Biekorf. Jaargang 49

[p. 155]

Brugse orgelmakers
(Vervolg en slot van blz. 126)

Charles Waeghers is de eerste orgelmaker van dit geslacht. Dr M.A. Vente, de bekende orgelhistoricus uit Zwolle, meent genoeg aanwijzigingen te bezitten om de afkomst van Charles Waeghers te Hazebroek in Frans-Vlaanderen te mogen situeren. Alleszins begon hij te werken in Westelijk Vlaanderen: na in 1515 een nieuw orgel geplaatst te hebben in de St Jansabdij van Valenciennes, bouwt hij een nieuw instrument voor de St Eligiuskerk van Hazebroek dat hij tot in 1538 herstelt en onderhoudt. Ook in Burburg gaat hij in 1518 het orgel nazien. Zijn werkzaamheden in het Brugse schijnen aan te vangen met de nieuwe orgels van Blankenberge en van St Donaas te Brugge in 1521. Korts daarop volgt het nieuw orgel van de St Ivokapel te Brugge dat hij tot in 1538 persoonlijk regelmatig zal onderhouden. Reparaties van zijn hand kregen rond 1523 en in 1528 het orgel van Stalhille, in 1523 dit van de kapel van St Christoffel te Brugge, en van 1532 tot 1540 dit van St Gillis. In 1534 maakt hij voor St Walburgakerk te Brugge een nieuw instrument.⁽¹⁾ Hij stierf te Brugge in 1540.⁽²⁾

(1) M.A. Vente in de Schalmei III, 1948, blz. 8 (De invloed van de Vlaamse orgelbouw op de Franse). - Mededeling M.A. Vente - Bulletin du Comité Flamand de France III, 1863-1865, blz. 456. - La Flandre VII, 1875, blz. 163. - Acta van het Kapittel, 1521, f. 20r. (Archief van het Bisdom Brugge). - Gilliodts, Ménestrels, n. 127. - La Plume, 1870, n. 15, en Gilliodts, Ménestrels, n. 133. - Acta van het Kapittel van St Donaas, 1523 f. 20 r. - La Flandre II, 1868, blz. 152.

(2) Bij zijn dood werden drie kinderen ‘die hij hadde bij joncvrauwe Passchine Claeis, Servaes dochtere, gheseyt Lauwers, zijne wive’ (dochter van de orgelist en koster van Hazebroek. - Meded. M.A. Vente) nl. Haunekin, Franskin en Claeykin, te Brugge onder de voogdij geplaatst van Cornells Moerman, apothecaris. en Adriaen Gheeraerdts. Kwarn daarbij nog Maeyken, een natuurlijk kind van Charles en Margriete, filia Jan Schyeters. Gheeraerdts wordt als voogd vervangen door Lois van Riebeke in Maart 1541 en Moerman in November daarop door Jan Waeghers, orghelmaker. Gilliodts, Ménestrels, nn. 162, 170 en 172.

[p. 156]

Jan Waeghers, ‘orghelmaker’, is hoogstwaarschijnlijk Hannekin, de zoon van Charles, of zijn broeder. Hij was gehuwd met Jaquemine Maes, filia Jooris. Twee aanwijzingen laten vermoeden dat hij later geestelijke zou geworden zijn: de kerkrekeningen van Koekelare vermelden hem in 1561 als ‘Heer Jan Waghes, orgheniste’ (dat ‘heer’ zou wijzen op een geestelijk ambt) en in deze van Stalhille in 1567 heet hij, - nog klaarder - ‘heer Jan Waghen, pbr en orghelmaecker’.⁽¹⁾ Op zijn werklijst komen reparaties voor te Brugge aan de orgels van St Gillis (1542-1544), van de St Ivokapel (1546-1550), van de H. Bloedkapel (1547) en van St Jacobs (1550).⁽²⁾ In 1567 werd hij te Stalhille betaald ‘van den orghele van de kerke weder up te maecken’.

François Waeghers, of Franskin, de tweede zoon van Charles, was ook orgelist en orgelmaker. Op 26 October 1573 visiteert hij, samen met Jacob Stoop (de bekende Ieperse orgelmaker) en François Van de Leene (alsdan orgelist van St Donaas) het nieuw orgel van de St Walburga te Brugge, gemaakt door Meester Claeys De Smet van Brussel. Hij arbeidde 1579 in de kapel van St Ivo en in 1585 in deze van de Bogaardeschool te Brugge.⁽³⁾

(1) Gilliodts, Ménestrels, nn. 188 en 194. - Rekeningen van Brugge (Brugge, Rijksarchief n. 11847) Meded. M.A. Vente - Kerkarchief Stalhille. Rekening 1567 f. 17 v.

