Biekorf. Jaargang 44

[p. 161]

De vogels in volkszeg en spreuken uit de omstreken van Brugge.

OM hun gezegden duidelijk te maken en meer kracht bij te zetten. roepen de Vlamingen zeer gaarne de hulp in van dieren uit hun naaste omgeving, met wier gewoonten en doenwijzen zij zeer vertrouwd zijn.

Heel zeker werden duizende spreekwoorden reeds opgeteekend en uitgelegd, we hoeven maar eens het ‘Westvlaamsch Idioticon’ en ‘Loquela’ open te slaan; of de jaargangen te doorbladeren van Rond den Heerd en Biekorf. Dan hebben we nog het Nederlandsch Spreekwoordenboek van Prof. Stoett en nog veel andere; en vergeten we vooral niet de alomgekende uitgebeelde spreuken van Breughel.

Het ligt dan ook allerminst in onze bedoeling iets nieuws te schrijven of de herkomst van die zegswijzen te achterhalen. We trachten alleen die zegswijzen op te teekenen die nog heden op de lippen van het volk voortleven - al zijn ze ook zeldzaam geworden die rasechte Vlamingen, die met spreekwoorden tooveren en hun gesprekken ermede doorweven.

Ze zeggen ‘als een vogel in huis vliegt, dat brengt geluk mee.’

Iedereen heeft ‘liever een vogel in de hand dan tiene te zien vliegen.’

Aan iemand die van 's nuchtens vroeg reeds al schuifelen en ronken rondloopt zegt men: ‘de veugeltjes die 's nuchtens vroeg schuifelen, worden binst dage van de katte gepakt’ d.i. zooveel als:

‘'s morgens ronker
's avonds pronker.’

Een Vlaming zegt ook nogal gaarne: ‘Iedere veugel zingt gelijk hij gebekt is.’

[p. 162]

Van een zieke die weinig kans heeft op genezing, verzucht men: ‘'t Is niets aan te doen, 't is een vogel voor de katte.’

Als iemand zich laat bedriegen door uitwendigen blaai: ‘Men kent den vogel niet aan zijn vlerken’ is het tegenovergestelde van: ‘met den blaai schiet men den gaai’.

Vogel wordt ook nog in samenstellingen gebruikt om een of andere persoon aan te duiden, al zij het dan ook met een ongunstige beteekenis.

‘Is me dat een rare vogel’ komt overeen met: ‘Is me dat een vieze kneeker’.

‘Hoe gij spotveugel!’

‘Ge zijt een ongeluksveugel’.

‘Wat een vogelschuw’ - van iemand die aardig aangetroeteld is. Ze voegen er dikwijls nog bij: ‘goed om in een keizeboom te hangen’.

‘'t Is lijk een opgezette veugel’ van iemand met opgestoken schouders.

Zijt gij aan niets of aan niemand verbonden: ‘gij zijt vrij gelijk een vogel op een tak.’

Hebben ze geen last in het huishouden: ‘ze 'n hebben noch kind noch kraaie’.

De kraaie mag een beetje peizen dat ‘keizers katte heur nichte is’, te oordeelen naar den invloed die ze gehad heeft op de zegswijzen.

Geheimen komen vroeg of laat uit. ‘Al moest je 's nachts ten twaalven een katte vlâan, 't zou toch uitkomen, al moesten de kraaien het uitbrengen.’

‘Een vliegende kraaie vangt meer of een zittende’ komt overeen met de spreuk:

‘Met hier te zitten en niets te verkoopen Daarmede en kan mijn kave niet rooken.’

In warme zomers is 't ‘zoo heet, dat de kraaien gapen’.

Ook kinderen zijn heel bevriend met de kraaien. Zoodra de vogels bij 't vallen van den avond, al krassend hun spe! komen storen, zingen ze van:

‘Kraaie
Waar ga-je
Naar Engeland
Jen huizetje brandt
Op Zeeland!’

Nog andere vogels hebben ook hun medezeggenschap in dien spreekwoordenschat. Op het neerhof hebben we daar vooreerst den haan.

[p. 163]

Wie overal baas wil spelen ‘is 't haantje van 't kot’ of ook nog ‘Een kokkenhane’.

En een vechtersbaas heet ‘een vechthane’.

Wie in zijn opschik veel verminderd is, loopt ‘gelijk een gepluimden hane.’

Van een bijna onleesbaar schrift zegt men: ‘Is me dat een gekrabbelsel, 't zijn al hanepooten’.

Wie zich opwindt ‘staat rood gelijk een hane’.

En hebt ge een pintje te veel gedronken: ‘ge staat rood aan je kam.’

Moet er iets geheim gehouden worden, dan verzekert men u: ‘Zijt gerust, d'er zal geen haantjen over kraaien’.

Een kinderraadseltje vraagt:

V. - ‘Waarom draagt den hane geen broek?’

A. - ‘Omdat zijn wijf niet naaien en kan.’

Ook nog:

V. - Waarom doet den hane zijn oogen toe om te kraaien?

A. - Omdat hij 't liedje van buiten kent.

De hen mag ook een woordje meespreken in de zegswijzen, doch het is meest met een ongunstige bedoeling - En dan spreken ze bij ons nog gewoonlijk van een ‘kieken’.

Zoo zegt men van iemand die vroeg naar bed gaat: ‘Hij gaat met de kiekens gaan slapen.’

Begint ge te ‘ieveren’ van de koude, of griezelt ge van benauwdheid: ‘je krijgt kiekevleesch’.

