Biekorf. Jaargang 42

[p. 225]

[Nummer 10]

Het Pastoorsvel

ALS er te Brugge een ‘Generale processie’ verschijnen er de pastoors van stad den linkerarm een pels - wit met smalle donkere strepen - die in den volksmond ‘Pastoorsvel’ heet. 't Is een soort waardigheidsteeken waarvan men over 't algemeen niet te best weet wat het beteekent, noch waar het vandaan komt.

Het Pastoorsvel is een voorrecht van de eigenlijke stadspastoors. Zij die ‘buiten de muren’, nog op het grondgebied Brugge, den herdersstaf dragen - zooals de pastoors van Sint-Jozef, Sint-Pieters-op-den-dijk en Zeebrugge - kunnen er geen aanspraak op maken: ze staan immers onder den landdeken en zijn dus pastoors van te lande; ze worden niet gerekend bij de stadsheeren, die onder den aartspriester staan en de oude parochies ‘intra muros’ bezetten, waarbij nu ook de jonge parochie Kristus-Koning is gevoegd⁽¹⁾.

(1) We hebben hier enkel onze Brugsche toestanden op 't oog: het Pastoorsvel is ook in andere oude steden in gebruik; te Gent b.v. is het, wat snit en kleur betreft, gansch gelijk aan het Brugsche. Er is maar een processie-generaal, de Sacramentsprocessie, waar het Pastoorsvel wegblijft en de stadspastoors de koorkap dragen, gelijk de kanunniken. Zooals verder blijken zal, is deze uitzondering een bewijs te meer voor onze stelling.

[p. 226]

Het Pastoorsvel is een stuk van het oud koorgewaad, nl. de almutia of armkeuvel. Pelswerk is te allen tijde veel in gebruik geweest als beschutting tegen de koude, vooral in onze Noordelijke gewesten, zoowel bij leeken als bij geestelijken; want de niet-liturgische dracht van de geestelijken was oudtijds al niet zeer verschillend van de kleedij van den deftigen stand. De toog of ‘kerel’ onzer priesters was doorgaans met pelswerk gevoerd⁽¹⁾; daarom heet het wit linnen overslop, dat bij kerkelijke bedieningen gedragen wordt, superpelliceum of kleed dat boven de pels gelegd wordt. Zoo'n warme toog was heel gerieflijk, maar in de koude winterdagen was dat nog niet voldoende.

Onze middeleeuwsche kerken hadden geen centrale verwarming, zelfs geen arm kacheltje⁽²⁾, en toen was het nog de gewoonte dat, zelfs in kleine landelijke kerken, de geestelijken het officie - de zeven getijden - samen gingen bidden, Bij iedereen, vooral bij menschen van gevorderden leeftijd, is het hoofd gevoelig voor de koude. Daarom namen de geestelijken voor het koorofficie de almutia, die ook door leeken werd gedragen: een groote pelskap die over de schouders tot halverweg den rug neerviel en waarvan het bovenste gedeelte, dat het hoofd beschutte, met horens of tuiten vierkan-

(1) Een overvloedig illustratiemateriaal vinden we op oude schilderijen, miniaturen en grafmonumenten. Zeer belangrijk in dit opzicht is o.m. de legende van S. Dymphna door G. Van der Weyden, een reeks tafereelen die, tot kort vòòr den oorlog, in de abdij Tongerloo te zien was.

(2) Daarom werd de kerk bij hooge winterfeesten met stroo gevloerd. Hoe koud het in die kerken kon zijn, blijkt o.m. uit het feit dat de mis-celebrant aan het altaar soms de verkleumde handen warmde aan een metalen bol gevuld met warm water. Zoo'n verwarmingstoestel wordt nog bewaard in de kerkschat te S. Riquiers bij Abbeville.

[p. 227]

tig was uitgewerkt. Met zoo'n pelskap was het, zelfs in koude kerken, nog uit te houden.

Ook de beste dingen hebben hun schaduwzijde. Eerst moest bij het lezen der getijden zeer dikwijls het hoofd ontbloot, en dat voortdurend verhandelen van die groote pelskap was een eeuwige miserie. Zoo kwam men op de gedachte de twee deelen van de almutia, de muts en de kraag, van elkaar los te maken⁽¹⁾. De muts behield de oorspronkelijke vierkantige vorm met horens, maar verloor de pelsen binnenvoering⁽²⁾: 't is de baret of ‘bonnet quarrez’ die ook door professoren en magistraten wordt gebruikt. Hiermede was men een heel eind gevorderd: men kon alle eerbewijzen maken zonder de warme pelskraag zoo maar voortdurend af te nemen.

