse historicus J.P. van Male gebruikt ca. 1730 meermaals die uitdrukking; ook eenmaal met steigeren i.p.v. stijgen. Jonker Niclaeis de Meulenare werd in 1682 het burgemeesterschap van Brugge opgedrongen, tegen zijn zin; de corruptie in de stadsregering had hij vroeger openhartig aangeklaagd: als ik ooit burgemeester word, zo had hij gezegd, dan zou ik ‘noyt het banckussen liever besitten dan als alle de treckpluimen daer uyt souden wesen’. (Memorien van Carolus Nollet, hs. f. 34). - Vgl. de ndl. uitdrukkingen met kussen: naar het kussen dingen, van het kussen dringen, op het kussen zitten, van het kussen raken (steeds met bet. regeringsbetrekking). WNT VIII-1 609-610. De term banckussen komt in de Wdbn. niet voor. Vgl. ook fr. être assis sur les fleurs de lis (koninklijk symbool gewerkt in de kussens van de hoge rechtbank). - Treckpluimen: toespeling op de trekachtigheid (geldzucht) van de leden van de schepenbank.

BOTTELRIE. - Bergplaats voor drinkgerei, belendend aan de wijnkelder. In het nieuwe stadhuis van Damme werd in 1466 de bottelrie ingericht. Dit lokaal wordt een paar maal genoemd in de bouwrekening (ed. Devliegher 1965, p. 60-61). De timmerman Inghel Bard wordt betaald om ‘bancken in de bottelrie te makene daer de present-cannen up staen’. De smid Lievin Senescael leverde ‘een slot vander bottelrieduere met twee slotels’. - In het grote herenhuis van de 16e eeuw is de bottelrie onderscheiden van de voorkelder; de bottelrie heeft ‘nagelvaste’ meubelen en het drinkgerei uit de bottelrie wordt meestal in de beschrijving van de keuken opgenomen. Boven de ‘boutelrie’ van het Herenhuis te Diksmuide in 1574 ligt een ‘camere met comptoir ernevens’. (Biekorf 1961, 339). In de ‘pottelrye’ van het O.L. Vrouwhospitaal te Kortrijk, palend aan de keuken, zijn de talrijke stenen kannen en al het tinnegoed geborgen. (Inventaris van 1577). Ook in het Hof van Ravestein te Gent in 1644 (De Potter VII 380) liggen keuken en ‘bottelrije’, onder twee kamers, nevens elkaar.

BREKEN. - Failliet gaan. Pastoor Nollet verhaalt in zijn Memorien (f. 8) de tegenslagen van Jan Baptist Carlier te Brugge: ‘want anno 1689 is hy ghebroken met synen cosijn Louis Carlier, warandeyn van de munte tot Brugghe’. Een bankroet dat veel gerucht maakte. Een van de dochters Carlier trouwde met de Oostendenaar Borm ‘wenighe daghen eer haren vader brack’. De andere dochters bleven alle fier ‘niet tegenstaende hunnen vader ghebroken was’. - Vgl. hd. krach, sedert de grote ‘Krach’ van Wenen (1873) algemeen (naast eng. crash) in gebruik gekomen met bet. bankroet.

FYSSAUW. - Bunzingbont, pelswerk van de huid van een bunzing (Putorius; wvl. fisjouw) gemaakt. Kanunnik Vrombout van de St.-Donaaskerk te Brugge bezat in 1510 ‘een zwaerte kerle met fyssauwen’. (RAB. Proosdij 1295, f. 67). Vgl. ofr. fissiaulx (meervoud van fissel); eng. fitchews, fitchet. Uit Oxford Dict. IV-1, 265 blijkt dat bunzingbont ook in Engeland in de 15e-16e E. veel werd gedragen.

GHECORTOORT. - De oren afgesneden of korter gemaakt. Een lijfstraf toegepast voor zekere misdrijven. Van ww. kortooren, fr. essoriller, mlat. auriculare. Willem de Langhe had konijnen gevangen in de duinen van Klemskerke. De schepenen van het Vrije geven hem op 23 jan. 1530 een harde berisping, met een nog harder bedreiging: ‘ende was hem gheinterdiceert meer van ghelyck te doene, op [straf van] ghescavotteirt, ghe-

[p. 188]

gheeselt, ghebannen ende ghecortoort te zyne’. (RAB. Feriebouc Vrije 1529-33, f. 203^v). Over de ordonnantie van 1613 op konijnenjacht in de duinen, en de verplichting van de bewoners van de duinkant om hun honden te ‘kortklauwen’ en hun katten te kortoren, zie Biekorf 1956, 89.

