Biekorf. Jaargang 35

[p. 355]

Taalverschuiving

TAAL is een weefsel van wonderheden. Veel van dat wonders is al lang bekend; maar veel ervan blijft nog onbemerkt en onvermoed. Nu en dan komt er wat nieuws voor onze oogen schemeren, als om uitleg te vragen. Alzoo is bijvoorbeeld het verschijnsel van de verschuiving der talen en dialecten, die, geheel Europa door, haast altijd van zuidzuidoost naar noordnoordwest geschiedt, zonder dat de ware oorzaak van het verschuiven uitleg bekomt. Het is immers niet te wijten aan volksverhuizing; het komt niet door politieken invloed, noch door de overmeestering of de aanhechting van eene landstreek; het is evenmin de strijd om het bestaan, waarbij de minderwaardige taal voor de beter geschikte moet wijken. Doch, wat is het dan?

Intusschen wordt de verschuiving overal waargenomen. En daarom moeten wij ze een keer vluchtig volgen en een paar van hare uitwerksels trachten gade te slaan.

Het Latijn van Midden-Italië is, met verloop van tijd, vooruitgeschoven over eene zeer groote landvlakte in het noordnoordwesten, ja tot in Gallië en Helvetië; maar ondanks al het gezag van het Romeinsche rijk heeft de steeds groeiende taal van Latium met moeite in het zuiden de omstreek van Napels kunnen bereiken. Het Bergduitsch of Opperduitsch, uit Zwitserland, Beieren, Wurtemberg, enz., heeft heel het midden van het hedendaagsche Duitschland, zonder tegenweer, kunnen overrompelen, en dit hedendaagsche Midden- of Hoogduitsch zelf gaat, zonder iemands toedoen, altijd maar noordwaarts op, ten nadeele van het Nederduitsch of Platduitsch, dat men, in de XIX^e eeuw, alzoo uit Aken en Keulen heeft zien verdwijnen.

Pas waren de mengeltalen, die Oud-engelsch en

[p. 356]

Angelsaksisch werden, in het land der Britten als algemeene landstaal gevestigd, of die taal breidde zich tot in Northumberland uit, ter vervanging van de taal der Britten, Schotten en Picten; ook de keltische taal van het Land van Wallis werd op hare zuidoostergrens fel ingekort, terwijl het overige land, dat buiten de lijn van verschuiving lag, tot op heden ongedeerd kon blijven.

Het Nederduitsch is altijd een overrompelaar voor de Oostfriesche en Deensche dialecten in Sleeswijk-Holstein geweest en is het nog voortdurend gebleven.

De Finsche taal moet, op hare zuidergrens, onder den drang van het Russisch, altijd voort naar het NNW. opschuiven; en het Finsch zelf heeft op gelijke wijze voordezen het Zweedsch uit de kustlanden weten weg te dringen en zelfs op het eiland Aaland te bedreigen.

Friesch werd gesproken op de Zeeuwsche eilanden, langs de kust van Zuid-Holland en in geheel de provincie Noord-Holland, welke dan ook eertijds den naam van West-Friesland placht te dragen. In de laatste middeleeuwen is het Nederlandsch in al die gewesten de heerschende taal geworden, terwijl het Saksisch dialect van Drenthe ook het Friesch in de provincie Groningen ten onder gebracht heeft.

Het Vlaamsch taaleigen drong Zeeland binnen, terwijl het Waalsch, in Henegouwen, Braband en Luik maar altijd veld won, om de Brabantsche en Limburgsche tongvallen te vervangen. Het Waalsch was zuidelijker nog, van overlang, in de plaats gekomen van de Nederrijnsche tongvallen, die in 't Noordoosten van Frankrijk en in Namen en Luxemburg de spraak van den gaanden en komenden man waren.

Maar, terwijl het Vlaamsch, of liever het eigenlijke Westvlaamsch, naar Zeeland, en het Hollandsch en het Saksisch naar de Frieschsprekende gewesten opschoven, zag men ook hoe de Vlaamsche en Brabantsche taaleigens trapsgewijze naar het Noorden op om zoo te zeggen weggeduwd werden door het altijd aan-

[p. 357]

zienlijker wordende Fransch, of beter gezegd het Picardisch dialect van die taal, dat eerst het Graafschap Ponthieu daarna de Graafschappen Boulogne, Artois en Guînes en ten slotte het zuiden van Vlaanderen zelf aangetast heeft, en zoodanig wel te boven gekomen is, dat de vroegere taal der bevolking daar geheel en al door ten onder gebracht werd en uitgestorven is.

Hoe lang duurt die gestadige vooruitschuiving van het Fransch tot schade van ons germaansch dialect? En tot waar is eenmaal, in een diep verleden, onze eigene taal in de nu franschgeworden streken, de moedertaal der landzaten geweest? Deze vraag zullen wij elders, en met de noodige bewijsstukken erbij, wel tot vrij verre kunnen oplossen.

Laat ons nu liever niet verder gaan dan het aanstippen der uitwerkselen van de taalverschuiving in het oude gebied der Vlaamsche dialecten, dit wil zeggen in het hedendaagsche Frankrijk.

