Biekorf. Jaargang 68

[p. 123]

Kleine verscheidenheden

BEJANERYE. - Maaltijd (of drinkgelag) ter verwelkoming van een nieuw ambtenaar. Afleiding van mnl. beedjaen (uit fr. béjaune, bec-jaune: nieuweling) of rechtstreeks van ofr. bejaunerie. De rekening van het Proossche te Brugge heeft in 1510 de volgende uitgaafpost: ‘Item betaelt ter conincfeeste vanden dienaers ende ter bejanerye van Jan, den nieuwen dienaer, 5 lb.’ (Coutume Prévôté, ed. Gilliodts, I 144). Het ‘recht van der bejanye’ (tractatie van nieuwe redenaar van het Proossche) kon vanaf 1526 afgekocht worden voor 24 lb. par. (La Flandre V 187). In het Brugse weversambacht werden ‘de maeltyden van bejanyen’ en alle ‘beianiefeesten’ in 1527 door een ordonnantie van schepenen afgeschaft. (Gailliard, Gloss. Flam. 592). - Vgl. de term beedjaen in MnlW I 676, alsook Godefroy I 615 s.v. bejaune, bejaunerie. Eng. bejan (vlasbaard, melkmuil) leeft nog in studententaal aan Schotse universiteiten (Webster).

BRANTHAEC. - Lange haak, inz. in gebruik bij brand om strodak af te trekken en muren omver te halen. Voor de prochie Wenduine levert Olivier de Smet in 1531 ‘drie branthaecken’. Een uitgave in 1532 betreft nogmaals blusgereedschap: ‘Over tvermaken van den branthaec ende van 8 leeren brantheemers’. (Rek. Proossche; Cout. Prévôté I 163-164). In de stadsrekeningen 1326-1327 van Gent worden reeds ‘de branthaken van der stede’ genoemd (Vuylsteke I 497 614).

GHEMET GHEMETS GHELYCKE. - Eenvormig per gemet bebouwd land (zonder onderscheid van gewassen). Gezegd oudtijds van de omslag (belasting). De eenvormige omslag werd op 30 oktober 1529 ingevoerd op de Proostlanden te Koolkerke en te Oostkerke bij Brugge. Dit blijkt uit de volgende rekeningpost van het Proossche: ‘Den 30 october 1529, zo waren ontboden de zetters van Coolkerke ende Oostkerke metsgaders de meeste menichte van den laten aldaer, omme te hoorene huerlieder advis van de voorseide pointinghe aldaer te stellene ghemet ghemets ghelycke, ofte niet’. Over het voorstel van de zetters werd beraadslaagd en ‘zo was volghens de meeste menichte van den selven laten gheordoneirt de pointinghe omme te stellene ghemet ghemets ghelycke’. (Coutume Prévôté I 121). - Deze regeling werd in 1585 over geheel de heerlijkheid van het Proossche toegepast.

GESCREVEN RUUTEN. - Geschilderde vensterruiten. (Mnl. rute = ruitvormige schijf vensterglas; staat tegenover mnl. ‘ronde’). Uit de rekening van de bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge anno 1536: ‘Betaelt Pieter Dappere glasewerckere van 5 nieuwe glaseveinsteren ghemaect int huus daer den prochiepaepe inne woent houdende tsamen 19 voeten, daer inne ghestelt 2 ronden ende 4 ghescreven ruuten, tsamen per billet 5 lb. 5 s.p.’ (Rek. 1536, f. 18^v). - Nog in 1591 in de stadsrekening van Ieper: ‘ghescreven glas te 27 s.p. den voet’ tegenover ‘wit glas te 10 s.p. den voet’. (Ypriana 5, 64). In 1587 worden de glasvensters van de parochiekerk van Duinkerke hersteld door twee ‘glaesescrivers van St. Aumars’. (VI. Kronijk, ed. Piot 668). Glaesescrivere = glasschilder.

GREFFYEN. - Griffiën, enten (een entrijs op een boom plaatsen). In 1563 komen een zekere Lambrecht en zijn zoon van Oedelem een dag lang enten in de fruithof van het St.-Janshospitaal te Brugge; daarover de volgende uitgaafpost (Rek. 1563-64, f. 131): ‘Item Lambrecht van Oelem van by hem eenen dach hierbinnen ghegreffyt appels peeren ende keerselaers stapels met zyn zone, 30 s.p.’. Greffiën komt voor in Gents Naembouck (1562) en bij Plantijn (1573). Uit ofr. graffer, grafier. - Stapel: stam van een boom, jonge boom; zie WNT s.v. en De Bo.

