Biekorf. Jaargang 37

[p. 144]

De ‘Kerstenspieghel’ van Diederik van Munster⁽¹⁾

ZOO heet de eerste Catechismus die in de Nederduitsche taal van de drukpers kwam, en die de oudste is van al de gedrukte catechismussen welke nog bewaard zijn gebleven⁽²⁾.

Hij verscheen voor de eerste maal te Leuven in 1470⁽³⁾ onder den titel: ‘Dits een scoon spieghel der

(1) Zoo genoemd naar zijne geboorteplaats. Zijn echte naam is Diederik Coelde of Kölde. Hij behoorde tot de Minderbroeders-Observanten en was o.m. Gardiaan te Antwerpen en te Mechelen. Tijdens de pest te Brussel in 1489 reed hij voortdurend de stad rond om de stervenden bij te staan. Over zijn buitengewoon bedrijvig leven en zijne werken zie: P. Demanet. Précis Hisloriques. 1878, bl. 168-178. - S. Dirks. Histoire littéraire et bibl. des Fr. Mineurs de l'Observance, bl. 18-24 (Antw. 1885). - Campbell. Annales de la Typographie Néerlandaise au XV^e s. nn. 595-601 en 1^e Suppl. bl. 14-15 (Den Haag, 1874). - A. Troelstra. De Toestand der Catechese in Nederland gedurende de vòòrreformatorische eeuw, bl. 59, 192 vlg. (Groningen, 1901). - C. Moufang. Katholische Katechismen des 16. Jahrhunderts in deutscher Sprache (Mainz, 1881) waar bl. I-L de Kerstenspieghel volgens een Keulschen druk van 1508 heruitgegeven is. - Willemsen. De Werken van Wilhelmus Lindanus in het Limburgsch Jaarboek, Deel II, bl. 698 (Roermond, 1902).

(2) Terecht doet Willemsen, a.w. bl. 694 opmerken: ‘behalve dat dergelijke volksboeken door veelvuldig gebruik licht verloren raakten of tot in den jongsten tijd door bibliothecarissen niet geacht werden, waren de Geuzen der 16^e eeuw er bizonder op uit katholieke bibliotheken te verwoesten’.

(3) Ten onrechte schrijft Campbell de eerste uitgave, waarvan het eenige exemplaar berust in de Kon. Bibliotheek te Brussel, toe aan Arn. de Keysere van Oudenaarde. Zie: S. Dirks, a. w, bl. 19. - Ik benuttigde hier een latere uitgave der XVI^e e.z.j. uit de Bibliotheek der Gentsche Hoogeschool: ‘Gheprent tot Amsterdam bij mij Harman Janszoon Muller figuersnijder wonende in de Warmoestraat in den vergulden passer’. De vertaling over 't algemeen geeft het werk niet vertrouwbaar weer in zijn groote lijnen, maar voor nu is dat zonder belang.

[p. 145]

simpelre menschen, daer hem een goed kersten in spieghelen ende bescouwen sal’; aan het einde, deze woorden: ‘Broeder Dyerik van Munster, die dese simpele leer den deuoten borgheren te Loven gaf, begheert hier niet meer dan een ynnich Pater Noster ende Ave Maria te loene’.

In de Nederlanden werd het boekje meermalen herdrukt o.a. twee malen zonder aangifte van plaats, drukker of jaar, waarvan ééne echter vóór 1476, te Leuven, bij Jan van Westfalen z.j.; te Antwerpen in 1485, 1540, 1575, 1614; te Delft circa 1486, in 1492 tweemaal (beide met een aanbeveling van David van Burgondië, bisschop van Utrecht in 1518); Buten Schoenhoven in 1498, te Utrecht in 1531, te Amsterdam in het midden der 16^e eeuw bij Jan Ewoutsz⁽¹⁾.

Bij de studie der middeleeuwsche Catechese is dat werkje van Diederik Coelde de grootste aandacht waard, en 'k wil er dan ook eenige belangwekkende hoofdstukken uit voorstellen aan onze leergierige Lezers.