(2) La Flandre II, 1868, blz. 152. - Gilliodts, Ménestrels, n. 127 en 196 - Kerkrekeningen St Jacobs. Nota's Weale n. 32.

(3) Kerkarchief St Walburga, Brugge. - Gilliodts, Ménestrels, n. 127 - Idem, Ecole Bogarde II blz. 1032. - Nicolaas Waeghers, de derde zoon van Charles, had ook een zoontje dat François heette en in 1569 refectionaal was in de Kapittelschool van St Donaas te Brugge. A.C. De Schrevel, Histoire du Séminaire de Bruges, blz. 101 en 898 (Brugge, 1895).

[p. 157]

Ondertussen is een orgelmaker van Breda zich te Brugge komen vestigen: Ysebrandt Claesseune of Claeyssens. Hij had reeds in 1543 en 1546 het orgel van de O.L. Vrouwkerk in zijn geboortestad hersteld en een nieuw geplaatst te Boxtel (1549). Te Brugge krijgt hij het nieuw orgel te maken voor het klooster van Ste Clara in 1555, te Watervliet visiteert hij het orgel in 1557, en vanaf 1559 moet hij te Brugge het nieuw orgel van St Salvators jaarlijks nazien. Was hij de bouwer van dit instrument misschien? In 1553 had hij er een nieuw mogen plaatsen in St Jacobs dat wij hem tot in 1564 regelmatig zien stemmen en onderhouden. Doch rond dit tijdstip moet hij zijn woning geopend hebben voor calvinistische vergaderingen: op 25 November 1564 wordt hij gevangen genomen en hij sterft in de gevangenis in 't begin der maand Mei 1565. Een verzoek van de stedelijke magistraat aan Curtius, bisschop van Brugge, om Ysebrandt Claesseune in gewijde aarde te mogen begraven kon niet worden ingewilligd, daar het bewezen was dat hij zich niet had bekeerd.⁽¹⁾

Op 16 Maart 1579 wordt Nicolaas Helewoudt orgelist benoemd in St Donaas, ter vervanging van Guilelmus Blootacker, die naar Italië vertrekt. Voortaan zal Nicolaas aangesproken worden wanneer er werk is voor een orgelmaker in de stad. Zo zien wij hem een orgel van 13 registers plaatsen bij de Paters Augustijnen in 1624, en een van 11 registers in 1630 in St Jacobs. In 1595 had hij te Watervliet een proces gehad over de koop van een orgel. Hij vierde zijn jubileum van 50 jaar orgelist in St Donaas, en bleef er zijn dienst waarnemen tot aan zijn dood (13 October 1633). Twee kin-

(1) M.A. Vente. Bouwstoffen tot de Geschiedenis van het Nederlandse Orgel in XVI^de eeuw, blz. 66 (Amsterdam, 1942). - B. De Keyzer in De Schalmei III, 1948, blz. 54 (Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie). - Kerkarchief St Salvators. Rekeningen, passim. Nota's Weale n. 32. - A. De Schrevel, a.w. blz. 692.

[p. 158]

deren zijn van hem gekend: Ferdinand, en Gerardus die clavecinen verkocht.⁽¹⁾

Het zou een tijdje duren vooraleer nu nog Brugse orgelmakers van zich zouden laten horen. Of was dit kunstvak wellicht alhier uitgestorven? Ten ware wij Grégoir mogen geloven die Brugge aangeeft als residentieplaats in 1645 van Crispin Dubois.⁽²⁾

Een meester Crispijn, orgelmaker, is werkzaam in 1618 aan het orgel van St Salvators. Het is een grote restauratie en een gedeeltelijke hernieuwing van het instrument: bijvoegen van de drie grootste pijpen bij elk register, een nieuwe ‘bordoen’ en vier blaasbalgen: alles samen onkosten voor 400 gulden.⁽³⁾ Is deze orgelmaker Crispijn Dubois?

Aan hetgeen Dufourcq aanhaalt in zijn ‘Esquisse d'une histoire de l'Orgue en France’ zou men menen dat het de tijd is van de Dubois' en de Crispijn's in de orgelmakerswereld. Crespin Carlier van Laon die tussen 1597 en 1611 werkt te Gent (St Michiels, St Jacobs en O.L. Vrouw op de Blandinusberg),⁽⁴⁾ te Namen, Rouen, Parijs, Poitiers, Tours, Chartres, Gisors, St Quentin. Christophe Dubois, die tussen 1625 en 1643 werkt te Arras, Rouen en Bernay. Dat ook uit deze gewesten orgelmakers naar onze streken zouden komen overgewaaid, moet ons niet verwonderen. Was uit St Omaars, en later uit St Winoksbergen Pieter Ysore ‘orghelmaeker van zijn stijle’, niet komen werken aan de orgels van Woumen (1571-1573), Diksmuide (1573 tot 1586), misschien te Brugge, O.L. Vrouwkerk (1585), Nieuwpoort (1597-1598), weer te Diksmuide (1604-1608)

(1) Annales Emulation t. 22,1870, blz. 139 - A. Keelhoff. Histoire de l'ancien couvent des Ermites de St Augustin à Bruges, blz. 37 (Brugge, 1879). - Annales Emulation t. 72, 1929, blz. 194 - Gilliodts, Ménestrels n. 317.

