Biekorf. Jaargang 17

[p. 358]

Eenige benamingen over het uurwerk

WANNEER we een zakuurwerk in handen nemen en het vooraan bezichtigen, dan is voor ons het glas, met zijne ‘sponning’, de ‘glasrand’, bovenaan de ‘beugelkop’ met beugel of ring, de kroon om op te winden, ook steertvijs genoemd, de opwindingsas die het werk ingaat.

De wijzerplaat, de cijfers, de korte en lange wijzer, ook uur en minutenwijzer genoemd, de secondewijzer, onderaan de scharnieren met hunne scharnierdraden en scharnierstiften. Al den achterkant het achterdeksel, het binnendeksel, van beide kanten de boorden, waarover alle deksels sluiten. De indrukstift om de wijzers juist te zetten, met zijne twee kaakjes waartusschen zij inglijdt. De kast is effen of in gedreven looverwerk of gesneden beelden, ook geprest, of gestampt.

Openen wij het uurwerk dan vinden we:

De twee ‘stelplaten’ waartusschen alle declen ingevat zijn. Als hoofddeel hebben we de drijvende macht, vertegenwoordigd door de veer met haar ton of trommel waar ze ingerold zit, den tonbaak waaraan zij vastligt, de tonas waar omheen zij draait; het tondeksel dat den trommel sluit.

De ton grijpt met hare tanden in het middenrad ‘rondsel’ dat zooveel vlerken heeft en het rad op haren aanzet vastgeklonken draagt. Dit rad grijpt in het klein middenradrondsel, ditzelfde in het seconderad, dat op zijne beurt in het cylinderrad indraait, hetwelke noesche of schuine tanden heeft die op den cylinder of buis inwerken.

De cylinder draagt insnijdingen, de groote en kleine lippen genoemd, heeft proppen met onderdraaiingen waar omheen aanzetten gewerkt zijn die eindelijk gepolijste en afgeronde tappen dragen.

[p. 359]

De cylinder draagt het vliegwiel dat evenwichtig is gemaakt met zijne aanslagpen. Bovenop zit de spiraalveer die door hare rekkracht het vliegwiel terugtrekt. De spil aal zit in haar klosje vast bij middel van een koperen stiftje. Het voor- of achterdeel wordt gegeven door den kompassleutel waar tusschen de spiraal speelt.

De wielen draaien tusschen de stelplaat en bruggen, loopen met hunne tappen in steengaten, die in hunne vattingen zitten. De bruggen liggen vast met schroeven of vijzen, die eene ingesneden gleuf hebben. Boven op de steengaten liggen soms deksteenen (niet doorboorde edelsteenen).

De veeren worden opgewonden en door de palinrichting tegengehouden.

Wanneer we buiten de gewone uurwerken gaan, vinden we nog de oudere knolhorloges (ajuin) met hunnen ketting, de ‘snek’ waar de ketting omwindt, het kroonrad met zijne rechtopstaande tanden, het schakelrad, de spil, (van daar de spillegang of lepelgang) omzwiering van den gang, enz.

In hedendaagsche horloges, de ankergang (daar dit nieuwe deel aan eenen anker gelijkt), het ankerrad, den anker, de ankersteenen, de ankervork, de afvalling van den gang, de rustvlakken, enz.

In hangende of staande uurwerken vinden we nog den slinger met zijne slingerveer waar hij aanhangt, de slingerbol, of als zij plat is, de slingerlens.

De horloges worden met pennehoutjes gereinigd, met tapbussen vernieuwd; kraat of braam wordt den raderen afgedaan enz.

Men vindt nog palraderen, minuutpijpen, hefboompjes, wisselraderen, palwerk, kruisen van raderen, palveeren, gewinde, schroefboor, tapboor, dril, enz...

Om te eindigen:

Ziedaar eene natuurlijk onvolledige opgave, van de honderden namen die in een uurwerk voorkomen.

[p. 360]

We hebben eens de ingewanden opengelegd, de onderdeden on inwikkelingen onderzocht van dit zoo koddige en neerstige ding dat men een uurwerk noemt. De mensch heeft het geschapen ter aangeving van den tijd die zoo ingewikkeld schijnt en zoo moeilijk na te speuren, zooals de dichter zegt:

Drijvoudig is het voortschrijden van den tijd:
Langzaam komt de toekomst aangetogen;
Pijlsnel is het heden heêngevlógen.
Stil, staat het verleden tot in de eeuwigheid.

A.W.

Brugge, 30-10-06.