Biekorf. Jaargang 52

[p. 245]

Oud-Vlaamse Kermisfolklore.
De begrafenis van het hespebeen

Bij het opzoeken van hetgeen over de kermis gebruiken in het Vlaamse land werd geschre ven, hindert een tekort aan overzichtelijke gegevens, veroorzaakt door het ontbreken van enig speciaal onderzoek. Enerzijds vindt men in de verzamelwerken over de Vlaamse folklore slechts algemene, dus beperkte beschrijvingen⁽¹⁾, anderzijds kan men in de gewestelijke tijdschriften losse gegevens opzanten over enkele plaatselijke, vooral ‘eigenaardige’ kermisgebruiken.⁽²⁾

Die gebruiken verschillen in de stad, op het platteland en ook in de gewesten onderling. Doch ongeveer algemeen volgt het Vlaamse volk éénzelfde gedragslijn: er is een openingsdag (of -avond), er volgen enkele eigenlijke kermisdagen (meestal Zondag, Maandag en Donderdag), en er komt ook een sluitingsdag (of -avond). Die plaatselijke feestdagen stijgen in belang en drukte naar gelang de ‘grote’, de ‘kleine’ of een wijkkermis wordt gevierd.⁽³⁾

(1) Zie o.a. M. Sacré en A. De Cort, Volksspelen en Volksvermaken in Vlaamsch-België (Mïrchtem, 1925, 197-209); G. Celis, Volkskundig Kalender voor het Vlaamsche Land (Gent. 1923, 187-189); Dr. K.C. Peeters, Eigen Aard (Antwerpen, z.d. 416 en vlg.); Dr. J. Schrijnen, Nederlandsche Volkskunde I (Zutphen, 1930, 306 en vlg.); R. De Warsage, Le Calendrier Populaire Wallon (Antwerpen, 1920, 92-109).

(2) Ook de meeste geschiedenissen van steden en dorpen geven nota's over de plaatselijke kermisdagen. Belangrijke uitleg over kermisaangelegenheden kan men ook in de Idioticons opzanten.

(3) M. Cafmeyer, Als het kermis is (Biekorf 1947, 193-202; 224-232) geeft merkwaardige bijzonderheden over de kermis te St. Kruis bij Brugge. Zij somt als gevierde kermisdagen op: Zaterdagavond;kermisopening, vreugdeschoten en klokgelui), kermiszondag. Maandag (viering in familie, dienst voor de overledenen), Dinsdag (ringsteking), Woensdag (prijsbolling) Donderdag (allerlei volksspelen), Koekezondag en zelfs Koeksmaandag (voor de Brugse kantwerksters). Bijzondere gebruiken bij de kermisuitvaart worden er niet vermeld. Vgl. De Warsage, o.c. de gegevens over de Waalse kermisdagen.

[p. 246]

Uit die reeks pikken we slechts de sluitingsdag, omdat op die dag vroeger - en in zekere mate nu nog - een gebruik bestond, bekend onder de benaming: het hespebeen begraven. Een paar oudere onuitgegeven beschrijvingen van dit gebruik hebben we samen met het uitgegeven Westvlaams materiaal tot een beknopt overzicht verzameld. Volledigheid bereikten we hiermee zeker niet. We hopen evenwel vervollediging uit te lokken in die gewesten waar het gebruik nog maar onlangs verdween of eventueel nog leeft.

Een paar onuitgegeven beschrijvingen van dit gebruik in West-Vlaanderen hebben we gevonden in het ‘Brieven- en Liederenhandboek.’ van Joannes Delrue⁽¹⁾. Dit register is door een smidszoon uit Koekelare samengesteld. Zijn eerste pennevrucht, een nieuwjaarsbrief aan zijn ouders, dateert hij op 6 Dec. 1830 en op blz. 187 eindigt hij zijn handboek met de vermelding: ‘Dezen boek is door mij Joannes Delrue eigenhandig volgeschreven. Dezen 30 October 1831’

Delrue was graag in plezant gezelschap, dit blijkt alleszins uit de vele lofliederen op Bacchus, 't Vlaamse Bacchusnat, de mooie maagdekens en de eeuwigdurende liefde Zo is ook na een lustig partijtje de volgende ontboezeming ontstaan over de begrafenis van het hespebeen.