[p. 124]

CASTEELE CAMERSIIS. - Cateau-Cambrésis, alias (Ie) Cateau: stad (dép. Nord) die vroeger afhing van de bisschop van Kamerijk. De ordonnantie op makelaardij in 1405 door de schepenbank van Middelburg uitgevaardigd, bepaalt o.m.: ‘Item, van allen manieren van merserien van Camerick, van Casteele Camersiis, van Doirneke, van Reims ende van Parijs sal men gheven van elken pond 4 gr. te makelaerdyen’. (Unger, Bronnen Middelburg III 52). - Vgl. de Vlaamse vormen Casteele, Nyeucasteele (1480) voor de stad Newcastle in Engeland.

ROUWAENSCH. - Textielterm. Uit zwart laken van Rouen. Zwart laken van beste kwaliteit (du sceau) was een specialiteit van de Normandische hoofdstad. Een uitgave van 300 lb. par. in Rek. Proossche (Brugge) in 1484 betreft de aankoop ‘van vier rouwaensche lakens die men dede maken te Rouwane’. (Gilliodts, Coutume Prévôté I 141). In het sterfhuis van kanunnik Vrombout te Brugge in 1510 wordt bevonden onder de klederen liggende ‘in de meeste slaepcamere’ en afzonderlijk vermeld: ‘Een rowaens kerle den doden toebehorende’. (RAB. Proosdij nr. 1295, f. 67). Onder de klederen van jonkvrouw Josine de Grutere (sterfhuis) te Gent in 1514 wordt bevonden: ‘een qwaet Rouaensche kerle’. (Biekorf 1963, 266). Ook in Brabant bekend: te Leuven in 1504 ‘eenen ynckelen (niet gevoerde) rouwaenschen mans tabbairt’. (ESB. 50, 1967, 35 = A. Meulemans). - Over ‘drap fin de Rouen’, zie Gay I 583-584; vgl. ook eng roanes (15e eeuw) met dezelfde betekenis.

SERONYE. - Waspleister; mnl. ook cirone, seroen (Verdam); ofr. ciroine (Godefroy IX 99). De bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge, Lauwereins Wittinc, had in 1536 een ziek been en zou er weldra aan sterven. (Biekorf 1954, 102-106). In de door hem opgemaakte rekening van 1536 komt de volgende uitgaafpost: ‘Betaelt ende te coste ghehadt by my Wittinc in hoosscheden ghegheven Meestere Jan Blanckaert, Meestere Clais van den Leene ende andere surgiens over tcureeren van mynen beene mids diverssche seronyen daer toe gheorboirt, al tsamen 19 lb. 4 s.p.’. Een recept uit de 15e eeuw (Mnl. rec. en tractaten, ed. De Vreese, nr. 253), bestemd voor een verkoude arm of been, luidt: ‘Neemt eene goede seroene, ende bint die ontrent den aerem; laetse deran acht daghe ofte neghen’.

ZINGHEBANCKEN. - Koorgestoelte. In 1569 wordt een rapport opgemaakt over de herstelling van de kerken in de kasselrij van St.-Winoksbergen. De beeldenstorm had er alom schade aangericht. De verslaggever noteert dat, in de kerk van Warhem bij Hondschoote, ‘de zinghebanken ende houtten stoelen anden hooghen outaer nieuwe ghemaect [zijn] naer tbetamen, ende eerlyc verchiert’. In het naburige Killem zijn ‘de zinghebancken noch in wesen’, ze zijn echter door brand beschadigd. (De Coussemaker, Troubles religieux III 341 342). - De Bo heeft, zonder opgave van plaats (Poperinge?), het w. zingbank: ‘zitsel, schrijne in den koor, waar de priesters zitten de getijden te zingen’.

SLUTERSCIP. - Het officie van ‘slutere’, d.i. portier van het vleeshuis in Sint-Michiels bij Brugge. De slutere of portier werd aangesteld door de kanunniken van St.-Donaas (het vleeshuis was eigendom van het Kanonikse). Een resolutie van 23 sept. 1587 bepaalt dat de vleeshouwers van Sint-Michiels (die een eigen gild vormden) om de beurt het ‘sluterscip’ zouden bedienen. (Gilliodts, Coutume Prévôté 200). Het vleeshuis telde negen stallen of banken, die door ‘lotinghe’ werden toegewezen. - Te Brugge zelf was het sluterscip in 1450 een stadsofficie (Gilliodts. Inv. de Bruges V 477), bedragende het portierschap van de hallen (oude en nieuwe halle).