We beginnen met:

t' IX. cap. Vanden X gheboden int corte.

In het oorspronkelijk Nederduitsch van 1470 luidt de gebodenformule als volgt⁽²⁾:

Boven alle dynck haiff lief eynen Got
Swere niet in ydelheid off in spot
Viere die heilige dage alle gader
Ere ouch moeder ind vater
Myt werken of myt willen slach niemantz doit
En stele ouch niet al bystu bloit
Buyssen der een⁽³⁾ sy niet onkuisch
Noch en sage van niemantz valsch (sic)
Begere ouch niemantz bedgenoit

(1) Willemsen t.a.p. naar Bahlmann, Dirks, Campbell oo. cc. Mijn exemplaar komt dus in die lijst niet voor, en was aan dien schrijver niet bekend.

(2) Dien tekst vond ik in eenige losse papieren uit de nalateuschap van wijlen E.H. Baes, destijds diocesanen opziener voor West-Vlaanderen.

(3) Buiten het huwelijk (duitsch: die Ehe).

[p. 146]

 

Noch mit unrecht niemantz goit

 

Wer nieten helt die X gebot

 

Der en mach nimmer kommen by Got⁽¹⁾.

Die formule van onzen Kerstenspieghel moet, de middeleeuwen door, een grooten bijval hebben genoten want we vinden ze nog terug in 't zangboekje van Sonnius, bisschop van Antwerpen, ten jare 1571 en in Makeblijde's ‘Lusthof’ en Catechismus (1609).

Bij Sonnius immers luidt het:

Bovenal bemint eenen Godt

By zijnen naem niet en sweert ydelijc noch en spot

Viert die heylighe dagen alle gader

Eert vader ende moeder

Met wille oft met wercken en slaet niemant doot

En steelt oock niet al zijdy bloot

Schout overspel en alle oncuyscheyt

En gheeft gheen getuych der valsheyt

En begheert oock niemants beddegenoot

Noch niemants goet tzij cleyn oft groot⁽²⁾

En in Makeblijde's ‘Lusthof’:

Boven al bemint eenen Godt.

Idelick en sweert noch en spot

Viert de heylighe dagen alle gader

Eert u moeder ende u vader

Met wille oft met werck en slaet niemandt doodt

En steelt ook niet, al zijt ghy bloot

En doet gheen overspel noch gheen oncuyscheydt

(1) Bij J. Geffcken, Der Bildercatechismus des 15. Jahrhnnderts, bl. 158 (Leipzig, 1855) luidt de formule ietwat verschillend, doch hij haalt ze uit eene latere ongedateerde uitgave der 16^e eeuw. Daar begint ze:

Loven al mit enen God.

Zou dat echter niet een verkeerde lezing zijn voor:

Boven al mint enen God?

(2) Over Sonnius' zangboekje zie hierboven bl. 75. - Ik vermoed dat dezelfde formule ook in de ‘Ondersoekinghe der Ionghers’, een anderen catechismus van Sonnius (1554) voorhanden is, al schijnen de woorden hier een beetje verwrongen om wille van hunne aanpassing aan de muziek.

[p. 147]

 

En zijt gheen ghetuyghe der valsheydt

 

En begheert niemandts bedde ghenoodt

 

Noch yeraandts goedt, tzy eleyn oft groot⁽¹⁾.

In zijnen Catechismus echter van 1609 heeft P. Makeblijde het 6^e en 7^e gebod op de plaats gesteld, die hun volgens het Exodus en het Deuteronomium toekomt, en daar rijmt hij:

Boven al bemint eenen Godt
Ydelyck en svveert noch in spot
De heylighe daghen sult ghy vieren
Eert Vader ende Moeder in alle manieren
Met wille oft met wercke slaet niemandt doodt
Wacht u van overspel ende oncuyschheydt snoodt
Ghy en sult niet stelen noch onrechtveerdichlijk leven
Ghy en sult gheen ghetuyghenisse der valscheydt gheven
Enz.