(1) Wij hebben dit handboek zelf aldus getiteld. Het werd ons in bruikleen afgestaan door dhr. J.D. uit Zande, die het door erfenis in zijn bezit heeft gekregen. Het bevat o.a. brieven voor allerlei aangelegenheden, rekenkundige bewerkingen, exempelen uit Bijbel en almanak, pacht- en cijnsbriefmodellen, en een grote reeks liederen gedeeltelijk door Delrue of door een van zijn vrienden gedicht, gedeeltelijk overgeschreven van vliegende bladen. Over de verzamelaar ze'f hebben we weinig biografischs gegevens kunnen verzamelen. We weten dat zijn hs werd opgesteld tussen zijn 27^e en 28^e jaar, waarschijnlijk was hij alsdan smid te Eernegem.

[p. 247]

Nieuw liedeken op de viering die plaats had op het geheugte Scheedewege, op de begrafenis van 't ammebeen.
Stemme: Liefhebbers van de vrouwen.

 

Op Kermes en feeste

 

ziet men de jongheyd blij van zin

 

Ja zeer blijde van geeste

 

bij hun liefste vriendin

 

men danst, men springt, men vreyd, men drink

 

met 't herte vol behagen

 

lest zonder erg, in een herberg

 

kwaem ik een pintje vraegen.

 

 

 

'k Zag daer wat bachus slaeven

 

in vreugden t'saem, bij een vergaerd

 

om 't ammebeen te begraeven

 

en men geen moeyte en spaerd

 

men riep er daer in 't openbaer

 

laet ons saemen in vreugden

 

het ammebeen, eer dat wij scheen

 

begraeven in eer en deugden.

 

 

 

Jan Delrue en Pier Daem

 

waeren daer, in 't openbaer

 

in vreugden naer betaemen

 

zij dansten ook voorwaer

 

geestig plaisand, saem hand aen hand

 

ik zag daer elk erieven

 

van 't minst tot meest, g'heel blij van geest

 

kwaemen malkaer d'hand geven.

 

 

 

Men kwam te saemen spelen

 

op schop, schuymspaen, wie het best kon

 

dog 't kwaem ons niet vervelen

 

den trommel was een ton

 

met bloem in d'hand, g'heel plaisand

 

zag men de meyskens dansen

 

g'heel wonder net, mooy opgezet

 

Ja 't was een vreugde kanse.

 

 

 

De tang en ook den rooster

 

gebruykte men, koekeschop en

 

den vrouwelijken trooster⁽¹⁾

(1) De koffiekan.

[p. 248]

 

die was daer ook presend

 

men donst⁽¹⁾ terstond, kermesse rond

 

het eerste was het portje

 

den speelman sier⁽²⁾, riep met manier

 

vas à vij⁽³⁾ tegen 't schortje.⁽⁴⁾

 

 

 

Elk die was daer genuchtig

 

elk dons, elk spronk, elk zonk, elk klonk

 

dat spiltje was zeer kluchtig

 

men saem een glasken dronk

 

en men zong wat, van dit of dat

 

de vreugd was daer gemeene

 

onder elkaer, in 't openbaer

 

zoowel bij groot als kleene.

 

 

 

't Ammebeen wierd gedraegen

 

al naer het graf, met krans en staf

 

den trommel wierd geslaegen

 

en men malkaer d'hand gaf

 

met schop en schuymspaen, vleggen en vaen

 

en bloemtjens in de handen

 

veel kersen klaer, die zag men daer

 

rond en op het graf branden.

 

 

 

In vruegden naer manieren

 

eer men scheyd af, kwam men het graf

 

mooy en schoone versieren

 

met een krans, oft een staf

 

vercierd g'heel schoon, gesteld ten toon

 

tot een lange memorie

 

oud jong gezel, beschouwd doch wel

 

dees kluchtige historie.⁽⁵⁾

 

Pier Daem en Jan Delrue. zijn saem twee componisten

 

Die leven in genucht en vluchten 's werelds listen.

Het stuk is niet gedateerd, het werd ingeschreven tussen 12 en 20 Dec. 1830.

(1) Wvl. sterke verv. van dansen: dons, gedonsen (De Bo).

(2) Bij die herbergkermissen zat de speelman, een vioolspeler, op een tafel en speelde de ‘quadnelje’ en gaf daarbij dansaanwijzingen in het Vlaams.

