Biekorf. Jaargang 39

Zingende catechismus.

DAT onze jongens, einde 16^e en begin 17^e eeuw, hun catechismus niet alleen ‘opzegden’ maar ook grootendeels ‘zongen’ heb ik reeds vroeger in Biekorf aangestipt;⁽¹⁾ ziehier nu een boekje, dat ons nader over die zingende leerwijze zal inlichten: Den lusthof der christelycke leeringhe door Jacob van Haeften, Amsterdam 1619.

Die Jacob van Haeften werd later Benedictus van Haeften, proost van Affligem⁽²⁾, en ik vond zijn werkje onder de ‘zeldzame boeken’ van onze Koninklijke Bibliotheek te Brussel, waar ook de tweede uitgave (Antwerpen 1622) voorhanden is⁽³⁾.

Het titelblad van dezen laatsten druk luidt als volgt: ‘Den lust-hof der christelijcke leeringhe, beplant met gheestelijcke liedekens tot verklaringhe van den Catechismus van Mechelen, door Benedictus van Haeften, proost van Afflighem, t' Antwerpen bij Hieronymus Verdussen, A^o. M.D.C. XXII, met gratie ende Privilegie’ (deze laatste ongedateerd)⁽⁴⁾.

Een uittreksel eerst uit het Voorwoord, dat in menig opzicht onze aandacht verdient:

(1) 1931, bl. 70 vlg.

(2) nl. bij zijn verheffing tot dit ambt. Zie daarover Nieuw Nederl. Biogr. Wdb. VI, 662-64 door P. Fruytier (Leiden, 1924).

(3) Deze laatste is ook te Antwerpen in het Museum Plantin-Moretus te vinden.

(4) Het werkje is opgedragen aan Jacobus Boonen, den toenmaligen aartsbisschop.

[p. 112]

‘... Soo veel nu belanght de boecken die de christelycke leeringhe uyt-legghen / staet wel te bemercken / dat / hoewel in onse spraecke veelerhande Catechismi van verscheyde gheleerde mannen / wel / ende profijtelyck geschreven zijn / dat nochtans voor dese provinciën de bequaemste en de beste bevonden is /die door het Provinciael-Concilie van Mechelen / over ettelijcke jaeren is uyt-ghegheven⁽¹⁾. Den welcken als ick door het bevel van den doorluchtighsten ende eerweerdighsten Heer Matthias Hovius van saligher ghedachtenisse Aertsb. van Mechelen over ses ofte seven jaeren de jonckheyt der om-liggende parochiën in dit klooster was voorhoudende; ende alsoo bevondt de groote onwetendheydt die / Godt betert 't / noch in vele kinderen / ja oock somtijdts in oude lieden is; ende daer-beneven / dat menige soo plomp van verstand ende kort van memorie waeren / dat sy / oft niet wel en konden begrijpen / ofte langhe onthouden 't ghene in de Catechismus gheleert werd ....’

‘Plomp van verstand en kort van memorie’: die beide gebreken zal de zangmethode verhelpen.

En ten andere, 't is er geen nieuwe. Wordt ze niet toegepast ook, zoo gaat de schrijver voort, ‘in andere plaetsen, sonderlingh in Italien?’ En was ze niet de methode van Xaverius in Indië, van Ephrem ‘voor de Syren’, van Augustinus in zijn ‘lofsangh ghedicht teghen de secte van Donatus’? Hebben oock de ketters ‘hunne valsche leeringhe (niet) door liedekens soecken te verbreyden ende het slechte volck door de selve verleyd’?

Zoo ‘heeft oock in 't jaer ons Heeren 1587 den hoogh-gheleerden ende wijdt-vermaerden Heere Gulielmus Lindanus, eerste bisschop van Ruremonde, voor de Jonckheyd van deze Nederlanden den Catechismus in Duytsche rijmkens begrepen; opdat de selve in de schooien ende kercken nae de Catechismuslesse van de kinderen souden

(1) De Catechismus nl. van Pater Makeblijde S.J. die in 1609, op het bevel van de III^e Synode van Mechelen (1607), verscheen.

[p. 113]

gesongen worden 't welck oock in de walsche schooien daer na werdt ingebracht’⁽¹⁾.

Hoe heeft hier van Haeften niet eveneens verwezen naar het zangboekje van Sonnius, den bisschop van Antwerpen⁽²⁾, dat ‘de jonghers soetelijck leerde bij sanck: 't Ghebet des Heeren, die Engelsche groete, het Gheloove en de Thien Geboden’? of op den Christelijcken Waerseggher van Pater Jan David S.J.⁽³⁾, weliswaar niet zoo nauw met den Catechismus verwant, maar toch in den aard van zijn eigen boekje opgesteld?

