Biekorf. Jaargang 37

[p. 257]

[Nummer 9]

Goddelycke lofsanghen van Guillielmus van der Machtelt.

BIJ een vriend boekenliefhebber, Heer VH. van Antwerpen, ontmoetten we onlangs een gesebreven Vlaamschen Liederenbundel die wel verdient bekend gemaakt te worden⁽¹⁾. 't Is er immers een uit de 17^e eeuw, en sedert eenige jaren is er veel belangstelling ontstaan ook voor de mindere letterkundige voortbrengselen uit dien tijd. En nog een reden toe: 't is dat het liederen zijn in burgerlijken en volkschen trant die, buiten 't gebied der hooge letteren, op hun eigen aantrekkelijk zijn.

De dichter is broeder Guillielmus van der Mach-

(1) Heer VH. weze hier wel bedankt voor de vriendelijke bereidwilligheid waarmede hij zijn HS te onzen dienste stelde.

[p. 258]

telt, een monnik der oude abdij van Baudeloo binnen Gent, behoorende tot de Cisterciënsers der Vergadering van Clairvaux: aldus van dezelfde kloosterorde als de oude Duinheeren te Brugge.

Guillielmus is geboren omtrent het jaar 1587⁽¹⁾; zijne geboorteplaats kennen we niet. Hij werd in de abdij van Baudeloo tot de kleeding ontvangen den 22 December 1607, onder abt Jacob Del Rio (1562-1610); hij overleed te Gent den 21 Juni 1667⁽²⁾.

Dichten was een aangename ontspanning en nuttig tijdverdrijf voor broeder Guillielmus. Hij was geen hoogvlieger, maar een nederig liefhebber van de edele kunst der Rhetorycke, en mag gerust ‘zijn voet zetten nevens’ vele andere stichtelijke volksdichters en vrome rijmelaars van zijn tijd.

Het eenigste rijmwerk van Br. Guillielmus, dat in druk verscheen, is, naar ons beste weten, een trouwdicht voor zijn neef Bernard De Jonghe in 1648. Het gedicht, in folio plano gedrukt ‘Te Ghendt,... by Servaes Manilius, woonende inde Brabandt-straete’ draagt als opschrift:

‘Gheluck-biedinghe aen... d'Heer Bernardus De Jonghe, ieghenwoordigh Schepenen van Ghedeele deser stede van Ghendt, En de Achtbaere, Discrete ende Gratieuse Jonckvrauw' Maria van Hauweghem. 't Samen in Echten staet des Huwelickx vergaerende op den XVIⁿ Augusti 1648.’⁽³⁾

Br. Guillielmus dichtte liefst van al geestelijke liedekens. Reeds in 1652 heeft hij zijn liedekens in

(1) Dit blijkt verder uit het titelblad van het HS.

(2) P.F. Vyncke. Geschiedkundige Schels der Abdij van Baudeloo, bl. 143 (Gent, 1922).

(3) F. Van der Haeghen. Bibliographie Gantoise, deel VI, bl. 81 (Gent, 1867). - Die Bernardus De Jonghe is de vader van Jan-Frans (in religie Bernardus) De Jonghe, den bekenden Predikheer, den schrijver van Belgium Dominicanum en de Gendtsche Geschiedenissen. Zie daarover: Biographie Nationale, V, 1876, col. 213 vlg. en Ph. Blommaert, De Nederduitsche Schrijvers van Gent, bl. 348-353 (Gent, 1861).

[p. 259]

een langwerpig quarto-handschrift; van 270 bladen gebundeld. Dit handschrift staat vermeld onder n. 334 in een cataloog van den Gentschen drukker P. Goesin, uitgegeven den 27 Januari 1827. Het wordt daar alzoo opgegeven:

Geestelyken Pylkoker, vervult met geestelyke liedekens byzonderlijk op de geboorte Christi, gedicht en geschreven door F. Guill. Van der Machtelt, priester der atdye van Baudeloo 1652, te Gend, met genotteerd musiek⁽¹⁾

Waar dit handschrift nu verzeild is, weten we niet. Misschien zijn de Goddelyeke Lofsanghen, die we nu bespreken, een tweede aangevulde en uitgebreide ‘uitgave’ van dien Geestelyken pylkoker.