(3) Va et viens ttz. weg en weder in het lokaal en van en naar elkaar.

(4) 't Meisken.

(5) Daarop volgt een toemaatje van vier strofen over een onbenullige liefdehistorie. Het geheel draagt het volgende fabrieksmerk:

[p. 249]

Een paar dagen later was zijn welgezindheid nog even groot, want na samenwerking met zijn spitsbroeder Daem, schrijft hij nog de wat minder geslaagde versie van een derde getuige, Pieter Notterdaeme, in zijn merkwaardig handboek over.

Broeders met dees bachusfeest

laet ons saemen vroeylijk wezen

en zijt gij lieden droef van geest

bachus zal u wel genezen.

Terwijl wij nu zijn bijeen

en dat wij zijn al bachus slaeven

laet ons te saemen 't ammebeen

in deugd en eer begraeven.

Weest niet tweedrachtig van zin

maer laet ons al bijeen vergaeren

en laet ons t'saem voor het begin

het ammebeen met vreugden naederen

Wilt nemen al uw hoeykens af

en wilt al te saem stille zwijgen

en als wij komen bij het graf

zoo wilt daer ook al gelijk nijgen.

Wilt het met groote neerstigheyd

met vieren naer 't graf zagtjens draegen.

Ja met een goed en wijs beleyd

zoo wilt het leggen op de schraegen.

Neemt 't saemen elk een glas in d'hand

laet ons gaen al zingen en al klinken

naer 't graf toe geestig en pleysand

om het zoetjens te laeten zinken.

Wilt al te saemen doen uw best

om het graf schoon te versieren

en ik raed elk voor het best

wilt de begraefeniss' lustig vieren.

Gedicht door Pieter Notterdaeme

die niet leeft zonder smaed of blaeme.

Opgesteld door mij Joannes Delrue. Dezen 22en December 1830.

[p. 250]

Naar ons beste weten zijn die rijmelarijen de oudste beschrijvingen van dit kermisgebruik in West-Vlaanderen. Daar ze slechts bij wijze van ontspanning en uit liefde tot de dichtkonste door eenvoudige dorpsjongens werden opgesteld, bezitten ze als folkloristisch document niet dezelfde waarde als de omstandige en nauwkeurige uiteenzetting in ‘Rond den Heerd’ een goede vijftig jaar later. Die weinig gebruikte tekst drukken we hierbij ter vergelijking over.⁽¹⁾

‘Den Donderdag van de kerremisweke, met het vallen van den avond, trekken de geburen naar de herberg waar die kluchtige begraving zal plaats grijpen. Zij rooken eerst, - zij zouden trouwens gene Vlamingen zijn - dat er geen klaar door te zien is, drinken eene gildige pinte bier dat 't naar de kerremis smaakt, klappen en snateren al dooreen tot dat het rond ten elven draait. Toen wordt het hespebeen of somtijds iets dat er aan gelijkt, uit de kelder gehaald, elk knaagt en trekt en fikkelt er aan tot dat er geen velletje of zelmeltje meer te vinden is. Het riekt toen allenkskens nagr den twaalven en tegen dat het noene slaat moet alles effen en streke zijn.

Het haantje van de bendi doet hem pastor kiezen; hij steekt zijnen kappelaan en koster uit, kiest een putmaker en maakt gereedschappen voor de begraving. Het hespe'been wordt in zijne lijkdoeken geduffeld en op tafel geleid. De pastor en zijn gevolg met elk een wit hemde aan beginnen den uitvaart; op den toon van den Miserere zingen ze een liedje waarin zij de bewezen diensten van het hespebeen uitgalmen. - Ware dat liedje te krijgen, en 't is oud, zulle, 't zou geestig drukken zijn! - Daarachter altijd al voortzingen, trekken zij stoetsgewijze uit de herbergzaal; eerst de zangers, dan het hespebeen, dat op vier kloeke schouders rust en daarachter het volk. levers aan den hoek van een stuk land gekomen, wordt de put gedolven, het hespebeen er in gesteken, met aarde toegedekt en eindelijk gewijd water gesmeten; maar het is hier van ‘zwicht u’ en ‘houd u van kante’; trouwens een komeinen bezem⁽²⁾ dient voor

(1) RdH. XV (1880) 374.

(2) Bezem uit stro van kamille.