Wat er ook van zij, bij het godsdienstig onderricht van dien tijd stond alleszins het gezang hoog in eere; op het archief van 't Aartsbisdom bewaart men nog een stuk uit de eerste jaren der 17^e eeuw dat ontegensprekelijk daarop wijst: een groot blad papier dat wellicht in de klas werd uitgehangen en waarop in rijm de grondwaarheden van den godsdienst te lezen stonden met de muziek bovenaan⁽⁴⁾.

(1) Dat getuigt inderdaad Havensius, Commentarius de erectione novorum in Belgio episcopatuum. 1609, bl. 231. De ‘duytsche rymkens’ moesten gezongen worden door de kinderen op de wijze van het Pange lingua. Dat gedicht epitome, zoo denkt M. Willemsen in zijn werk over Lindanus (Roermond, 1902, bl. 736), zal niet in druk verschenen zijn, en werd opgemaakt voor de stad Gelder, toen deze in 1587 door Spanje heroverd werd.

(2) ‘Een bequaem maniere om jonghers soetelijck bij sanck te leeren tghene dat alle kersten menschen moeten weten, Antwerpen 1571.’ Uitgegeven met de muziek door de Ram, Synodicon Belgicum, III, bl. 7 vv.

(3) Sommervogel. Bibl. de la Comp. de Jésus II, col. 1845: ‘C'est un petit catéchisme en vers flamands, composé de cent distiques, imprimé à Bruxelles, vers 1579’. En verder, waar een latijnsche uitgave van 1601 vermeld wordt: ‘On doit trouver à la fin une pièce qui manque souvent aux exemplaires: Concentus Musicus Versibus Veridici Christiani Coaptatus ff. 4’. De vierstemmige muziek is verschillend voor de latijnsche, fransche en vlaamsche verzen. Zie F. Vander Haeghen, Bibliotheca Belgica, 1^e série, D. 132.

(4) Immer door hetzelfde aria dat besluit met hetzelfde refreintje:

Mint Godt

Hout sijn ghebodt,
Hoop loon, vreest 's hellen brandt!

Och, eeuwich is soo lanck!

Wie over die kwestie meer begeert, raadplege het a.w. van Willemsen t.a.p. Schrijver echter schijnt me soms twee zaken te verwarren die goed moeten onderscheiden blijven: rijm en zang. Dat van overouds reeds en de eeuwen door, veel leerpunten van den Catechismus op rijm werden gezet, is zeker, maar daaruit mag men niet dadelijk besluiten dat ze gezongen werden; de berijming kan ook eenvoudig een hulpmiddel voor 't geheugen geweest zijn.

[p. 114]

Om al de redenen dus in het Voorwoord opgegeven, en ook om de kinderen ‘soo van 't gebruyck der onsuyvere, amoureuse, ende wereldtlijcke, alsoock kettersche liederen’ te vervreemden, heeft de proost van Affligem, op zijn beurt de groote brokken van den Catechismus op rijm en zang gezet: op rijm den eigenlijken tekst en op zang het heele leerpunt van een les of een leerpunt van belang dat er in voorkwam⁽¹⁾. De tekst is natuurlijk die van Makeblijde (1609), vermits de volgende redactie eerst in 1623 verscheen.

Een paar voorbeelden:

In de eerste les zei Makeblijde: ‘Wat is de mensche? Een redelijck schepsel Godts hebbende eene ziel en een lichaem’⁽²⁾, wat van Haeften berijmt:

Vra. Seght mij beschedelijck

Wat is een mensch die leeft?

Antw. Gods schepsel redelijck

Dat ziel en lichaem heeft.

Volgt daerop ‘Het liedeken van den mensch en van het eynde waertoe hy geschapen is’.

Op de vraag: Wat is het gheloove? antwoordde Makeblijde: ‘Een gave Godts en een licht enz.’: een der dertig antwoorden die in 1623 bewaard bleven.

En van Haeften:

Vra. Verhaelt in kort ghedicht

Wat het gheloove is.

(1) Ook verschilt dit zangboekje hoofdzakelijk van datgene van Sonnius waarin de tekst zelf op zang werd gezet.

(2) ‘Sterfelijk’ en ‘onsterfelijke’ werden in 1623 bij den tekst gevoegd.