[p. 125]

SPINHUUS. - Werkplaats van spinsters, inz. in een klooster, eertijds. De zusters van het Sioenklooster te Kortrijk verdienden in 1500-1550 hun bestaan vooral met spinnen, wol en daarna fijn vlasgaren. (Biekorf 1959, 291). In het spinhuis van het klooster werd ook garen ‘gezoden’; daartoe diende een fornuis. De rekening van het klooster heeft in 1551 de volgende uitgaafpost: ‘Betaelt den ketelboeter van tfernoeys in spynhuus te meerderne ende van twaterfernoeys in bachuus eenen nyeuwen boert an te makene met noch ander verheghenynghe, 20 s. 6 d. gr’ - Over garen zieden, zie Biekorf 1961, 59. - Vgl. MnlW s.v. spinhuus en spincamere. WNT behandelt de jongere bet. van spinhuis (tuchthuis voor vrouwen).

STRANGE. - Strand. Uit het resolutieboek van het Proossche van Brugge anno 1551: ‘Joos de Smet, ontfanghere, [aangesteld] omme inspectie te nemene nopens tofvlogen vanden dunen ende last te gheven omme de slaghen te makene van tstranghe int dorp [Wenduine] te commene, ghemerct dat de selve slaghen al wech ghevloeyt waren’. (La Flandre V 387). De Kronijk van Duinkerke (ed. Piot, p. 725) geeft op 29 okt. 1590 het volgend bericht. Een expeditie van 150 ruiters en 2000 man voetvolk trekt van Oostende naar Nieuwpoort onder leiding van prins Maurits; daartoe behoren ook nog vier wagens met de voerlieden ‘marcherende zo lancx stranghe oft zeecant, totdat zy quamen an de havene van Nieupoort’ om dan verder te trekken naar Duinkerke ‘oock al achter tsant’. - Over strange gebruikt zonder lidw. zie de tekst uit 1543 in Biekorf 1964, 31 (met verwijzing naar de wdbn.).

TAUSTEEN. - Arduinen tafel waarop vlasgaren met de touwhamer wordt ‘getouwd’, d.i. geklopt om het zacht te maken. Ook lijnwaad werd door de oude Brugse blekers (tot ca. 1900) met de touwhamer getouwd op een touwsteen; volgens Karel De Wolf in Biekorf 1935, p. 5. Uit een beschrijving van de boomgaard (crickerie) en het ‘bleeckpleyn’ van het Sioenklooster te Kortrijk in 1543: ‘Noch ghecocht het loechhuus, het waechuus met noch 2 elnen behancxkins, den zwynsbac, de poorte metten plankyst, noch den tausteen ende den watersteen voor 6 lb. 2 s. 6 d. gr.’ (Overname van de pachter Jan Verkinderen; Rek. 1543, f. 331).- Vgl. touwblok bij De Bo en WNT XVII-1, 1700. Over de spinnerij en blekerij van de Sioenzusters, alsook het ‘zieden’ van garen, zie Biekorf 1959, 295; 1961, 59. Zie ook s.v. spinhuus.

VELTSTEENEN. - Veldkeien, keien in zandgrond gevonden. In bouwwerk wordt veldsteen genoemd tegenover natuursteen (uit de steengroeven) en baksteen. Kiliaan noemt velt-steen een saksisch woord, WNT merkte terecht op dat veltsteen ook in Vlaanderen schijnt thuis te horen. Op 20 maart 1540 boekt de rekening van het St.-Janshospitaal te Brugge het volgende (1539-90, f. 20^v): ‘Betaelt ende ghecocht jeghens de kerckmeesters van onser vrauwen kercke te Brugghe een grooten hoop brycsteenen ende eenen hoop veltstenen up onser vrauwen kerckhof, tsamen byden hoope 66 lb. par. Ende de zelve ghedaen serepen by Meester Pieter Danckaert byden hoope 4 lb. 6 s. par. Comt tsamen 70 lb. 16 s. par.’ - WNT XVIII 1574 wijst erop dat de schrijfwijze veltsteen bij Schuermans, De Bo en Gezelle in ieder geval ontleend is aan Kiliaan (1599; de tot nu toe oudste bewijsplaats) die het eerste lid in verband brengt met oudsaks, velt, velts. Ons citaat uit de Brugse rekening van 1540 heeft een bijzondere waarde omdat het geen ‘geleerd’ citaat is.

