Biekorf. Jaargang 37

[p. 70]

Rond en uit Makeblijde's catechismus.

'k HOUDE me zoo wat bezig met de geschiedenis van den Catechismus en heb met veel belangstelling den opstel gelezen over Makeblijde die verleden jaar alhier verschenen is⁽¹⁾. 't Is van 't beste dat ik in de laatste tijden over den Mechelschen Catechismus gelezen heb.

Een woordje nopens de uitgaven van den Catechismus. Hoe voortreffelijk Sommervogel's Bibliothèque⁽²⁾ ook zij, toch mogen we er geen blind vertrouwen in stellen: bier en daar kan er wel aan verbeterd en aangevuld worden. Alzoo b.v. staat het zg. éénig exemplaar van 1609 (eerste uitgave), dat berust in de Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs, nu in den Cataloog aldaar onder een nieuw nummer vermeld, te weten: 8^o T. 6013.

En wat nu van meer belang is: dit Parijsche exemplaar is niet, zooals iedereen dacht, het éénige dat van de editio princeps (1609) bewaard bleef: in de bibliotheek van het Groot Seminarie te Mechelen vond ik er een dat nog zoo zuiver is alsof het versch van de drukpers kwam. Hier volgt de nauwkeurige weergave van het titelblad; Biekorf is de eerste om die vondste ruchtbaar te maken⁽³⁾.

(1) Biekorf, 1930, bl. 225-230: P. Lodewijk Makeblijde van Poperinghe. Derde Eeuwherdenking van zijn dood.

(2) C. Sommervogel. Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, dl. V (Brussel-Parijs, 1894), col. 382 vgl.

(3) Dit exemplaar moet sedert het jaar '80 in de Bibliotheek binnengekomen zijn (uit het fonds Card. Goossens?). Kan. P. Claessens heeft in dien tijd de verzameling der Catechismussen wel doorzocht, maar geen uitgave van 1609 kunnen vinden. Zie P. Claessens. Histoire des Archevêques de Malines, tome I, bl. 239-246 (Leuven, 1881). - Ik maak van de gelegenheid gebruik om een hartelijk dankwoord toe te sturen aan Kan. Leclercq, econoom van het Gr. Seminarie, die een bevoegd en vriendelijk bibliothecaris is.

[p. 71]

 

CATECHISMVS

 

dat is

 

de christeliicke

 

leeringhe

 

Ghedeylt

 

In neghen - en - viertich Lessen

 

Voor de Catholijcke lonckheydt

 

Van de Prouincie des

 

ARTSCHBISDOMS

 

van mechelen

 

Achtervolghende d'ordinantie van het

 

concilie provinciael

 

Ghehouden aldaer anno 1607

 

[Drukkersmerk]

 

t'handtvverpen

 

In Joachim Trognesius

 

op onser lieuer Vrouwe Kerckhof

 

in t'gulden Cruys.

 

M.DCIX.

 

Met Gratie ende Priuilegie.

In dezelfde Bibliotheek, waar het een echte weelde van oude Catechismussen is, berusten nog drie andere exemplaren van den Catechismus in 49 Lessen: een uitgave van 1611 bij Joachim Trognesius, een andere van 1614 bij denzelfde en het onvolledig exemplaar, zonder jaartal, bij Jan Mommaert (Brussel), door P. Sommervogel beschreven⁽¹⁾.

In het Museum der Bollandisten te Brussel berust een exemplaar van een gewijzigde uitgave van Makeblijde, bestemd voor het bisdom 's Hertogenbosch (1611). Ten onrechte zegt P. Sommervogel dat de bijvoegsels van Masius, bisschop van den Bosch, aan den kop staan onder de hoofding ‘Voor-lesse’ en dat men den eigenlijken tekst van Makeblijde vindt op de blz. 9-81⁽²⁾. Dit exemplaar heb ik zelf te Brussel ingezien en kunnen vaststellen dat er midden in Makeblijde's

(1) C. Sommervogel, t.a.p. - Vgl P. Claessens, a.w. bl. 240-241.

(2) C. Sommervogel, t.a.p.

[p. 72]

tekst nieuwe vragen tusschengeschoven zijn: die uitgave is dus weinig betrouwbaar.

