Biekorf. Jaargang 61

[p. 315]

De proosdij van Sint-Donaas te Brugge
Ligging en inrichting

De proosdij van Sint-Donaas was een heerlijkheid die door de graaf van Vlaanderen als leen gegeven werd aan een geestelijk waardigheidsbekleder: de proost.

De uitgestrektheid van deze kerkelijke heerlijkheid was zeer groot: zij vormde een enclave in niet minder dan negen kasselrijen, nl. Brugge (het Brugse Vrije), Veurne, Bergen, Broekburg, Kassel, Belle, Rijsel, Kortrijk en Gent (de Oudburg).

Oorspronkelijk stelden de kanunniken van St.-Donaas één onder hen aan als proost. In 1562 kwam het nieuw opgerichte bisdom. Brugge in het bezit van de heerlijkheid. Van dan af bestond er identiteit tussen de bisschop en de proost.

De proosdij bestond binnen het Brugse Vrije uit twee delen:

1. het Proossche (Tproofsche, 1380; lat. prepositura, 1286; fr. prevostei, 1294); hier werd de proost (proofst, 1380; latprepositus, 1067; fr. provost 1294) in de uitoefening van zijn macht bijgestaan of vervangen door 28 erfelijke magistraatspersonen, Redenaars (redenaer, 1428; lat. racionator, 1067; fr. reneur, 1411) geheten. Aan het hoofd van het college der Redenaars stond een president. De laten van het Proossche komen voor als proofstlaten (1380).

2. het Kanunnikse (Tcanoncsche, 1380); hier had de proost zijn gezag grotendeels overgelaten aan de deken en kanunniken van het kapittel. De laten van dit gebied worden canonckelate (1380) genoemd.

Juridisch gezien had het Proossche een leenhof en een vierschaar, die beide uit zeven Redenaars waren samengesteld.

Het Kanunnikse daarentegen bezat slechts een vierschaar, waarin vier kanunniken zetelden. Men noemde ze kanunniken ‘zittende ter vierschaere’ (1566), kanunniken ‘tournarissen’ (1588).

Het leenhof van de proosdij te Brugge ressorteerde onder de Wetachtige Kamer van Vlaanderen. Alle leenzaken vielen vanzelfsprekend in zijn bevoegdheid. Vijf leenhoven waren eraan ondergeschikt nl. die van de proosdij van St.-Donaas te Veurne, Kassel, Belle, St.-Winoksbergen en Rijsel.

De vierschaar van het Proossche bezat volledig de drie graden van justitie en mocht dus ook in de ergste zaken vonnissen. De vierschaar van het Kanunnikse daarentegen hield zich in criminele zaken uitsluitend bezig met het onderzoek; voor de uitspraak en de terechtstelling werd de beschuldigde aan de vierschaar van het Proossche overgeleverd.

Het Proossche zowel als het Kanunnikse waren geënclaveerd in

[p. 316]

de stad Brugge. Ze vormden er echte wijken. Het Proossche was er in zes en het Kanunnikse in zeven secties gesplitst.

Op het Proossche te Brugge trof men o.a. aan:

de leenbank Het Zwaard, de badstoof De Bezem, het hospitaal van de Potterie, de St.-Erasmuskapel, drie stadspoorten (Spei-, Koolkerke- en St.-Lenaartspoort), zes molens.

Op het Kanunnikse vond men:

de Waterhalle, het Steen, het landhuis van het Vrije, het gebouw van de Proosdij, het kantoor van de baljuw van Brugge, de criminele griffie van de stad, de gemeentelijke thesaurie, de St.-Donaaskerk, het bisschoppelijk paleis (op de Burg), de dekenij en de woning van de kanunniken, vier kerken en kapellen, vier wisselkantoren. In de stad was het Kanunnikse veel belangrijker dan het Proossche.

Buiten Brugge, in het Brugse Vrije, maakte het Proossche een enclave uit in 36 en het Kanunnikse in 28 parochies. Het eerste was ruim 3½ uitgestrekter dan het tweede (resp. 6959 en 1921 gemeten). Alleen reeds te Slijpe, Sint-Kruis en Mannekensvere bedroegen de Proostlanden resp. 1735, 728 en 581 gemeten. Sedert de 17e eeuw was, met het oog op het innen van de belastingen, het Proossche in zes en het Kanunnikse in acht districten ingedeeld. Deze indeling zag er uit als volgt.

Districten van het Proossche.

1.	St.-Kruis, St.-Katharina (bij Damme), Moerkerke, Lapscheure.
2.	Koolkerke, Oostkerke, Westkapelle, Dudzele, Ramskapelle.
3.	Wenduine, Zuienkerke, St.-Andries, Varsenare, Snellegem, Jabbeke, Zerkegem, Stalhille.
4.	Vlissegem, Klemskerke, Oudenburg, Zandvoorde, Ettelgem, Roksem, Bredene, Gistel, Snaaskerke, Leffinge.
5.	Slijpe, Middelkerke, Wilskerke, Westende, Mannekensvere.
6.	Vladslo, Werken, Handzame, Esen.

Secties van het Kanunnikse

1.	Vlissegem, St.-Pieters-op-de-Dijk, Houtave, Meetkerke.
2.	Bredene, Zandvoorde, Oudenburg, Klemskerke, Middelkerke, Westende.
3.	Ettelgem.
4.	Dudzele, Ramskapelle, Westkapelle, Oostkerke, Koolkerke, St.-Gillis (Brugge), Moerkerke, Zuienkerke, Lissewege, Heist, Uitkerke.
5.	St.-Katharina (bij Damme).
6.	Aartrijke.
7.	Zarren, Esen.
8.	Sint-Michiels, Oostkamp.

Op het Proossche bevond zich bijna geheel het vissersdorp Wenduine en werd de paardenmarkt van Jabbeke gehouden, terwijl op het Kanunnikse het vleeshuis van St.-Michiels gelegen was.

[p. 317]

Voor sommige van de genoemde parochies bevat het archieffonds dan ook zeer belangrijke bronnen voor hun geschiedenis. Dit is het geval voor Wenduine, maar ook bv. voor Mannekensvere, van welke parochie de rekeningen van kerkfabriek, dis en broederschappen aanwezig zijn.

Buiten het Brugse Vrije lagen de Proostlanden vooral in Frans-Vlaanderen (kasselrijen Bergen, Belle en Kassel). In Veurne Ambacht (Pollinkhove, Nieuwpoort, Lo en Reninge) waren ze minder aanzienlijk. In de overige kasselrijen (Rijsel, Broekburg, Kortrijk en Gent - Oudburg) waren ze weinig belangrijk.

Kanunniklanden trof men enkel aan binnen het Brugse Vrije.

Deze gegevens zijn overgenomen uit de inleiding van de pas verschenen Inventaris van het Archief der Proosdij van Sint-Donaas te Brugge, bewerkt door Dr. Jos. Marechal, adjunct-conservator van het Rijksarchief te Brugge. Een uitgave in-8^o van XII-82 pp. met bibliografie en index van persoons- en plaatsnamen.

Met dit werk wordt de zoekers een voortreffelijke gids in de hand gegeven, een praktische wegwijzer door een belangrijk fonds. De gegevens uit de inleiding, die voor vele van onze lezers kunnen nuttig zijn, werden door de auteur welwillend aangevuld met de oudste gedateerde benamingen van de instellingen en waardigheden.

b.