Als een speler in het kaartspel twijfelt, dan moedigt zijn medemaat hem aan: ‘Leg maar deure, d' hennen leggen wel deure’.

Gaat ge ergens uw nood klagen, dan troosten ze u: Heb maar couragie, je gaat er wel komen ‘d' hennen scharten wel achteruit en ze hebben ook nog de kost’.

Loopt een vrouw al ruttelen en pruttelen rond: ‘Och gij zijt een kakelhenne!’

't Schijnt dat de kiekens ook weerwijs zijn: ‘Als het regent en de hennen loopen in 't karrekot, stel u gerust, 't en is maar een vlage. Blijven ze integendeel op het hof rondloopen, dan is 't een weertje voor heel den dag.’

Zwicht u wel van doelloos rond te loopen of ge krijgt het te hooren: ‘Je loopt rond lijk een henne die moet broên’; die 't beter weten zeggen: ‘gelijk een kieken zonder kop’ (doelend op de enkele onzekere stappen, nadat de kop werd afgekapt).

Gaat ge wat al te preutsch in uw nieuwe kleeren: ‘Ge loopt zoo preusch lijk een henne met een tetting’ is een

[p. 164]

dubbelganger van: Zoo preusch lijk een katte die een derm sleept.

Aan iemand die loopt te praktizeeren of met zijn hoofd vol muizenesten zit, vraagt men: ‘Waarop zit je nu te broên?’

Vraagt er u iemand: Wat moet 'k nu doen?

A. - ‘Opzitten en broên gelijk dat al de klokhennen doen.’ Gewoonlijk voegt men er lachend bij: ‘Doet je mee?’

Men verwijt ook gemakkelijk een meisje voor ‘Hoe gij dom kieken!’

Oudere menschen kunnen ook nog wel een vrijersrijmpje opzeggen uit den tijd dat de dieren nog spraken.

Op een wandeling van een verliefd koppel in de klare mane: Hij spottend:

‘Wel wat schijnt dat maantje klaar
En hoe dwaas is dat hennetje
Die dat haantje volgt naar.’

Zij geformaliseerd zich terugtrekkend:

‘Had dat haantje gezwegen
Hij had dat hennetje gekregen
Maar dat hennetje is niet zot,
't Kruipt weer in zijn kot.’

Wie kent het overoud kinderrefreintje niet van:

...triepje trapje heet mijn schapje
koelakane heet mijn hane
't jiepje heet mijn hennetje
'k ken kan 't niet anders noemen
of mijn hennetje.

Er bestaat ook nog een stil kinderspelletje. Ze vragen u ‘Wie kent er een hennegatje maken?’ Met de twee duimen en de twee wijsvingers nemen ze 't vel van den rug van de hand bijeen. Je geeft een duwtje en je hebt het.

Voor den oorlog kamden de vrouwen ook hun haar in een ‘hennegatje’ - het achterste haar werd gedekt onder 't bovenste, aan de kleine opening stak er een groote speld.

Met betrekking op het neerhof hooren we nog van een onverschilligaard zeggen: ‘'t regent daarop gelijk op een aande.’

Een streusche vrouw met loggen gang ‘loopt al waggelend gelijk een eende.’

Wie zich vol ijdelheid een hooge borst zet: ‘zet een krop lijk een kalkoene.’

Een uil komt ook nog al dikwijls van pas.

Iemand die zich dood verveelt ‘zou van uilen droomen.’ Of als ge niet weet wat gedaan ‘Ge zit te kijken lijk een

[p. 165]

uil op een kluite’ is zooveel als: ‘Kijken als een hond op een zieke koe.’

Kijkt iemand u dom aan ‘O gij zijt een potuil.’

Iedereen kent ook nog het liedje van den uil:

...den uil die schoot in eenen lach
omdat hij dat katjes viooltje zag...

Van een eentonige zang: ‘'t is koekoet eenvooize’.

't Volk dat gaarne op den plak (krediet) koopt zegt: ‘Tut, tut, tut, we gaan maar plakken, de zwaluwen plakken wel’ (in 't bouwen van hun nest)

Aan iemand die over gedane werken zit te jeremiassen zegt men: ‘Te late gezeten zei de reiger, en zijn steert zat in 't ijs vervrozen’; dubbelganger voor de oude spreuk: 't Is te laat de put gedoken als het kalf verdronken is.

Op een tilbry is er gewoonlijk maar plaats voor twee personen. De koetsier zit op een vooruitspringende zate ‘de papegaai’ geheeten.

't Is misschien daarom dat kinderen die duikertje-weg spelen in een karrekot, roepen:

‘Papegaai hoe laat is 't al?
Tien en half de klok op je balg.’

Hier volgen nog enkele zegswijzen; meestal vergelijkingen met ‘gelijk’ en doelend op gebreken of eigenschappen.

Van buiten leeren gelijk een papegaai.
Blinken gelijk een pauw.
Kijken gelijk een ijspauw.
Zoo dom of een ganze.
Zoo simpel gelijk een duive.
Klappen gelijk een ekster.

(ook nog gehoord:

‘O gij '(n) akster-bolle-wytink!’)
Piepen gelijk een mussche.
Schuifelen gelijk een lijster.
Hurken gelijk een vinke.
Je mond stoppen lijk een hennegat.

't Gebeurt ook wel dat men de vergelijking kortweg samenkoppelt in een samenstelling:

Vinkoogen - een papegaaineuze - reigersnekke - een zwanenhals - een kiekeborst en een kwakkelgat.

Magda Cafmeyer.