Biekorf. Jaargang 52

[p. 104]

Van De wieg tot het graf. - XII.
Naar den uitveert

Seffens na de ‘rozenkrans’ wordt het lijk gekist in aanwezigheid van de familieleden. Dat is gewoonlijk het werk van degene die in lijke gelegd hebben, samen met de kistenmaker. Bij enkele families is het een traditie dat ze hun eigen volk zelf in de kiste leggen, maar dat is een uitzondering.

Men gaat daarbij als volgt te werk. Eerst wordt met het palmtakje een kruisje wijwater gesprenkeld; daarna drupt men driemaal met de gewijde keers, (hoofdeinde, midden en voeteinde) zeggende: In de naam des Vaders.....Sommige laten de paternoster rond de handen gestrengeld; het kruisje ‘. van de goe' dood’ wordt zorgvuldig bewaard, maar moet herwijd worden voor een naaste sterfgeval. Aan het hoofdeinde legde men vroeger wat schavelinge; geen familielid bleef in de kamer terwijl de kiste toegenageld werd. 't Gebeurt nog dat ze de kiste niet sluiten, om 's anderendaags nog een laatste maal te kunnen kijken.

Enkele begoede families lieten ‘in bare zetten’: de kist met zwarte pelder bedekt op twee staantjes, tussen vier of zes zwarte houten kandelaars met wassen keersen, het processiekruis in een staantje aan het voeteinde. Over spiegel en meubel hingen dan zwarte doeken.⁽¹⁾

't Was na een in-bare zetten dat ze zich bijna dood verschoten in 't sterfhuis: een haastig gerommel van kandelaars, een zware bons en... doodse stilte. Met een benepen hart deden ze de kamerdeur open: pelder, kandelaars, keersen, kruisbeeld, 't lag al de op grond; en boven op de blote kist, aan 't hoofdeinde, klauwde

(1) De ‘hoge’ sterfhuizen kenden de rouwkapel met twee rekken flambeeuwen en een ‘portière’ aan de voordeur. De koster zorgde voor alles, ook voor zangers en geluid en drukwerk.

[p. 105]

Mina, de roste kat, die al dien tijd - vijf volle weken - voor 't bed van de zieke gelegen had.

Er waren toen ook van die droevige sterfgevallen, in geval van besmettelijke ziekte, waar er omzeggens geen ‘cas’ van de dode gemaakt werd. Iedereen schuwde het sterfhuis, het lijk kon niet rap genoeg tussen vier planken genageld en bedolven zijn. Toen ze bij de battewachters ‘met de ziekte lagen’, kwam de wijtewagen wel in de straat gereden, maar hield op een boogscheut van 't sterfhuis stil; vader en zoon droegen zelf de kist naar de wijtewagen, en moesten ze zelf op het kerkhof in 't graf dragen; in zulk geval begroef men gewoonlijk met het vallen van den avond.⁽¹⁾

't Was nog erger toen de dochter uit 't Schaak van de cholera stierf: niemand wilde de kist dragen. Meer dan een uur reed de voerman met de kist op een driewiel kar - geen wijtewagen - rond het dorp: nergens scheen er mansvolk thuis te zijn. Eindelijk deed Bertje de schoenmaker zijn bermhertige ogen open: ‘'k En kan dat nie meer zien, zei het, dat tjolen met dat lijk... en als ik daarvan dood moet, 'k zal weten waarvan.’

Alzo vertellen ze nog van twee boereknechten die het toch aandurfden om zo 'n lijk naar 't kerkhof te dragen. Eer ze tenden de straat waren, konden ze al geen weg meer, en het zweet brak hun langs alle kanten uit, zo zwaar droegen ze. Toen schoot het hun te binnen: ‘Och... w'hen vergeten een kruisje wijwater over de kiste te smijten!...’ En ze gingen hun weg terug om het kruisje - anders zouden ze nooit over de kruisstrate gerocht zijn.

In het dorp, en als het sterfhuis niet te ver afgelegen is, wordt de overledene door zijn naaste gebuurs gedragen. Op sommige ‘hoeken’ is dat zelfs heel juist bepaald: vier gebuur links en vier gebuur rechts van het sterfhuis; ze dragen dan ‘vier aan vier af’.

(1) Bij zo 'n besmetting werden de klederen in de beerput geworpen en de put toegemetseld.

[p. 106]

Elders, zoals te Sint-Kruis zelf en te Stalhille, zijn het heel de weg dezelfde zes lijkdragers, maar ze verpakken onderweg; te Sint-Kruis waren dat gewoonlijk dorpsmensen die zich gemakkelijk konden vrijmaken, een schoenmaker b.v. was altijd te trekken.