Onjuist is ook de bewering van den geleerden bibliograaf, dat de lezing van Makeblijde's Catechismus in zijn ‘Schat der Christelijcke Leeringhe’ teruggevonden wordt, althans in dien zin, dat de Schat slechts een uitlegboek van den Catechismus zou zijn⁽¹⁾.

Die verbeteringen en aanvullingen kunnen dienstig zijn voor de nieuwe en verbeterde uitgave van Sommervogel's Bibliothèque waaraan, naar ik me liet gezeggen, tegenwoordig gewerkt wordt.

_**_*

't Was aldus een buitenkansje voor mij den oorspronkelijken Makeblijde van 1609 in handen te krijgen, en van dichtbij te kunnen onderzoeken⁽²⁾. Het moge nu volstaan aan onze Lezers eenige wetensweerdigheden er uit mede te deelen, te weten: eenige berijmde antwoorden en bijzondere gebeden zooals ze vroegertijds aan onze schoolkinderen werden aangeleerd.

De Tien Geboden leerde men in 1609, zooals de Mechelsche Catechismus sedert Cardinaal a Praecipiano (1744) ze immer voorschreef⁽³⁾, met dit verschil dat de rijmen van 3^e, 4^e, 5^e en 6^e gebod beter verzorgd waren:

(1) Dat meenen velen omdat Makeblijde in 't Voorwoord van zijn Schat (1610) zegt dat hij gemaakt is ‘voor de Leeraers der selver onderwijsinge’. Doch de studie van 't werk zelf heeft me klaar doen inzien dat men deze woorden in dien zin niet mag verstaan. Veel vragen uit den Catechismus komen in den Schat niet voor, terwijl anderzijds veel nieuwe vragen in den Schat zijn bijgevoegd. Tot zelfs de groote verdeeling in Vijf Deelen is in den Catechismus van 1609 niet te vinden.

(2) In Canisiusblad, waarin nu om de twee maanden een geschiedkundige bijdrage over den Catechismus verschijnt, zal ik binnen kort het bewijs leveren van het grondig verschil dat bestaat tusschen den Cat. van 1609 en dien van 1623, en aantoonen ab interno dat deze laatste alleszins geen ‘verbeterde heruitgave’ van Makeblijde's leerboek is geweest.

(3) Zie E. Van Roey in Vie Diocésaine, V, 1911, bl. 170: ‘Déjà auparavant [vóór 1744] l'archevêque a Praecipiano avait introduit dans les écoles de l'archidiocèse une formule flamande du décalogue qu'on rencontre du reste dès le début du XVII s. Elle est restée très populaire au point qu'elle fut admise dans le petit catéchisme de Malines publié par le Cardinal Sterckx (Archives de l'archevêché. Liasse: Catéchisme)’ - In den Cat. van 1623 werd die berijmde gebodenformule niet overgenomen.

[p. 73]

 

De heylighe daghen sult ghy vieren

 

Eert Vader ende Moeder in alle manieren.

 

Met wille oft met wercke en slaet niemandt doodt

 

Wacht u van overspel, ende oncuyscheydt snoodt.

De 20^e Lesse ‘van den dach deuchdelijck over te brenghen’ leert de Benedictie vóór en de Gratie na den maaltijd.

⁺. Godts benedietie zij over ons allen,
Ende bewaere ons van in sonden te vallen.
Voorts laet ons soecken Godts rijck eerst,
En ons behoef nemen, in de naem des
Vaders, ende des Soons, ende des H. Gheest
Onsen Vader, enz.
Jesus sone van Marijen
Wille ons allen ghebenedijen.

⁺. Lof, prijs, eer, ende danckbaerheydt,
Zij Godt den Vader in der eeuwicheydt:
Die ons door Christum heeft verlost,
Dagelijcks spijst ende gheeft den kost.
Onsen Vader, enz.
Godt verleene ons peys ende vrede,
Ende alle gheloovige zielen mede.

De 32^e Lesse spreekt van de sacramenten:

Vrag. Hoe veel Sacramenten zijnder?

Antw. Seven: te weten

Dit zijn de seven Sacramenten voorwaer:

1. Het Doopsel, 2. het Vormsel, 3. het H. Sacrament des Autaer, 4. Biechte, 5. t' heylieh Oliessel, 6. 't Priesterschap mede, 7. Ten laetsten het Houwelijck, met peys ende vrede.