(2) E. Grégoir, a.w. blz. 92.

(3) Kerkarchief St Salvators. Rekeningen.

(4) Meded. M.A. Vente.

[p. 159]

en wellicht te Kortrijk, St Maartens (1601-1603)?⁽¹⁾ Later, in 1722, zullen wij Corneille Cacheux van uit Arras zien aankomen te Brugge om er te werken aan het orgel van de O.L. Vrouwkerk; naar Tielt zien reizen om er in St Pieters een contract te ondertekenen voor de bouw van een nieuw orgel dat hij er in 1737 zou voltooien; in 1735 terugkeren naar Brugge om er de nieuwe orgels te plaatsen van de Potteriekerk en St Walburga. Als Cacheux sterft den 10 Juli 1738 is het orgel door hem begonnen in de O.L. Vrouwkerk te Brugge onvoltooid.⁽²⁾ De eerste orgelmaker aan wie de kerkmeesters de afwerking willen toevertrouwen is Mathieu Le Roy, orgelmaker te Rijsel, die in 1727 een nieuw orgel geplaatst heeft in St Vedastus te Meenen en in 1739 te Westnieuwkerke. Doch zijn hoge ouderdom doet hen van dit plan afzien. En daar er nog maar drie spelen geplaatst zijn op het nieuwe Cacheux-orgel in de St Walburga, moet ook hier een orgelmaker aangesproken worden om het werk te voltooien. En het werk wordt toevertrouwd aan Jean Baptiste Fremat, orgelmaker te Rijsel, en aan Joseph Carlier, zijn ‘associé’...⁽³⁾ Uit Rijsel zouden ten andere nog namen te noemen zijn van orgelmakers die in onze gewesten kwamen arbeid zoeken: Antoine Gobert b.v. die we te Leysele aantreffen en in 1726 te Dadizele; Jean Joseph Vanderhaeghen wiens werksporen wij kunnen volgen te Poperinghe, o.m. in St Jan in 1765, te Ley-

(1) Weale, Eglises Doyenné Dixmude, blz. 457 en 39. - Nota's Weale, n. 29, - De Schalmei I, 1946, n. 6 blz. 13. - Th. Sevens. Sint-Maartenskerk te Kortrijk, blz. 96.

(2) Kerkarchief St Walburga, Brugge. - D. De Somviele. Kerke van Thielt. Schilderij v.d. hog-en Autaar, blz. 6 (1889). - Kerkarchief der Potte,rie, Brugge, n. 114.

(3) Mathieu le Roy woonde alsdan te Rijsel, Rue des Tours, maar was van Bergen waar hij 20 jaar gewoond had (Kerkarchief St Walburga, Brugge) - Rembry. Histoire de Menin IV, blz. 612 (Brugge, 1881.) - Westnieuwkerke, beschrijving en geschiedenis. Bibl. van Rond den Heerd XIX, blz. 163 (Brugge, 1877) - Kerkarchief St Walburga, Brugge.

[p. 160]

sele (samen met Gobert) in 1769, hetzelfde jaar te Watou, en te Krombeke in 1789.⁽¹⁾

Of zou Grégoir misschien de tijdelijke werkplaats van Crispin Dubois genomen hebben als dezes residentieplaats, zoals dit nogal eens gebeurt met orgelmakers: een orgel bouwen moest inderdaad te dien tijde van hunnentwege maandenlange uithuizigheid medebrengen. Wat er ook van zij, Crispin Dubois, orghelmakere, vinden we toch dikwijls aan het werk te Brugge: in 1636 in de kerk van de Bogaardeschool en in de jaren 1636, 1647, 1657 en 1660 in de kapel van het H. Bloed.⁽²⁾

Een tijd- en vakgenoot van Crispijn Dubois te Brugge was Baudewijn Ledou, die als ‘orghelmaeckere, wonende in de stadt van Brugghe’ in 1643 te Watervliet een nieuw orgel plaatst en hetzelfde tot in 1656 onderhoudt. Het nieuw instrument voor de kerk van Lissewege maakt hij in 1652 en dit van de H. Bloedkapel te Brugge wordt door hem hersteld in 1653 en 1656.⁽³⁾

