Biekorf. Jaargang 39

‘Een devotelicke oefninghe onder missen.’

OP de Universiteitsbibliotheek te Gent, bevindt zich onder meer andere uitgaven van hetzelfde boek een prachtige postincunabeldruk van Der Sielen Troest, een der meest gelezene volksboeken uit de 15^e eeuw.⁽¹⁾

Het werk, waarvan de schrijver onbekend is, en waarvan een handschrift het jaarmerk 1407 draagt, verscheen alhier voor de eerste maal ‘Tsentemertensdyck in Zeelant’ ten jare 1478; het werd nog herdrukt te Antwerpen in 1529.⁽²⁾

Het exemplaar dat ik zag, is er een van 1502 en werd gedrukt aldaar ‘buten die camerpoert int vogelhuys bi mi Govaert Bac’.

Het gaat er om den uitlegt ‘principalick vanden

(1) Zie Geffeken, Der Bildercatechismus, Leipzig 1855; De Vooys, Middelned. legenden, den Haag, 1900; Bahlmann, Deutschl. Kathol. Katech. Münster, 1894.

(2) Campbell, 1543-50; Nijhoff 2081-86; Bahlman a.w. bl. 12, 13.

[p. 24]

x. gheboden Godts, gheordineert met veel schone leeren, exempelen, hystorien, legenden ende martelien van den heilighen’⁽¹⁾.

Bij den uitleg van het derde gebod, col. xxxvi, trof me de volgende verhandeling over het bijwonen der H. Mis.

‘Lieve kint, alstu wiltste misse horen soe sultstu dijn tijt nutte maken. Du sultste bidden ende weenen ende dijn ghemac niet soecken. Du en sult altijt niet sitten noch staen. Bi wijlen sultstu staen, bi wijlen vallen op dijn knyen...

Alsmen singhet Kyrieeleyson soe salstu staen oft du wiltste, oft legghen over die banck ende bidden. Als men singhet Adoramus te, soe valt neder op dijn knyen. Alsmen singhet suscipe deprecationem nostram soe valt op dijn knyen. Nu wilic die beduden gloria in excelsis.

Doe onse lieve here geboren wert doe songhen dye heylighe engelen Gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Dat bedudet alsoe veel: Eere si gode in den throne dat is in hemelryk ende ind' aerde sy vrede den lieden die van goeden wille sijn.

Dat daer na volget dichte Sinte Hilarius als Laudamus te etc. dat beduydet: Wi loven di. Wi gebenedien di... enz.

Dit gloria in excelsis en mochte ter eerste maele niemant beghinnen dan die bisschoppen. Daer na quamer een heylich paeus die hi ete simachus; deze sach aender waerdiger priesterschap datse God ghetoghen hevet boven den enghelen indien datse syn heylighe lichaem ghebenedyen: des en mach gheen enghel in den hemel doen. Daer om sette hi in dat alle priesteren mochten beghinnen Gloria in excelsis.

Daer na volghet Dominus vobiscum, soe salstu staen.

(1) Het werk moest, naar de opgave van den schrijver, ook andere punten behandelen, maar we bezitten slechts dit tractaat over de 10 geboden, en nog een tractaatje over de Sacramenten, dat bij enkele drukken onder den naam ‘cleyn sielen troest’ gevoegd werd.

[p. 25]

Alsmen die collect singhet so machstu legghen oft staen. Als men singhet per dnum nostrum jhesum xpm, soe valt neder op dijn knyen. Alsmen dye epistel singhet soe moechstu staen. Alsmen singet dat Alleluja soe saltstu staen. Alsmen singhet die sequencie soe moechtstu staen. Alsmen singhet dat evangelium soe saltstu staen bloets hoefts... Ende alsmen beghint dat evangelium doe saltstu een cruce voer di slaen ende dat selve saltstu doen alst evangelium uut es. Dat beduydet also veel dat alle die woerden die sy spreken moghen, sullen alsoe waer wesen als die woerden des heylighen evangelien.

Daernae volghet die credo, so salstu staen. Ende alsmen singhet Ex Maria Virgine soe sultstu vallen op dijn knyen ende danken gode uut gronde dijns herten dat hy mensche ghewerden is ende vander reyne maghet maria gheboren is...

Daer na volghet die offersanck. Wiltstu dan offeren dat sultstu doen om god ende niet om die lieden wil noch om ydel eer. Du en sultste niet offeren van onrechte gut, du en sulste die priester syn offer niet onthouden. Du en sulste gheen haet in dyn herte draghen alstu offeren wiltste. Hebstu yemant bedroeft du sulste eerst met hem versoenen... Alstu totten offer wiltste gaen du en sultste gheen arme vrouwe versmaden dattu niet en wilste met hem gaen want god aensiet meer dijn oetmoedich herte dan dijn offer...

Als die offersanc uut is soe keere hem die priester om ende spreect Orate pro me, dat beduyt alsoe veel dat hy biddet alle denghenen die daer vergadert syn datsi god voer hem bidden dat dat heylighe sacrament die hij offeren sal niet alleen voer hem mer voer allen menschen ende voer alle sielen die inden vaghevier syn dattet god aengenaem sy. Do salstu vallen op dyn knyen ende spreken dit ghebet:...

Daer na als de priester singet per omnia secula seculorum, soe saltstu staen ende alsmen singt gratias agamus domino deo nostro soe valt op u knyen ende staet weder op. Ende alsmen singet Sanctus soe slaet

[p. 26]

een cruijs voer dy. Ende alsmen opboert dat heylighe lichaem christi, soe valt op dyn knyen ende smeect dit ghebet:...

Daerna legghe over die banc ende spreect wattu wilste. Ende als die priester spreect nobis so bidt hi voer alle die sondaren. Soe clopt voer dijn borst ende ghedenct dattu een sondaer biste ende spreect: Here god weset my sondige mensche genadich.

Ende alsmen singet dat pater noster so staet. Ende alst uut is soe legghet over die banc.

Alsmen singhet Pax Domini so staet op ende alsmen singhet Agnus Dei soe valt op u knyen ende staet weder op ende anderwerf ende derdewerf doet alsoe. Daerna geeft men die pace. Die en salstu van niemands versmaden want die pace gheeft men van den outaer tot een teyken dat alle dyegene dye daer misse horen deelachtich sullen sijn den sacrament dat die priester voer ons neemt...

Alsdu sietste dat die priester dat heilige sacramente nuttighet soe valt op u knyen ende bidt:...

Als die misse uut is so valt op dyn knien ende ontfanct die benedixye.’

Voor de geschiedenis van het middeleeuwsche gebedsleven is Der sielen troest een allerbelangrijkste bron, en wellicht kom ik er nog op weer bij een andere gelegenheid.

Want benevens het mishooren wordt nog behandeld, na het gebed in 't algemeen, het Pater Noster, het Ave maria, het ‘aendencken van dat leven christi ende van die passie ons heren’, de ‘seven ghetijden’, de ‘seven vreughden van O.L.V.’ en een godvruchtige oefening ‘van dye vier bittere tranen ons liefs heren Jesu Christi: 1^o doe hy gheboren werdt, 2^o doe hi Lazarum umweckte van der doot, 3^o opden palmdach, 4^o aenden cruce doe hy sinen vader voer ons badt.’

Em. Frutsaert.