Er was echter een ander nadeel: wat in koude winterdagen en onzekere tusschenseizoenen eén welkome beschutting meebracht, werd in warme dagen tot last. Hiertegen vond men ook een redmiddel. In de zomer werd de almutia van de schouders op de vrije linkerarm geschoven⁽³⁾: juist zooals onze deftige heeren

(1) Soms wordt het pelsmutsje eenvoudig op de kraag neergeslagen: het ligt nog goed merkbaar op de Cappa magna van onze bisschoppen.

(2) Uitzonderlijk wordt de binnenvoering bewaard, maar dan gaat de vierkantige vorm meestal verloren. Het pelsmutsje is nog een deel van het huidig pauselijk gewaad. In de middeleeuwen wordt het nog gedragen onder den mijter der bisschoppen en onder de kroon der koningen. Du Cange geeft een tekst van 1351, waar het gaat over parels ‘pour mettre en l'aumusse qui soutint la couronne dn roi’ in zijn Glossarium, n. v^o Almucia. Hiermede weet de lezer waar het pelsmutsje vandaan komt dat onder de heraldieke kronen voorkomt en nog heden ten dage bij den koning van Engeland onder de kroon gedragen wordt.

(3) Soms, in plaats van op den arm te schuiven, verwordt de almutia tot een smalle strook pelswerk, die als een stool van den hals over de borst neervalt. Du Cange t.a.p., zegt dat in zijn tijd de benediktijnen in de Nederlanden zoo 'n zwarte almutia droegen die tot aan de knieën reikte, en bij de monniken van S. Vaast te Atrecht tot op de voeten neerviel. Ook bij zekere magistraten en kloosterzusters is die stoolvormige almutia nog gebruikelijk.

[p. 228]

hun zomerjasje bij warm weder op den arm dragen. 't Is om het dingen bij de hand te hebben, beweert men, en oorspronkelijk zal het wel zoo geweest zijn; maar de bevinding leert ons, dat soortgelijke practische gewoonten gemakkelijk verworden tot modisch. Zoo was het ook bij de koorgeestelijken. Op den arm gedragen was de gevouwen almutia soms hinderlijk: daarom werd ze vervormd tot een breede strook pelswerk, rechthoekig van snit. De almutia is daardoor ontdubbeld tot twee gansch verschillende kleedingstukken: een zomer- en een wintergewaad, maar beide dragen nog één en dezelfde benaming⁽¹⁾.

Naar den geschiedkundigen oorsprong is de almutia geen rangteeken of insigne: niet alleen de hoogere geestelijken - de kanunniken - maar ook eenvoudige kapelanen, beneficianten en habituanten, al degene die langen tijd in de koude kerken moeten doorbrengen, dragen de warme pelskraag en de uitlooper ervan: de zomerpels op den arm.

Al zeer vroeg toch is een onderscheid te vinden tusschen de almutia van hoogere en lagere geestelijken: de dure pelsen, meestal licht van kleur, pronken in de bovenste gestoelten; zij die beneden staan en doorgaans magere prebenden bezitten, moeten zich tevreden stellen met een goedkoope vacht, donkerverwig of zelfs zwart. Witte pelsen, zooals het hermelijn, werden slechts door bisschoppen gebruikt, en nog door de kanunniken van zekere kathedraalkapittels die zich bisschoppelijke insignes hadden toegeëigend of doen toeëigenen. In de middeleeuwen, en langen tijd daarna, waren de dure grijze pelsen het kenteeken van de kanunniken, inzoover dat het latijnsche ‘grisum’ gebruikt werd als de eigen benaming voor de almutia der kanunniken⁽²⁾. Uitzonde-

(1) We gaan hier de twistvraag voorbij, of almutia niet de verlatijnschte vorm is van ons dietsch ‘hoofdmuts’, wat niet onwaarschijnlijk is. Jonger schijnt de schrijfwijze armutia die op de latere toestanden wijst, als de pelskap op den arm ligt, een zegwijze waarin onze taal weerom naar voren dringt.

(2) In de vijftiende eeuw droegen de kanunniken van Sint-Donaas een grijze almutia, zooals we zien op de Madonna van kanunnik van der Paelen door Jan van Evck. Dat was algemeen in onze gewesten, zooals blijkt uit de Statuten van het kapittel van Middelburg in Vlaanderen, dagteekenend van 1480, waarin Ferry de Clugny, bisschop van Doornik, bepaalt: deferent hi sex canonici almucia grisea, per canonicos ecclesiarum nostrarum diocesis ferri solita, E.H.A. Viaene die de kapittelakten van O.L. Vrouw te Kortrijk uitpluist, wijst mij op een tekst aldaar van 7 Mei 1580: Pieter Simons, aartspriester van S. Baafs te Gent (de latere bisschop van Ieper), dooide Geuzen uitgedreven, verbleef te Kortrijk en nam tijdelijk de bediening waar van onderpastoor der tweede portie op S. Maartens. Zijn pastoor, de bekende Jan David, vroeg voor zijn onderpastoor het voorrecht van te dragen: almutium canonicale seu gryseum, wat bij uitzondering en uit achting voor den voornamen balling werd toegestaan.