[p. 115]

 

Antw. Een gave Godts en licht

 

Waerdoor een mensch ghewis

 

Ghelooft al wat den Heer

 

God heeft veropenbaert

 

En door de kercke-leer

 

De christenen verklaert

 

't Zij dan of 't selve waer

 

Uyt-druckelijck beschreven

 

Oft sonder schrifte klaer

 

Van handt tot handt ghegheven⁽¹⁾.

Volgt ‘een liedeken van de twaelf artikelen des Gheloofs’. Onnoodig te zeggen dat we verre staan van de dichtkunst, en enkel te doen hebben met slecht rijmelaarswerk!

Maar dat doet niets ter zake. Ik meld het alleen om uit die verre tijden een en andere eigenaardigheid op te wekken, die voor onze oogen menschen en dingen herleven doet. Ook moeten we dit alles beoordeelen in het raam van den tijd, de muziek eveneens!

In het exemplaar van Brussel staat de muziek nog goed bewaard, en ook hier vond ik niets moois, dat ergens, zooals ik toch verwacht had, aan ons kerkgezang herinnert: verre van daar⁽²⁾.

Oordeel maar naar enkele der opgegeven zangwijzen:

‘Liedeken van het teecken des H. Kruys. Op de wijse: Wilhelmus van Nassau’.

‘Liedeken van de 12 artikelen des Gheloofs. Op de wijse: Brande Caloo’.

‘Liedeken van het gebed des Heeren. Op de wijse: Courante, je meure...’.

‘Liedeken tot den Enghel die ons bewaert. Wijs: J'aymeray tousiours le bon vin’.

‘Liedeken tot Godt almachtigh ende alle heiligen. Wijse: Alamande amoureuse’.

‘Liedeken van het eeren der ouders. Wijse: Courante Piccarde’ enz. enz.

(1) ‘Hetzij dat het geschreven is of niet’.

(2) De liederen kan men tweestemmig maken: Superius en Bassus.

[p. 116]

Dat proost van Haeften met dit alles een goede bedoeling had, is zeker, maar of hij daardoor zijn jongens van ‘amoureuse, wereldtlijcke en kettersche liedekens’ zal ‘vervreemd’ hebben is twijfelachtig, en misschien was het niet te betreuren dat, door het verschijnen van den Catechismus van 1623, zijn werk en gezang onvermijdelijk werden stopgezet⁽¹⁾.

Het is treffend dat in deze tweede redactie van onzen Mechelschen Catechismus, al de berijmingen van Makeblijde eenvoudig werden van kant gelaten en dat men zelfs zijn berijmde gebodenlijst⁽²⁾ niet overnam: met opzet gedaan om aan den ‘zingenden catechismus’ een einde te stellen? Misschien wel.

In alle geval komen dergelijke zangboekjes - ik bedoel boekjes waar de christelijke leering op rijm en muziek wordt gezet⁽³⁾ - in de volgende eeuwen maar zelden meer voor, en ik ken er één uit de 18^e eeuw waarop ik bij gelegenheid wel eens zal terugkeeren: Lessen Van den Mechelschen Catechismus op verscheidene aengenaeme liedekens gesteld door eenen priester van 't bisdom van Ipre. Uit de drukkerij van J.F. Moerman, z.j.⁽⁴⁾

Em. Frutsaert.

(1) Aan den nieuwen catechismus was de ‘Lusthof’ inderdaad niet meer aangepast. Daarentegen werden vele geestelijke liederen gedicht op wereldlijke wijzen; zie O. Dambre. De Dichter Justus De Harduijn, bl. 139 (Gent, 1926) en vlg. Biekorf, bl. 261 vlg.

(2) De kerkelijke geboden uitgezonderd.

(3) Geen gebeden dus of zedelessen of stichtelijke werkjes; en evenmin berijmde stukken die niet bestemd waren om gezongen te worden: zoo zijn er altijd geweest, en veel!

(4) Approb. J.B. Van Roo, Eccl. cat. Ip. Poenit. Lib. eens. (Kan. J.B. Van Roo was penitencier van 1771 tot 1786; zie: Ypriana VI, bl. 416). Uit het Voorwoord: ‘Bij den drukker deezes is te bekomen: het teeken des H. Kruis, het gebed des Heeren, d'engelsche groetenisse, 't kort-begrijp des geloofs, de tien geboden Godts, de vijf geboden der H. Kerke, gegraveerd in 't muziek’. Vgl. A. Diegerick, Bibliographie Yproise, bl. 304 (Yper, 1881).