Vanaf 1724 begint een nieuwe orgelmakersfamilie te Brugge haar bedrijvigheid. Vanaf die datum tot 1731 betaalt de Duinenabdij⁽⁴⁾ aan Jacobus Berger jaarlijks de kosten van het onderhoud van zijn orgel; ook in de rekeningen van St Donaas staat Jacob Berger als orgelist en orgelmaker aangeschreven. Andries Jacobus Berger zal hem opvolgen, meestal met herstellingswerk in Brugge zelf: in St Salvators (1735 en volgende jaren), in de kapel van Blindekens (1737), in St Gillis (1742), in St Walburga (1755 en 1770-1771), in St Ca-

(1) A.M. Coulon. Histoire de Dadizeele, blz. 186 (Brugge, 1889) - Kerkarchief Poperinge. - Fred. Loncke in ‘De ware Vlaming’ 1883, blz. 86-87. - Rubrecht. Geschiedenis van Watou, blz. 277 (Brugge, 1910).

(2) Gilliodts, Ecole Bogarde II, blz. 1043. - Archief van de H. Bloedkapel, Rekeningen, passim.

(3) De Schalraei III, 1948, blz. 55. - Kerkrekeningen Lissewege.

(4) Groot Seminarie, Brugge: Archief der Duinenabdij; Bundel: Oude kerk.

[p. 161]

tharina (1766) en in ter Duinen (1736-1773). Daarop verschijnt Dominicus Berger, orgelmaker te Brugge, waarvan wij werk kennen te Leffinge (1771-1772), nog steeds in de Duinenabdij (1774-1782), te Diksmuide (1780) en te Leke (1785).

De reeks Brugse orgelmakers zou afgesloten worden met het geslacht Hooghuys.

De oudstgekende vertegenwoordiger van deze orgelmakersfamilie te Brugge, Simon Gerardus Hooghuys, werd in 1781 te Middelburg geboren en vestigde zich als orgelmaker te Brugge in de Timmermanstraat, 12.⁽¹⁾ Het orgeltje van de kapel van Blindekens werd door hem in 1834 ‘gezuyvert’, de nieuwe orgels der H. Bloedkapel en van St Michiels door hem gebouwd. Orgelherstellingen werden hem volgens de kerkrekeningen betaald te Handzame (1837), te Damme (1838), te Kanegem (1842) en te Ettelgem (1845 en 1846).

Volgens een catalogus zijner werken sticht Louis Hooghuys, zoon van Simon Gerardus, geboren te Brugge op 21-3-1822, een orgelmakerswerkhuis te Brugge in de St Jacobstraat in het huis nu gebruikt door de firma Koentges. Over heel de provincie zal hij - later met zijn twee zonen Louis en Aimé - orgels plaatsen of herstellen. Het moge volstaan hier enkel te wijzen op werk van zijn hand te Brugge zelf. In 1854-1855 hernieuwing van het orgel in O.L. Vrouwkerk en restauraties aan dit van St Salvators; verder werken in de kapel der Zusters van Liefde, Hemelsdale, Jonge-lingencongregatie, St Gillis, Paters Discalsen, St Anna, Spermalie. Een van zijn beste en omvangrijkste instrumenten was het orgel dat hij zou bouwen in 1878 voor het groot nationaal muziekfestival te Brugge, waarop het oratorium Lucifer van Peter Benoit zou uitgevoerd worden. Het werd eerst in de schouwburg geplaatst en bespeeld door de Brugse orgelisten Ed. Danneels, Lod. Maes en K. Mestdagh. Dan werd het

(1) Registers Burgerl. stand Brugge E, 52/11423.

[p. 162]

naar de Halle overgebracht en diende er vanaf 1887 voor de klas van orgel, tot het in 1893 verhuisde naar de zaal die er speciaal voor geschikt werd op de Munteplaats.⁽¹⁾ Het werd in 1938 naar het electrisch systeem omgebouwd, gemoderniseerd en vergroot door de firma Stevens van Duffel.

Bij den dood van Louis Hooghuys (16-4-1885) volgde zijn zoon Aimé hem als orgelmaker op en ging wonen in de Ezelstraat, 56. Aanvankelijk had hij zijn werkhuis in de Karthuizerinnestraat, 5. Hij werd geboren te Brugge (30-5-1858) en is er gestorven (8-1-1904). Zoals zijn vader liet hij over heel de provincie de sporen van zijn werk na. Zijn oom François en zijn broeder Louis deden slechts klein werk in de orgelrestauratie.

P. François

(1) Rond den Heerd, 1878, blz. 72, 323 en 368. - A. Malfeyt. Het Muziekeonservatorium te Brugge, blz. 127, 129 en 144.