De lijkbaar wordt soms door bijzondere gedragen: een grote eigenaar door zijn pachters, een boer door andere boeren, een koster door zijn confraters van 't omliggende in surplie, een congreganiste door de congregatie, een jonggezel door jonkheden. Een sacramentsman wordt gedragen door de andere ‘sacra-mannen’ en de overige doen uitgeleide met hun flambeeuwen; een kerkheer door de kerkraad, de ‘opperpastor’ door de kerkheren.⁽¹⁾

Hier en daar, gelijk te Gistel was het nog de gewoonte het houten (graf)kruis voorop te dragen: een man voor een overleden man, een vrouw voor een overleden vrouw. Te Sint-Kruis was dat kruisdragen een zeldzame uitzondering, 't gebeurde wel eens voor een congreganiste.⁽²⁾

Te lande voeren ze een einde toe met de wijtewagen: ieder hoek had een eigen wijtewagen-voerder: te Male waren het de Neyts van Monpellier. De laatste wijtewagen-voerders van den Broek waren de Vande Veldens en, langs de Damse vaart, de Maenhouts uit de Drie Masten. Op Scheewege waren het wel vijftig jaar lang de Hostens van Raepsgoe; te Stalhille op de Riet

(1) Voor de pastoor: boven op de pelder liggen roket, stool en bonnet; voorop stapt een karolletje met de wassen ‘garnituur’ op het koperen offerandepateel: die garnituur (pateen met kelk tussen twee kandelaartjes en twee kannetjes in een schoteltje) wordt in de grafkelder boven de kist gezet; geschiedt de begraving in volle aarde, dan delven ze een ‘kapelletje’ in de aarden grafwand om de garnituur er in te plaatsen.

(2) Die zwart geschilderde houten kruisen zijn later vervangen door gegoten ijzeren kruisen met engeltjes of met stralen. Hier en daar ziet men nog op een kerkhof een van die oude gesmede kruisen; talrijker vindt men ze in Frans-Vlaanderen o.m. te Watten, te Kapellebroek.

[p. 107]

hoek voerde Meseure, op Vijfwege was het Stien Simoen en op de Gevaerts waren het de Roetsens.

Het gebruik wilde dat twee gelijke peerden trokken; op Dee mochten het nooit vossen zijn, ze verkozen bruine of zwarte. Waren het merries, dan moesten het wepel peerden zijn, anders zouden ze hun kachtel schieten; 't was daarom dat de Roetsens altijd met een koppel ruinpeerden voerden.

's Avonds voordien werden de peerden verwittigd dat ze 's anderendaags een lijk naar 't kerkhof te voeren hadden, zoniet zouden ze zweten en geen weg kunnen.

Het was gevaarlijk hun eigen volk te doen vervoeren. Dat ondervond best de voerder van Scheewege. Hij had zijn beesten wel de mare gebracht dat de boerinne overleden was - anders zouden ze noch liggen noch slapen - maar op den vooravond van den uitveert waren ze niet verwittigd geweest. Toen de wijtewagen langs de Krevelstraat gereden kwam, begonnen de peerden te snorrelen, te stampen en te klauwieren; ze schuimden en konden geen weg meer. Ze werden uitgespannen en door de peerden van de nabijgelegen hofstee vervangen. Toen de boer van den uitveert thuiskwam, lag er een peerd op de mesthoop.⁽¹⁾

Bij het inspannen sprenkelt de voerman met een palmtakje een kruisje wijwater over de peerdekoppen; te Dee hing er een bosje strooi boven aan de breidel. De voerder blijft bij de koppen staan, want de beesten mogen niet ommezien binst dat ze het lijk op de wagen zetten, anders zou er nog iemand van de familie sterven. De kist wordt op twee bondjes strooi geschoven en met de ‘kistesaarge’ gedekt. De mensen hadden een gruw van zo'n grijze of 'n spaanse (oranje) kistesargie en zouden er niet meer durven mee slapen.

(1) Wat er ook van zij, men vertelt dat de peerden van de wijtewagen meer dan eens op de vlucht sioegen, zodra zij het lijk geroken. En men beweerde ook dat, als de peerden zweten, het kwaad er mee gemoeid is.

[p. 108]

Binnen in de wijtewagen zijn er een paar vrouwen in kapmantel gezeten. Te Meulebeke worden die vrouwen ‘schreemsters’ genoemd, Waar het gebruik het toeliet - zoals te Gistel - werd het houten (zwart geschilderd of bruineiken) kruis boven op de kist in de wijtewagen gelegd tot op de plaats waar de geestelijkheid inhaalt. In de strooien kruisjes voor de kruisstraten, die ook in de wijtewagen gelegd waren, stak er soms een palmtakje in 't midden.