HEERSATRE. - Geneesheer, wondheler. Genoemd in de rolrekeningen (en latere) van het St.-Janshospitaal te Brugge 1307-1342. Enkele citaten: ‘1307. den heersatre ter zieker boef, 5 lb. - 1309. 1311. den heersatre vanden zieken, 5 lb. - 1316. den heersatre der zieken hier binnen, 5 lb’. Die term stemt overeen met de ‘medicus hospitalis’ van de oudere latijnse rekeningen. De heersatre heeft een vaste bezoldiging, terwijl de visiker (q.v.) een belangrijker en afwisselende vergoeding ontvangt. De ‘baerdmakere vanden huus’ (voor de aderlating) staat ook apart ingeschreven. - Vgl. ww. ersaterne: medisch behandelen, in de rek. 1402 (f. 59): ‘Item van onsen paerden te ersaterne ende te beslane, 6 lb. 12 s.’ Voor paarden spreken andere rekeningen, o.m. in 1332, van ‘maerscalkene’. - Katerine, weduwe van de hersatre, wordt in 1342 genoemd ‘die hersaterigghe’. - Mnl. ersatere, hersatere, uit mlat. archiater (opperlijfarts), heeft zich ontwikkeld tot ndl. arts; zie Franck-Van Wijk en Kluge, alsook Verdam s.v. arsater, en bij Stallaert I 404 de oostelijke vormen erssetere, ertsitter.

VISIKER. - Geneesheer, dokter. Genoemd in de rolrekeningen 1316-1323 van het St.-Janshospitaal te Brugge. ‘1316. den visikere vanden huus, 6 lb. - 1317. den visikere, 24 lb. - 1323. den visikere vanden huus, 12 lb.’ Die term stemt overeen met de fisicus in de oudere latijnse rekeningen. De bezoldiging van de visiker is belangrijker dan die van de heersatre (zie onder dit woord). De visiker is eigenlijk de huisarts van de broeders, zusters en hun personeel (het ‘huus’). Vgl. eng. physician, nog heden in gebruik naast doctor. - In de 15e eeuw worden heersatre en visiker afgelost door de academische termen meester (inde medecinen) en docteur (inde medicinen), en door de term chirurgien, surgien voor de specialist van beenbreuken, snijdingen en open wonden.

HOEDEKIN. - Rozenkrans: in de samenstelling ‘Onser Vrauwen hoedekin’, d.i. broederschap van O.L. Vrouw van de Rozenkrans. De herstelling van die confrerie door P. Adriaan de Mil in het Predikherenklooster te Brugge wordt in de Vlaamsche Kronijk (ed. Piot 252) vermeld: ‘Jan. 1485: t'Upcommen van Onser Vrauwen hoedekin in Brugghe ten Predicaren’.

CNEVELSTOCK. - Wapenstok met een metalen punt gebruikt als steekwapen; spies. Als defensief wapen gedragen door de reiziger. In 1577 betaalt het St.-Janshospitaal te Brugge 5s. 8 d.gr. voor de aankoop van ‘twee cnevelstocken omme mede te reysen’. (Rek. 1577, f. 21^v). De stad St.-Winoksbergen zendt in aug. 1566 Jan Wagenaer met volmacht naar Antwerpen en Mechelen om er wapens aan te kopen voor de verdediging van de stad. Wagenaer verkrijgt op 16 aug. - bij de aanvang zelf van de beeldstormerij - de toelating tot vervoer van zijn aankoop, bestaande uit ‘40 roeren, 700 pont buscruyt, 50 knevelstoeken en 25 hallebaerden’. (De Coussemaker, Troubles III 83). Vgl. WNT VII-2, 4579 en Stallaert II 81.- Zie ook MnlW s.v. stoc en vgl. de uitdr. ‘ghewapent ghestoct’ (armez et embastonnez) in de 15e eeuw.

MAUWEELEN. - Halve overmouwen, morsmouwen, die de voorarm bedekken. De Bo haalt in 1870 als voorbeelden aan: de vrouwen doen lijnwaden mouweelen aan om in den oegst of in het hooi te werken; de visschers van Oostende hebben lederen mouweelen. - De rekeningen van het St.-Janshospitaal noteren in 1577 (f. 21^v) en 1578 (f. 32) de vol-

[p. 189]

gende uitgaven: ‘Van mauweelen ende handtschoen omme den hofman (tuinier), 16 d.gr. - Betaelt Arnout Hooghe, muelenmeesscher, over de leverynghe van een paer mauweelen ende vyf paer handtschoen omme den hofman ende de ghezellen omme inde doornehaeghe mede te wercken, 4 s.gr.’.