Het Handschrift van de Goddelyeke Lofsanghen is eveneens langwerpig: het meet 28,5 × 22 cm. Het is in effen perkamenten band gebonden; het papier draagt geen watermerk.

De vier bladzijden liminaria dragen geen talmerk. Dan volgen 123 gefolieerde bladen; f. 17 is dubbel, waarvan het tweede onbeschreven; ff. 114 en 120 ontbreken; ff 117 v. 118-119 en 121-122 zijn onbeschreven. De bundel is besloten door een Tafel op f. 123 v. en de ongefolieerde zijde, geplakt op het achterste dekbord.

De bladspiegel is met potlood afgeteekend; de liedekens in kortere versmaat zijn op twee kolommen geschreven. Boven ieder liedeken staat de zangwijze aangeduid, benevens de muzikale noteering (sonnet) van het eerste vers of soms van geheel de strophe. De beginletter van ieder liedeke is in groote calligraphische. versiering.

Het titelblad (p. 2 lim.) luidt als volgt:

(1) F. Van der Haeghen, a.w., VI, 81-82. - De opgave van den Cataloog is blijkbaar in verjongde spelling gesteld.

[p. 260]

Maria Bernard

GODDELYCKE LOFSA

NGHEN GHEDICHT OP WERELYC-

KE SONNETTEN OFTE WVSEN

GHEDIGHT ENDE GHESCHRE-

VEN DOOR F-G-V. MACH-

TELT, PRIESTER RELI-

GIEVS ENDE SENI-

OR DER ABDYE

VAN BAVDELOO.

Anno Domini 1661

Aetatis* suae 74

Ad maiorem Dei gloriam.

* HS. Atàtis

Op de voorzijde van het titelblad zegt Br. Guilliel-mus in een voorwoord, treffend van eenvoud en oprechtheid, hoe en waarom hij die liedekens dichtte.

Tod den goetwillighen leser.

Liefhebbers der rethorycke, siet hier diversche lofsanghen ghedicht op diversche toonen ofte wijsen van straetliedekens, die verkeerende in devote lofsanghen meest ter eeren vanden H. Kerstnacht, eenighen ter eeren vande H. Moeder Godts Maria, ende andere; hebbende die willen achterlaeten, om de vuyle ende lichtveerdighe te begraeven; de materie daerlaetende hebbe ghenomen de toonen tot vermaeck van de liefhebbers des sangbs. Sij sijn ghedicht op diversche tijen, waer deur dat eenighe beter syn als d'andere, mits al doende leertmen, soomen seght; ende oock den dicht medebringht, hoemen meer oversiet, hoe meer hy verbetert wordt. Ick en hebbe noyt mij heel begheven tot de rethorycke, maer alleenelijck somtijdts tot goede vermackelicheydt ende tydtpasseringhe wat ghestelt.

Aengaende de noten vande musijcke, moghen sijn hier ende daer niet heel correct, mits ick die opghenomen hebbe uut den mont van ghemeene lieden. Vint iemant daer in

[p. 261]

fauten, men vindt meesters om die te verbeteren; oock den dicht die hier en daer mankeert, laete dien de meesters verbeteren. Voorts bekenne datter sommighe syn te lanck, de welcke moghen vrij ghekort sijn. Neemt die in dancke over dat sy syn, ende bidt voor my

U.L. oodtmoedighen dienaer
F. Guilielmus vander Machtelt Priester ende Religieus deser Abdye van Baudeloo 1661.

Hierop volgt (p. 3-4 lim.) een berijmde ‘Op-dragh van dese Liedekens aen Godt den H. Gheest’.

De titel Goddelycke Lofsanghen is voorzeker ingegeven door den liederenbundel Goddelieke Lof-Sanghen (1620) van Justus De Harduijn, die eveneens begint met een aanroeping van den H. Geest, en ook het weren van wereldsche liedekens nastreefde⁽¹⁾.

Zooals het voorwoord aanwijst, bevat de bundel drie verschillende garven: liedekens ter eere der H. Maagd, ter eere der geboorte Christi en ‘diversche liedekens’. Hier volgt een korte beschrijving der drie deelen:

(1) Zie daarover: O. Dambre, De dichter Justus De Harduijn, bl. 197 vlg. en 236 (Gent, 1926; 58^e deel der Werken van de Faculteit Wijsb. en Lett, der Gentsche Hoogeschool).