VOYAEGE. - Militaire expeditie. Voor de verdediging van de Westerschelde tegen de Engelsen had hertog Jan ook de stad Aalst opgeroepen. De stadsrekening van 1406 gewaagt van de grote ‘lasten ende commeren

[p. 126]

die de voorscreve poort onlanx voorleden ghehadt heeft in de voyaege van Eerdenburch de Inghelsche te wederstaene’. (De Potter, Aalst II 50). Een Ieperse ordonnantie van 1463 betoogt dat de stad ‘binnen veertich jaren haerwaerts zeere ghemindert es van volke bi sterften, biden voyage van Calays, bi den cesse van neeringhen ende coopmanscepen...’ (De Sagher, Notice Ypres 57). De beruchte expeditie van de hertog tegen Kales in 1436 heet in andere bronnen: ‘de reyse van Calays, de Calisreyse’ Mnl. voyaege met bet. militaire expeditie, ontleend aan gelijkbet. ofr. voyage (voiage de Hongrie 1396); eng. voyage (veage, veyage) ook met bet. kruistocht. Zie Godefroy s.v. en Oxford Dict. X-2, 322.

WATERBARD. - Berd (plank) onderaan op een deur bevestigd om het water van buiten te schutten. In november 1532 werkt een timmerman op het groot hof van Schoeringe te Zuienkerke ‘int maken van een scut jeghens tfundament vanden poeste, waterbarderen ande scuerdueren beneden inde cooten ende elders up thof’. Jan de timmerman werkte zes dagen tegen 8 sc. par. daags. (St.-Janshospitaal Brugge, Rek. 1532 f. 18^v) Vgl. waterberd bij Schuermans.

WATERHONT. - Jachthond die afgericht is om waterwild uit het water te halen, spec. hond afgericht tot de eendenjacht; fr. chien canard. Waterhonden werden gerekend onder de ‘edele honden’, zoals blijkt uit een Brugs hallegebod van 1491; de stedelijke hondslager moet de vrij lopende honden doden met uitzondering van ‘wyndhonden, bracken, waterhonden, spingolen ende andere ghelike edele honden’. (Inv. de Bruges VI 371). - Kiliaan (1599) geeft waterhondt = harige, ruige hond (canis villosus). In de nieuwere taal heeft waterhond de bet. van ‘specifieke jachthond’ verloren en wordt met poedel gelijkgesteld.

BEDDECOPER. - Iemand die oud beddegoed (d.i. de beddezak en zijn bekleding, met uitsluiting van de ‘coetse’ of beddebak) koopt en verkoopt. Jan de Vend, een hovenier wonend bij de Garenmarkt te Brugge, werd in 1486 nachtelijk aangerand en dodelijk gekwetst en - zo vervolgt de schrijver van Boeck van Brugghe, p. 136 - ‘den doode was den zuene van eenen beddecoper’.

BIER VAN OVER DE ZEE. - Bier ingevoerd uit Bremen en vooral uit Hamburg; vgl. mnl. Breemsch bier (bremart), Ambuerghen bier; ook ‘bier van osten komende, oostersch bier’. De voorwaarden van verpachting van de buitenaccijnzen te Aalst in 1509 bepalen: ‘Item, van elcken vate biers van over zee, ghelyc Hamborghen oft Oostersbier, 7 s.p.’ (De Potter, Aalst I 210). - Amborghentonnen waren grote tonnen, ook genoemd ‘grouftonnen’ (Gent 1499). Sluis was een belangrijke invoerhaven van Oosters bier.

BLOC VAN OVER ZEE. - Offerblok waarin aalmoezen voor de kruistocht werden opgenomen. Een bepaling in het testament van Jan van Gruuthuyse te Brugge luidt anno 1311: ‘Item ghevic den blocke van over zee viertich scel. par.’. Ook te Brugge legateert Andries de Ruddre in 1312 tien ponden ‘in den bloc van over zee’. (Gailliard, lnscriptions Notre-Dame 29 291). - In Engeland hebben enkele kerken nog hun oude offerblok uit de tijd van de kruisvaart bewaard, zo o.m. de kerk van Heckfield (Hamshire). Het blok is een zware kist uit eikenhout en met ijzer beslagen. Is soms aan of in de muur vastgemetseld (zo o.m. in de kathedraal van Freiburg i.B.).

a.v.