MUELENPEERT. Paard dat in een rosmolen loopt; molenpaard (in de uitdr. werken als een molenpaard). In 1584 betaalt het St.-Janshospitaal te Brugge ‘ter marct van twee hoet havere om tmuelenpeert, 2 lb. 18 s.gr.’ (Rek. f. 17). Uit vorige rekeningen, o.m. anno 1577 (Rek. f. 19^v-20^v), blijkt dat het gasthuis in eigen beluik een ‘rosmeulen’ heeft die alsdan gescherpt wordt. In dit jaar is het molenpaard een huurpaard: de ontvanger betaalt 6 s.gr. voor twee dagen huur van een paard ‘omme in onsen rosmeulen te ghaene’.

NUWELIER. - Obiliebakker, oblieverkoper. Eigenl. bakker (of verkoper) van mnl. niewelen, nieuwelen, noelen, huwelen, ouwelen, ugelkes: oudtijds een dun rond wafeltje. Zulke wafeltjes werden op Sinksen uitgestrooid en uitgedeeld in de kerken. In 1462 levert ‘Gillis Hazaert, nuwelier, wonende te Ghend’, aan de St.-Vedastuskerk te Menen ‘750 nuwelen omme te werpene Sincxendaghe ende den lieden te deelne in de kercke’. (Rembry, Hist. Menin IV 636). Vgl. Gailliard, Glos. Flam. s.v. nieuwele; MnlW s.v. niewelare; WNT s.v. oblie en ouwel. Zie ook Oblybackere in 1508 te Gent (Biekorf 1961, 63) en hierna s.v. Oublieur.

OUBLIEUR. - Obliebakker, oblieverkoper; syn. van nuwelier (zie boven). In 1444 wordt Galois Taquet, f. Lotart, van Rijsel als poorter te Brugge ingeschreven ‘omme oublieur tzine’. (Parmentier, Poorterboeken I 410-411). De nieuwe poorter bracht de term oublieur uit het Zuiden mee (ofr. ook oblayer). De nering van de Oublieurs te Parijs kreeg haar statuten in 1406; ze bakten ook het hostiebrood. Met mnl. oblie stemt overeen hd. oblata en eng. obley (ubble, ubli), in de 14e en 15e E. ook met bet. hostiebrood.(Oxford Dict. VII-1, 19).

OFFLIE. - Een eenheid van belasting (oorspr. een cijns) uit te keren in graan (tarwe, rogge, haver) met soms een toevoegsel van een of twee hoenders. Een zeer oude term, nog ingeschreven in het register der kerkrenten van Harelbeke in 1737: ‘een offlie ende ¼ offlie, elck offlie van eenen avot roghe, alle Cortrycksche mate’. (RAK. Archief kerkfabriek Harelbeke, nr. 20228 ccv, f. 198^v-199^v; medegedeeld door dhr. A. Ovaere, Zwevegem). - De waarde van een offlie is plaatselijk zeer verschillend. Te Harelbeke is een offlie = 1 havot. In Waals-Vlaanderen is die belasting (ouvlie, ouvelee) gesteld op ⅓ havot, soms ½ havot. In het Henegouwse komt ook een ouvlie van 3 havot voor. Het recht zelf draagt er de naam oubleage, obliaige (droit d'oubliage): Godefroy V 663, waar ook de vormen uvlee, ovlee, oublee voorkomen. Het oud rentenboek (Viel Rentier) van Oudenaarde kent in 1275 een ouvlie van ca. 12 pinten haver plus 2 kiekens per ouvlie (ed. Verriest, f. 85). - Taalkundig verwant met oublie (uit mlat. oblata).

ONTSCHACHT. - Uit elkaar genomen. Gezegd van timmer- en schrijnwerk; fr. démonté. Een synoniem is de (minder frekwente) mnl. term ontscut. Bij de weduwe van Jacob Jsooris te Brugge wordt in 1475 bevonden: ‘Inde voorcamere boven: een wentelcoetse metten bedde, oorpuelme ende blaeuwe saerdge; een ander ontscachte coetse’. (RAB. Proosdij nr. 1293, f. 49). Andere Brugse boedellijsten gebruiken de term ‘ongeschacht’ met dezelfde betekenis. In 1475: ‘Item drie coetsen al onghescacht danof dat deene es een wentelcoetse...’ (id. f. 50). In 1467:

[p. 190]

‘Inde voorcamere boven: ...eene onghescachte coetse’. (ld. nr. 1292, f. 114). In 1505 te Zuienkerke ‘up de zoldere boven de camere: ...een ontschachte coetse’. (ld. nr. 1294, f. 40^v). - De coetse (beddebak) bestond uit ‘de huerde’ en ‘de barderen’, verbonden met pinnen, tappen en bouten. Het ontschachten van de coetse werd na 1450 vergemakkelijkt door de toepassing van de ijzeren schroef. - Vgl. de wvl termen opschachten en ontschachten bij De Bo.