[I Deel].
Hier heghint een eransken ghemaekt van diversche liekens als veelderley blommen om daerme te vercieren het ghebenedyde hooft vande alderheyligste Moeder Godts en suyver Maghet Maria.

'k Begin Maria uwe croon
Met sanghen van diverschen toon;
Op dat uw name word gheviert:
En a hooft van myn handt verciert.

Weest hier ghegroet... [1^e liedeke].

Dit deel bevat 24 liedekens. Tusschen nn. 21 en 22 is een gedicht geschoven: Opdragh van dit Cransken (f. 15 v.); n. 24 is een lied ter eere van den H. Bernardus (f. 17 r. en v.).

[p. 262]

[II Deel].
Den stal te Beth leem verciert met diversche liekens, vande welcke is het eerste dit navolghende:

'k Doe hier open den blyden stal... (f. 18 r.).

Dit deel bevat 75 liederen, besloten door een Sluytdicht raeekende de Liedekens vander Gheboorte Christi (f. 83 r.).

[III Deel].
Hier beghint het derde deel inhoudende diversche liedekens soo ghestelieke als vermaeekelieke naer den tyds verheesch, waervan het eerste is een t'samenspraeck tusschen Christus ende syne lieve bruyt de ziele. Wyse fol. 66 (f. 83 v).

Dit laatste deel bevat 52 liederen: bespiegelingen op 's levens vergankelijkheid en de eeuwigheid, aanwakkeringen tot boete en beoefening der deugden, lofzangen op het H. Sacrament en andere in dien aard.

Om een gedacht te geven van trant en opvatting van die stichtelijke rijmkunst, laten we uit de drie deelen van den bundel een staaltje volgen. De eenvoudige lezing zal volstaan om te oordeelen over het letterkundig gehalte van die Goddelycke Lofsanghen; ten andere, Br. Guillielmus, in zijn bovengemeld voorwoord, maakt zelf allerminst aanspraak op groote letterkundige verdienste voor zijn eerzaam tijdverdrijf. Hij beoogde niets meer dan mede te werken met talrijke andere ‘vroede’ liederendichters van zijn tijd, om den groeienden bijval van de ‘sotte en amoureuse’ liedekens tegen te gaan⁽¹⁾.

Blijkbaar hoopte hij zijn zorgvuldig bewerkten bundel in druk uitgegeven te zien; om welke redenen dit niet mocht gebeuren, ligt in het duister.

Een bijzonder belang biedt het Handschrift voor de genoteerde muziek. Br. Guillielmus heeft, naar zijn eigen getuigenis, den zang uit den volksmond afgeluisterd en zonder vakkundige verbeteringen opge-

(1) Daarover O. Dambre. a.w. bl. 202 vlg.

[p. 263]

teekend. Bij ieder sonnet schrijft hij 't begin van het wereldlijk liedeke dat hij in het geestelijke overzet. Een vluchtig overzicht liet ons reeds inzien, dat er sommige wijzen in voorkomen die in het groot ver' zamelwerk van Pr. Van Duyse⁽¹⁾ niet aangeteekend staan. Een nader onderzoek op dit gebied zou voorzeker loonend zijn.

A. Viaene.

(1) Het Oude Nederlandsche Lied, 3 deelen (Den Haag, 1903-08).

I n. 7 (f. 6 v.-7).
Een ander. Wyse Philis quam Philander etc

't Was eens dat mijn ziel onsteken
In uw liefde, zuyver maegbt,
Ick, een vat vol van ghebreken,
Singhen moet dat u behaeght:
Den lof van u Soonken zoet
En den uwen, maghet goet.

Noyt lievekens en versleten
Haeren tydt met meerder vreught
In het groen by een gheseten
Door den sangh en spel verheught,
Als Jesus in synen dorst
Vond' in syne moeders borst.

O wat een pleysierigh wesen
Moest daer syn tusschen dit paer,
Doen haer droefheydt wiert ghenesen
Met taensien die ooghskens claer
Van Jesus, haer liefste kint,
Dat syn moeder soo bemint

Met goe recht wordt sy verheven
Boven alle vrauwen schoon,
Voor wie dat Satan moet beven,
Maer door wie wy nog eene croon
Sullen cryghen in het hof
Daermen singht Maria lof.

Met hope wij sulckx verwachten
Van u, die soo menigh mensch
Helpt in nood sonder verachten.