Vooreerst hebben wij kunnen vaststellen, dat, van zoohaast een gewest sedert eenigen tijd verfranscht was, de oude volkswoorden, en meest van al nog de Plaatsnamen, onttrokken geraakten aan den invloed, dien de levende taal in meer noordelijke streken bleef hebben op het verloop van taalvormen, spelwijzen en klankwezen: die woorden en namen werden algauw om zoo te zeggen versteend in de gedaante, die zij korten tijd vòor het uitsterven der oude moedertaal vertoonden: en voornamelijk hun vocalisme, hunne ziel zei ik haast, bleef ongedeerd. Alzoo zien wij hoe berc (dat zoowel eene hoogte als eene woning beteekende) vastgesteven bleef in Berck-sur-Mer, in Cuc (Cucq), in borc voor borg, als te Nienborc, eene buitenwijk van Boulogne; in lo (niet loo, en in eene menigte plaatsnamen op -lo uitgaande; ook in bos en bus, elders bosc, terwijl het, op het gebied der levende taal voortliep tot bergh, burgh, bosch of busch, loo, enz., om niet te gewagen van de beken (les becques), die een hole-vocabel droegen en alle

[p. 358]

maal in hole en houlle zijn bewaard gebleven. Wat nu voorde geschreven wordt, is ginder blijven steken in de gedaante van -fort; nooit is het tot voord, voorde kunnen gedijen, om de dubbele reden dat voorde in een fransch oor geen zin opleverde en fort daarentegen met een woord uit het fransch overeen te brengen was. Met Mech en Mes (meersch) was 't een zelfde gebeuren, daar men aan Mes ging denken uit het romaansch.

Het Westvlaamsch klankwezen kan men aldus in de oude schriften van allen aard tot in de VII^e en VIII^e eeuwen zonder veel moeite nagaan en bevinden, dat de klanken bijna onveranderd gebleven zijn en aansluiten bij deze van de, laat mij zeggen morinische taaleigens, die van rond Diksmuide tot voorbij Boulogne gesproken werden, met waarneming dat, meer naar Montreuil op, een tongval geheerscht heeft, die veel van het vocalisme van het Oostvlaamsch weg had.

Een tweede verschijnsel, dat weinig in Ponthieu en ten zuiden van Boulogne voorkomt, maar verder in 't Noorden meer en meer in 't oog valt, is de vervorming der Plaatsnamen om er, eerst eene picardische, later eene meer fransche tint aan te geven. Daarin volgt de omvorming der namen juist dezelfde regelen van taalassimilatie als in België, Nederland, Engeland, Duitschland, enz. Een ouder woord, dat geen zin meer heeft, moet er, in de nieuwaangenomen taal, maar een krijgen! Alzoo zien wij in Frankrijk hoe de plaats Quathem in Cahem en Cahen veranderde; hoe Cobrighe het voormalige Quabrighe verving, en tezelfdertijd stellen wij vast dat kwaad als kaad luidde, zooals heden nog, meer in 't Noorden. Als men niet meer begreep wat een Slaec beteekende, noemde men dat water eenvoudig Ce Lac. Zudhove werd Juthove; Norrent verving Noorhem; Oppy kwam in de plaats van Wulpia, dat als Oelpië uitgesproken werd; een Pissevelt was zinledig geworden en door Pichevert vervangen; Senter Caes (Nicasius)

[p. 359]

bleef wel de patroon der kerk, maar geheel het dorp noemde men Saint-Tricat, zooals Santinghevelt allengerhand Saint-Inglevert begon te heeten. Uit dergelijke vervormingen konden wij een klein dozijntje heiligen zien vereeren, die nooit in een kalender gestaan hebben.

Wanneer een plaatsnaam ervoor geschikt was om teenemaal verfranscht te worden en als een nieuw woord op te treden, werd hij vertaald ofwel omgevormd totdat hij in de woordenlijst der nieuwere landspraak in 't gelid kon treden. Op die wijze werd het oude Stakenbrighe bij Calais, ook de Staken geheeten, en in 't fransche eerst les Estakes en vervolgens veel mooier les Attaques geschreven. Heghe (hoghe) ging zijn gang tot in l'Aigle, en den Inghel werd Le Ningle; de Landacker moest voortaan als l'Andaque versleten worden en het Ammanschip van Sint-Omaars verloor alle gezag in de gedaante van Ammansqueppe, en al had zulk een woord niets meer te beduiden, het zag er toch blijkbaar fransch uit. Het Erkinghout van eertijds doet nu dienst als Arquíngoult en Austruy vervangt het Osterwic uit de middeleeuwen. Calkwille schemert nog door in Coquelles en Condehaute in Condette. De vrij hooge Coles berc werd veradeld tot Colembert en het hof te Kerestede heet nu Quiestède: men zou zeggen ‘un nom de tout repos’.

Andere namen, die uiteraard noch te vertalen, noch te verfranschen waren op eene voldoende manier, kregen alevenwel eene voor franschlezenden fatsoenlijke gedaante: Reke werd Recques; Arken werd Arques; Aerden heet nu Ardres en het aloude Merc ise zag men alzoo tot Marquise bevorderen. Anderne ging in Andres over en Wylre heet al lang Wierre.

Eigenlijke vertalingen van plaatsnamen komen betrekkelijk weinig voor. Hondeghem werd Kienville en Mereghem later Merville genoemd. Steeghers had maar een wrong noodig om Estaires te worden,

[p. 360]

gelijk Noircarmes uit Noort-Kelmen vertaald werd. Saint-Venant kwam in de plaats van eene gansch andere vlaamsche benaming.

Taalassimilatie bleef de groote regel; vertaling gebeurde maar in enkele gevallen; versteening van namen treft men meest van al in het verre zuiden aan.

Meer daarover zullen wij nu niet aanteekenen en ons later met het historisch verloop van de taalverschuiving in het Noordwesten van Frankrijk bezig houden. Het zal al geheel wel zijn als wij het genoegen beleven, dat er op dit gebied iemand verdere nasporingen wil doen.

K.d.F.