In de 36^e Lesse luidt de Voorbiecht:

Ick arm sondigh mensche biechte my voor Godt almachtig, alle sijn lieve Heyligen, ende u Priester, stadthouder Godts, van alle mijn sonden die ick oyt ghedaen hebbe, ende namelijck van mijn leste Biechte af die ick ghesproken

+ Ben

+ Gr

[p. 74]

hebbe, over een maent (oft weke) tot deser ure toe: sy zijn my al hertelyeken leedt.

De Nabiecht luidt:

Van dese ende alle mijn andere sonden, die ick niet ghedachtich en ben, spreke ick mijn schuldt, ende bidde Godt verghiffenisse, door het bloet Christi Jesu: ende van u Priester, stadthouder Godts, om de absolutie ende salighe penitentie.

'k Heb ook nog aangeteekend dat men tegenover de zeven Hoofdzonden, de zeven ‘contrarie deuchden’ opnoemt.

De ‘Sonden teghen den H. Gheest’ worden alzoo opgesomd:

1.	Wanhopich zijn van Godts ghenaden,
2.	Op die te beroemen, sonder weldaden,
3.	De bekende waerheyt te bestrijden,
4.	De gratie sijns naesten te benijden.
5.	obstinaet, 6. ende sonder berou onbevreest Zijn zes sonden tegen den H. Geest.

Op de vraag ‘In hoe veel manieren ghescieden de vremde sonden?’ wordt geantwoord:

In neghen: te weten,

De neghen vremde sonden aldus gheschieden:

Door raden, beschermen, ende ghebieden,

Prijsen, mede deylen. ende behagen,

Niet straffen, niet beletten, niet overdragen.

De vier ‘wraecke roepende sonden voor Godt almachtich’ zijn:

1.	Al willens onrechtelijck iemandt doodtslaen
2.	Oncuyschheyt tegen nature gedaen.
3.	Verdrucken den armen, weduwen, ende weesen.
4.	Achterhouden den loon der wercklieden ghepresen.

De drie goddelijke deugden:

Gheloove, Hope, Liefde met vreuchden,

Zijn de dry vermaerde Goddelijcke deuchden.

Verder:

De vier hoofdeuchden onser salichheyt,

zijn, Voorsichtigheyt, Rechtveerdigheyt, Vromicheyt, Maeticheyt.

En de seven ‘gaven des H. Geests’:

Wijsheyt, Verstant, Raedt, Vromichheydt,

Wetenheyt ende Godtvruchticheyt,

[p. 75]

 

De vreese Godts die heylichlijck vreest,

 

Zijn seven gaven van den heylighen Gheest.

Ten slotte ‘Welcke zijn de uuterste des menschen?’

Prent de vier uutersten in uwe memorie:
Doot, Oordeel, Helle, ende Hemelsche glorie.

Al die berijmde opzeggingen zijn in den Catechismus van 1623 niet overgenomen, zelfs niet de berijming van de Tien Geboden. Waarschijnlijk zal rond dien tijd de ‘zingende leerwijze’ op de school verdwenen zijn. Vroeger immers, in de 16^e en vermoedelijk nog in het begin der 17^e eeuw, werden veel deelen van den Catechismus ‘al zingen’ aangeleerd. Sonnius, de vermaarde bisschop van Antwerpen († 1576), hield die leerwijze in eere en bezorgde zelf ‘Een bequaem Maniere om Jonghers soetelijck by sanck te leeren, tghene dat alle kersten menschen moeten weten. T'Antwerpen by de weduwe van Ameet Tavernier..... Annó 1571’ waarin ‘T'Ghebedt des Heeren, Die Engelsche Groete, Het Gheloove en De Thien Gheboden’ bevat zijn⁽¹⁾. Voorzeker bleef het zingen in 't algemeen tot die stukken beperkt, maar al die rijmen van Makeblijde's Catechismus maken het niet onwaarschijnlijk dat die zingende leerwijze ook verder werd uitgebreid.

Brugge

Em. Frutsaert.

(1) P.F.X. De Ram. Synodicon Belgicum, tomus III, bl. 67-71 (Leuven, 1858).