Klaarblijkelijk is het deze formule die een weinig gewijzigd in den Catechismus van Mechelen werd ingebracht door Kard. Sterckx, en die Oost- en Westvlamingen tot op den dag van heden nog opzeggen, terwijl ze in 't aartsbisdom Mechelen sedertdien een grondiger verandering onderging⁽²⁾.

Overigens, is de opsomming van onzen ‘Kerstenspieghel’ niet de oorspronkelijke, want Dr. de Gheldere

(1) Zie K. de Gheldere. Dietsce Rime. bl. 172 (Brugge, 1896). Die berijmde formule vlot beter dan de voorgaande, welke heel zeker werd aangepast op de muziek.

(2) Zie Biekorf 1931, blz. 72, nota 3. De opsomming die men nu aanleert in 't Mechelsche is ontegensprekelijk de beste in theologisch opzicht. Ze luidt:

Boven al bemin één God

Zweer niet ijdel, vloek noch spot

Heilig wel den dag des Heeren

Vader, Moeder zult gij eeren

Dood niet, geef geen ergenis

Doe nooit wat onkuischheid is

Mijd het stelen en 't bedriegen

Mijd den achterklap en 't liegen

Wees ook kuisch in uw gemoed

En begeer geen anders goed.

[p. 148]

heeft in zijn Dietsce Rime twee stukjes bewaard uit de XIV^e eeuw, waarvan het tweede klaarblijkelijk door Broeder Diederik overgenomen werd.

Een berijmde opzegging eerst uit een Getijdenboek der bibliotheek van Nice⁽¹⁾:

Dit syn die tien geboden;

Min God uut alle dyns herten gront.
Sweer niet ydel in eniger stont.
Vier die heilige dagen mede.
Eer dijn ouders tot alre stede
Doch geen dootslach, wat dijns gesciet.
Stel ander luden goet oec niet.
In geenre tyt doet overspel.
Tuuch geen val(s)cheyt, soe doetstu wel.
Begeer oec nyemants bedde noet.
Noch nymants guet, al bistu bloet.
Dit syn die tien geboden al,
Welc een ygelic, groet ende smal,
Die tot syn tyt is gecomen
Houden moet tot synre vromen.
Doe mach hi wonen alhier boven,
Daer die engelen Gode loven.

Een andere die nog ouder is, en bijna woordelijk in de formule van den ‘Kerstenspieghel’ wordt nagerijmd⁽²⁾:

Minne ende oeffene enen Got
En swere bi hem niet in spot
Viere die heilghe daghen algader
Ere moeder ende vader
En en brinc ghenen mensc ter doet
En steel niet, al hadstus noet
En beghanc gheen overspel
En tuech gheen valsc op niemen el
En beghere niemens beddeghenoet
och niemens goet, al bestu bloet.

Die laatste lezing, meent de Gheldere, is de oudste die we kennen, en het zou mij inderdaad verwonderen, als we nog veel hooger moesten opklimmen om de

(1) K. de Gheldere, a.w. bl. 171-172.

(2) Aldaar, bl. 171.

[p. 149]

oorspronkelijke te ontdekken; van wien ze kwam zullen we wellicht nooit weten, maar heel zeker zal ze dagteekenen van 't begin 14^e of einde 13^e eeuw.

Het Concilie van Trier in 1227, is - meen ik wel - het eerste dat oplegt aan de geestelijkheid, de geloovigen over de tien geboden te onderwijzen⁽¹⁾; vroeger bekleedde dat onderricht, in de catechisatie van Oud-Germanië, nog niet een vooraanstaande plaats⁽²⁾. Het programma van den tijd der Karolingers, dat tot de XII^e eeuw in voege bleef, vat Hézard in deze woorden samen: ‘Prêtres et évêques enseignaient pour le baptême, le Pater, le Credo, le renoncement, la profession de foi, le symbole Quicumque vult, et après le baptême les commandements évangéliques, selon l'opportunité des circonstances’⁽³⁾.