[p. 251]

kwispel, en giespt hij niet genoeg, geheel de eemer wordt in eenen trek uitgegooid. Die hem krijgt is lekende nat en in 't wederkeeren de duts van elkeen.⁽¹⁾ Alsdan wordt er nog een pinte gedronken om het verdriet te versmooren van het aantrekkelijk hespebeen begraven te hebben, en men gaat op gang naar zijn bedde, blijde genoeg van het te vinden.’

Over dit gebruik, dat hier in de streek van Ieper beschreven wordt, zegt de medewerker aan het Brugse weekblad nog het volgende: ‘Dat gebruik is zeer oud en het is eene fortuine voor herbergen waar het van over lange date bestaat: oude en name immers zijn voor veel in de rekening. Menschen van tachentig jaar weten te vertellen dat hun grootvader zaliger nog pastor in zulke begraving gespeeld heeft; dat zij korts achter hun loten, nog den kwispel hebben mogen dragen, en wie wat al. Nu (1880) zeggen zij, is het maar een oudewijfskerkgang⁽²⁾ meer bij overtijd. Daarbij men lacht en spot nu te vele, tot met de heilige Kerke en haar dienaren toe...’

Ook de moderne nota's over het gebruik in West-Vlaanderen ontbreken ons niet. Onlangs verscheen in Biekorf⁽³⁾ de beschrijving der begraving van het hespebeen in 1922 te Hollebeke gehouden, alwaar het volkse ritueel van de plechtigheid ongeveer gelijkvormig verloopt als in het Ieperse ± 1880. Het Hollebeeks gebruik is vooral merkwaardig, omdat het weerom wordt opgenomen in een verwoest gebied, ‘voor 't eerst na acht jaren’, dus na een langdurige onderbreking, die door de eerste wereldoorlog werd veroorzaakt, waarbij zelfs de ingezetenen naar de vreemde werden verdreven, Hierbij dient tevens aangestipt, dat tijdens de kermisweek 1951, op Donderdag 13 September om 22 uur de plechtige begrafenis van het hespebeen op het kermisprogramma stond aangekondigd. In die enkele beschrijvingen wordt het ritueel van dit kermisgebruik degelijk vastgelegd. De Donderdag

(1) Wordt door iedereen belachelijk gemaakt.

(2) Een armtierige kermis met kleine toeloop van volk.

(3) Biekorf 1951, 86-89.

[p. 252]

in de kermisweek schijnt, in West-Vlaanderen althans, als begrafenisdag vast te staan. De bijeenkomst geschiedt in een herberg en daar verdeelt men de hoofdrollen voor de plechtigheid. In alles tracht men de geestelijkheid en het verloop van een begrafenis na te bootsen, zelfs het besprenkelen van het graf wordt op zeer humoristische wijze uitgevoerd. Men zingt bij al dit gebeuren, maar de liedteksten, op de wijze van Miserere, ontbreken.

Is het opvallend, dat de kermis reeds op de Donderdag werd begraven, niettegenstaande de naviering van de koekezondag toch overal in voege was gebleven? Moet, bij de verdwijning van het gebruik in de moderne tijd, rekening worden gehouden met het feit, dat ongeveer algemeen op kermisdonderdag de grote kermiskoers wordt betwist, zodat reeds voldoende volk op de been werd gebracht van in de vroege namiddag? En op welke plaatsen in West-Vlaanderen wordt het gebruik heden nog in eer gehouden en welk is het verloop er van? Die laatste vraag ware slechts een onderdeel van de vele vragen, die in betrekking met de kermisfolklore in onze gouw, slechts door middel van een uitvoerig enkwest zouden kunnen beantwoord worden.

Van een zuiver Westvlaams gebruik is hier helemaal geen spraak, ook in andere streken van het Vlaamse land, in Wallonië en in Nederland werd het verloop van het gebruik met varianten in de uitvoering opgetekend, doch de vergelijking van die verschillende gebruiken met de Westvlaamse kan slechts in een volgende bijdrage worden behandeld.

H. Stalpaert

(1) Ook in de ‘Rond den Heerd’ - bijdrage wordt vermeld dat het begrafenisliedje op die toon wordt gezongen. Zie over die zangwijs: F. Van Duyse, Het oude Nederlaadsche Lied ('s Gravenhage 1907, III, 2147).