Vooraleer te vertrekken vraagt de voerman aan de naaste verwanten: ‘Is het met junder goeste dat we 't lijk naar de gewijde eerde voeren?’ Of gewoonweg: ‘Is 't met uw toelatinge dat we voortgaan?’⁽¹⁾ Hij zet zich op het handpeerd - het peerd links is het roepeerd - en de lijkstoet komt in beweging, terwijl de voerman nog halfluid plechtig gebiedt: ‘Geest ga varen, 't lijk zal achterkomen!’⁽²⁾

Zodra zij het hofgat en de hofdreef uitgereden zijn, wordt te Dee het strooien kruis van voor de balie in de haag gestoken. Te Hooglede was dit hofkruis wat groter en die afzonderlijke bondjes strooi werden daar langs de haagkant gelegd.

Men volgt twee aan twee, en naarmate ze hun weg vorderen, wordt de lijkstoet aangevuld, want elk huisgezin is minstens door één persoon vertegenwoordigd.⁽³⁾

(1) Waar het lijk gedragen wordt, is het een van de dragers die deze vraag moet doen. Vragen ze 't nu niet meer luidop, dan toch stilzwijgend met een hoofdbeweging. - In de sterfkamer worden seffens de fentenelen wagenwijd opengezet om de reeuwse reuk buiten te jagen.

(2) Wantje van de Blauwe Sluze, die een vergeten beevaart naar O.L. Vrouw van de Duinen te Breninge voor haar overleden gebuurvrouw deed, vergat te zeggen: ‘Geest ga voren...’ Heel de weg had ze zo'n last gehad, en als ze thuis kwam legde ze zich met de koorts te bed.

(3) Niet één huisgezin zou durven uitzondering maken. Op de buitenwijken houden ze nog sterk aan deze traditie: heel Male komt naar St. Kruiskerk om de begrafenis van een Malenaar bij te wonen.

[p. 109]

Bij uitzondering ging de be'ër (bidder) voorop met de strooien kruisjes.

Overal wordt er stil gehouden aan de kruisstraat en aan een kapelletje. De zakdoeken worden opengespreid: geknield, en de mannen met Ontbloot hoofd, bidden ze luidop of in stilte een kruisgebed. En men legt een strooien kruisje. Zo deed men vroeger o.m. te Gistel, Hooglede, Oekene en elders; die kruisjes bleven daar vergaan en veel voorbijgangers prevelden een gebed of sloegen een kruis voor de overledene. Nooit zou iemand zo'n kruis durven wegsmijten, het moest daar vorten en vergaan. Te Vijve-Kapelle hield de lijkstoet stil aan Dombrechts'heule: de voerman smeet het kruisje in 't water en beweerde aldaar de heksen te verjagen.

Ieder hoek volgt zijn bepaalde ‘lijkweg’. Alzo kwamen de meeste Malenaars langs de Maalse steenweg gereden, sloegen aan de Fortuin den ouden ‘landweg’ in naar de kerk, alwaar de priesters kwamen inhalen aan Hostens lijkhekken; die landweg - nu de Schaakstraat - heette vroeger ‘den kerkwech die te Malewaerds loopt’, in een oudere tekst ook ‘de lyckwech naer Maele.⁽¹⁾ Ze beweren dat, eenmaal een lijk door een weg gevoerd was, niemand die weg nog kan verdempen. Zelfs wordt de scheiding tussen de woonsten te lande goed bepaald voor een te volgen lijkweg. Alzo te Oedelem, bij 't kasteel ten Torre werden de overledene van de hofstee ‘Ter Le’ langs de St. Kruisstrate naar 't Maandagse over 't Galgestraatje naar de kalsijde gevoerd; die van de Lange Kave - een doeningske dichtbij - volgden de Zomerstrate om langs de ‘lyckwech van de Zomerstrate’ naar de kerk te gaan. Op de Gevaerts volgden ze niet de

(1) De ommelopers maken bovendien wel onderscheid tussen de lijkweg en de kerkeweg; aldus te St. Kruis ‘.... tusschen de kerckstichele ande oostsijde streckende metten suuteynde anden kerckwech ende metten noordeynde inden halven lyckwech’ (Terrier Canonyncklanden, 1648).

[p. 110]

nieuwe ketsbaan, maar wel de bovenweg van de oude vaart, voorbij de Fonteyne en Kalemoeiens hoogte, om op de vaartdijk te komen aan Kootje Cloedt's, de vaartwachter. Die van Scheewege moesten inslaan naar de Vage; op zijn terugkeer met de wijtewagen smeet de voerman van dat kwartier de bondjes strooi van de kiste altijd op een bepaalde grachtkant aan de kruisstraat van 't Kasteeltje. Te Damme stak de kerende wijtewagenvoerder van Platheule en St Katherina het strooien kruisje in de hage aan d'Hoge brugge; de schoolkinderen liepen er schuw voorbij en maakten een kruisje.

M. Cafmeyer