Ook moeten we wachten tot aan de verschijning van het Speculum Ecclesiae van S. Edmund van Canterbury († 1242) en der Somme-le-Roi van Broeder Laurentius (1279) t.t.z. de twee werken die het meest de nieuwe catechese van Hugo a S. Victore verspreidden, om de tien voorschriften van de wet afzonderlijk verhandeld te zien⁽⁴⁾.

En daarmee besluit ik die eerste mededeeling. Als 't God belieft, gaat het een volgende maal, over de

(1) Zie Mangenot, Dict. de Théol. Cath. t. II. col. 1899

(2) Al kennen we nochtans een paar gebodenformulen uit dien alleroudsten tijd: onder meer, een Angelsaksische die zeer oud is, en die uitgegeven werd door Eckard, Incerti Monachi Weissemburgensis Catechesis, Hannover, 1713 (Append. p. 201-202); een andere in 't Engelsch en 't Latijn die dagteekent van Koning Alfred (871); en een derde, niet zoo oud, in Engelsche verzen, beide uitgegeven door Schiller, Thesaurus antiquitatum teutonicarum, Ulm, 1728 (Zie daarover Hézard a.w. en Mangenot t.a. p).

(3) Hézard. Histoire du Catéchisme, bl. 135 (Parijs, 1900). Die ‘voorschriften van 't Evangelie’ zijn de twee geboden der liefde: de liefde tot God en tot den evenmensch.

(4) Die Somme-le-roi (ook in de Nederlanden meermalen uitgegeven onder den titel Summe le roy oft des conincs Summe, op het laatste der 16^e en in de 17^e eeuw; ze heet nog Somme des vices et des vertus of le miroir du monde) werd opgemaakt, op bevel van Philips III den Stoute, door zijn biechtvader, den Dominikanerbroeder Laurentius in 1279. 't Is vooral door dat werk, dat in het Catechismusonderricht, de nieuwe leerwijze werd verspreid van Hugo a.s. Victore (in zijn De quinque septenis seu septenariis opusculum, bewaard bij Migne P.L. t. CLXXV col. 405 et 774) waarbij de geloofs- en zedenleer immer wordt voorgesteld in 7 punten die met 7 andere worden vergeleken. Van die methode vinden nog sporen in onzen Catechismus, zooals ik bij gelegenheid wel eens aantoonen zal.

[p. 150]

gebóden der H. Kerk, zooals ze door onzen ‘Kerstenspieghel’ worden opgesomd.

Doch laat ik intusschen nog eens de aandacht vestigen op een eigenaardigheid die den Lezer zeker getroffen heeft: t.w. dat in al de opsommingen die ik aanhaalde, die van Makeblijde's Catechismus uitgezonderd, ons zesde gebod de plaats inneemt van 't zevende, tegen de lezing in van de Schriftuur⁽¹⁾. Die vreemde opvatting was in de middeleeuwen zeer verspreid, en een voldoenden uitleg van 't feit heb ik nog nergens gevonden, maar het moet ons niet verwonderen dat men in dien tijd niet zoo nauwgezet als nu, met de opsomming van den Bijbel, rekening hield. Over die opsomming immers, in 't algemeen beschouwd, waren de verklaringen verre van het eens te zijn, en toen gaf de Kerk in zake catechisatie nog niet de vaste leiding die ze heden aan de catechisten verstrekt; van een officieelen catechismus b.v. was er vóór de XVII eeuw nog geen spraak, en ten slotte gaf er een uit die wilde: 't is slechts na 't Concilie van Trente dat ook in zake catechisatie de zoo noodige en langgewenschte hervorming kwam.

Brugge.

Em. Frutsaert

(1) Zie over dat vraagpunt mijn artikel in Ons Geloof, Meinummer 1931.