RAUWSLEPER. - Persoon die, in plechtig rouwgewaad, het lijk volgt op de uitvaart en naar de laatste rustplaats. Op 17 nov. 1505 overleed in het Augustijnenklooster te Brugge pater magister Pieter Meebele, gewezen provinciaal; hij was afkomstig van Wenduine. Als prior had hij veel gedaan voor de luister van de Brugse kloosterkerk, o.m. door het aanwerven van een kostbare monstrans en een zilveren Mariabeeld. ‘Op sijnen uytvaerd - zo noteerde P. Judocus Reyngout in zijn Dagheregister, overgenomen door J.P. van Male (hs. Beschryvinghe) - verscheen volghens de ghewoonte van dien tijdt uyt den naem van de provintie [van de Augustijnen] eenen rauwsleper ghenaemt Coopman wiens rock ende rauwcapproen costede 6 sc. 3 gr.’. Vgl. het collectief rouwsleep in WNT XIII 1502: personen die het lijk volgen, fr. convoi funèbre.

STRIEUSSEL. - Het op de vloer of grond gestrooide stro, gras, biezen; strooisel. De (franstalige) stadsrekening van Ieper noteert in 1324-1325 herhaaldelijk uitgaven voor strieussel: nu eens ‘pour jons et autre strieussel’ te strooien voor het belfort en op de markt voor de Sakramentsprocessie, dan weer ‘pour jons et strieusel’ te spreiden op de vloer van de schepenkamer. De eerste dietse rekening in 1326 zet de uitgaven voort voor ‘stroie istrieut in de raedcamere...; omme biesen istrieut in de raedcamere...; van gherse istrieut in 't Groenehallekin os 't parlement hier was’. (Comptes Ypres II 404 405 463 542 551 581). - Strooisel bij processie en in de kerk (uitvaart) is, in sommige plaatsen, tot op heden in gebruik gebleven.

TIMPELETTEN. - Vrouwenkap op metaaldraad gezet over de slapen van het hoofd, gedragen over een gespelde ondermuts of over het glad gehouden haar. Ook (in de evolutie van die kap gedurende de 15e-16e E.): de beugel van edel metaal en/of het fijne naaldwerk die de slapen tooiden. Het langst voortlevend in de ‘oorijzers’ (N.-Holland, Friesland). Mnl. ook templetten. Uit fr. templettes; eng. templers, templettes, temples. Mooie voorbeelden bij Hans Holbein (getekend in Engeland). - Een Brugs hallegebod van 13 april 1504 regelt de standplaatsen voor de aanstaande meifoor: zullen staan in de Pand ten Freren (minderbroeders) ‘alle de ghuene die hemlieden gheneeren met fluweelen ende zyden buersen, zyden linten, templetten ende andere cleene zaken fluweelen ende zydene lakenen...’ (Mémoriaux I 283). In 1526 schenkt jonkvrouw Marie Ghys te Sluis aan jonkvrouw Phelipotte Mostaert ‘de timpeletten die van hare grootvrauwe, joncvrauwe Christine van Spetelinghewerve, ghecommen zyn in ghedinckenesse bij testamente’. (Handelingen Soc. Em. 53, 206). Deze schenking van templetten, van grootmoeder overgeërfd, wijst op de kostbaarheid van dit haartooisel bij de gegoede stand. De Gentse annalist Vaernewijck (Beroerlicke tijden II 106) gebruikt de term als een soort statussymbool waar hij anno 1568 een overval beschrijft van ‘waghenen daer joncvrauwen met tempeletten up zaten’. Die luxus blijkt ook uit fr. teksten van Rabelais en Calvin; zie Godefroy VII 666; Huguet VII 206; alsook Oxford Dict. IX-2, 167. - WNT XVI 1497 ook aan te vullen met Mellema (1636): templet, templetten = Vrouwen hulsel, Bandekens. Goede afbb. bij Enlart 189-195, Laloir 359, Cunnington 213.

a.v.