[p. 229]

ringen zijn er wel te vinden: zooals de kanunniken hier en daar bisschoppelijke insignes hadden ingepalmd, zoo namen soms de lagere koorgeestelijken de kanunni kale over.

Een typisch voorbeeld hiervan vinden we in de Statuten van het Commun van Sint-Salvators, in 1481, twintig jaar vóór de oprichting van het kapittel aldaar; deze ver-uitgewerkte regeling geeft nog de nauwkeurige beschrijving van de almutia der iagere geestelijken. De Rector van het koor, de drie pastoors van S. Salvators en de pastoors der onderlioorige parochies S. Jacobs en S. Walburga, de twee kapelanen van het hoogaltaar, droegen de grijze almutia der kanunniken; de kapelanen ‘de gremio’ hadden een rosvale almutia van eekhoorntjesvel, waarvan de afhangende onderzijde afgezet was met staartjes. Die staartjes schijnen wel een belangrijke rol te spelen. De kapelanen die niet ‘de gremio’ waren, hadden eene almutia zooals de voorgaande, min de staartjes. De overige installati kregen slechts een zwarte almutia, met staartjes wanneer ze priester waren, zonder staartjes in het tegenovergestelde geval.

Met de jaren zestienhonderd is de grijze kanunnikpels doorgaans vervangen geworden door een witte met smalle donkere strepen: zoo was het te Brugge, te Gent en te Ieper. Die gestreepte pels is nog in gebruik:

[p. 230]

ze ligt als schouderkraag op de wintermantels⁽¹⁾. Met het Concordaat kwam er, onder Franschen invloed, een doorgrijpende wijziging in het zomergewaad der kapittelheeren: de almutia, die eveneens wit was met donkere strepen, werd vervangen door de camail die een prelaatsinsigne is⁽²⁾.

Alleen nog door de stadspastoors, wordt dit zomergewaad der kanunniken, de witte almutia, gedragen. En nu kan men zich afvragen: hoe zijn deze heeren, die door hun bediening geen kanunnik zijn, aan dit kanunnikaal insigne geraakt?

(1) Zie de aanteekening hieronder: Pelskraag en mantel, roket en superplie.

(2) Heel logisch werd nu, ook in den zomer, de suchema of superplie vervangen door het roket.

Aanteekening. - Pelskraag en mantel, roket en superplie.

Pelskraag en mantel gaan in het huidig gebruik altijd samen, maar zijn geschiedkundig twee gansch verschillende gewaden. De pels is geen voorrecht der kanunniken, maar mag door alle koorgeestelijken gedragen; de mantel is historisch een cappa magna, een waar prelaatsinsigne, dat altijd samenging, ook nog in de huidige Romeinsche vergunningen samengaat, met een ander prelaatsgewaad: het roket. Onze vroegere kanunniken droegen het roket - koorhemd met enge mouwen - slechts in den winter samen met de cappa; in den zomer droegen ze een overslop of superplie met wijde mouwen, zooals kanunnik van der Paelen bij van Eyck staat afgebeeld. Alle vroegere kapittelstatuten wijzen op dit onderscheid tusschen het roket in den winter en de superplie in den zomer. Kan. Rembry in zijn werk ‘De bekende pastors van Sint-Gillis’ geeft het koorgewaad der habituanten volgens de statuten: ‘in oestate cum superpellicio et almutio, in hyeme cum cappa et suchema’ (bl. 41). Het woordje suchema is voor den geleerden schrijver een raadsel gebleven; hij ging bij Gezelle te rade en deze meende hier twee grieksche woorden te vinden: psuchos: koude, en eima: kleed. Waaruit hij besloot dat de suchema wel een pelskraag

[p. 231]

was die boven den mantel lag. Dat is te ver gezocht. In den onderhavigen tekst staat almutia tegenover cappa, zooals superpelliceum tegenover suchema, wat blijkt uit de vergelijking met soortgelijke statuten. Suchema zal ongetwijfeld een nevenvorm zijn van het bekende succa, het linnen kleed dat, zooals we leeren bij Du Cange, in 1322, als eigen dracht aan bisschop en hoogere prelaten werd voorgeschreven, en reeds in 1289 door de kanunniken van Sint Pieters te Rome, onder den mantel of cappa wordt gedragen. De wintermantel was, in verkleind formaat, de cappa magna der bisschoppen, maar de sleep werd op den arm gedragen, of zooals bij ons, opgeknoopt, tot in de laatste jaren, wanneer hij werd afgesneden: l'organe dont on ne se sert plus et qui s'atrophie!

(Slot volgt)

M. English.