[p. 264]

 

Elck een gheeft naer synen wensch

 

Wat hy bidt sonder verkies,

 

Tot des duyvels groot verlies.

 

 

 

In oodtmoet gaen ick my buijghen

 

Met Bernardus, uwen vriendt.

 

Myne leden om te suyghen

 

Uwe borsten onverdient:

 

Toont, ô maghet nu ter tydt

 

Dat ghy oock myn moeder syt.

 

 

 

Is Maria onse moeder,

 

Soo een ieder wel verstaet,

 

Soo is baeren Soon ons broeder:

 

Dus tot sulck een moeder gaet,

 

U betrauwen op haer stelt

 

En haer lof altydt vertelt.

 

 

 

Dlijft sy hier in uw ghepeijsen

 

Door lofsangh en zoet ghefluyt,

 

Als ghy eens sult moeten reijsen

 

Sal u commen Christi bruyt

 

Troosten, in dien lesten noot

 

Als ghy sterven moet de dood. Amen

II n. 15 (f. 27).

Een ander op de wyse:
Hoe salt noch met Vlaendren

Wy staen hier voor stalleken
Om te zien het kindeken
Ende wieghen hem in rusten
Die hier is al ons wellusten
Na, na kintien
Slaept nu, zoete mantien.

Waerom schreyt ghy even seer
Die hier light in doecxkens teer.
O Jesu, wy doen ons beste
Doet ghy oock nu dan de reste
Na, na kintien
Slaept myn zoetê mantien.

't Sal wel gaén, 't beghint te syn,
Onzen sangh verzoet sijn pyn,
Siet syn droeve ooghskens luycken

[p. 265]

 

En in zoeten slaep versmuycken,

 

Na, na kintien,

 

Slaept, myn zoete mantien.

 

 

 

Eer wy gaen uut dezen stal

 

Moeten maecken bly gheschal

 

Op ons muysel ende fluyten

 

Op ons harpen ende luyten.

 

Na, na kintien

 

Slaept, myn zoete mantien.

 

 

 

Eer wy, Jesus, van u gaen

 

Wilt uw ooghskens op ons slaen,

 

Wy gaen loopen naer ons schaepken

 

Ende laeten u wel slaepken

 

Na, na kintien,

 

Slaept, myn zoete mantien.

III n. 2 (f. 84).

Volgt een ander van H. name Jesus, op de wyse: Het was een herder vroeg opghestaen.

Myn herte smilt in Jesus naem
Die boven al is heel bequaem
Om duysentmael den droeven gheest
Te doen verheughen in syn feest.

Waer ick my keer waer ick my stel
Wat dat ick hoor van snaerespel,
't En is al niet: Jesus verwint,
Dat smaeckt hy wel die hem bemint.

Jesus zoete ghedenckenis
Doet al vergheten wat het is,
Maer boven al verheughet hert
Als hy me gaet en haudt den tert.

Jesus der zielen zoetigheydt
Fonteyn die ieder is bereydt,
Comt put en drinckt, verslaet den dust
Uw ziel sal smilten van wellust

Jesu der sondaers hop' alleen
Hoe goet syt ghy en hoe ghemeen,
Als sy beweenen al hun quaet
Ghy syt alleen hun toeverlaet.

[p. 266]

 

Gheen pen en kan beschryven niet

 

Noch tongh en kan uutspreken niet

 

Wat Jesus is hier voor een lief,

 

Dan diet beproeft vindt syn gherief.

 

 

 

Soo wie hem eens wel heeft beproeft

 

Die heeft alleen dat sich behoeft.

 

O wat een honingh hy dan smaeckt

 

Als hy aen Jesus borst gheraeckt.

 

 

 

Jesus ons blydschap, ons vermaeck

 

Wat eene vreught in alle saeck

 

Beminnen u uut 's herten grondt

 

En draghen u in hert en mondt.

 

 

 

Waerom verslyt iemandt den tydt

 

In 's werelts ijdel sot iolydt;

 

Singht ende looft Jesum allegaer

 

Met zoet ghefluyt en stemme claer.

 

 

 

Hy is gheluckigh die verheught

 

En neemt in Jesus syne vreught,

 

Verteert in Jesus zoete min

 

Vleesch ende bloet, hert ende sin. Finis.