Biekorf. Jaargang 13

[p. 225]

[Nummer 15]

Het Kuipersambacht te Brugge
(Vervolg van bladz. 208.)

ANDERE wetensweerdigheden nopens de keuren, de gedingen en de inwendige orde der nering laten wij onverlet, om de voornaamste geschiedkundige daadzaken, links en rechts in Dienberghe's handschrift verstrooid, bijeen te oogsten, en ze den welwillenden lezer van Biekorf in een laatsten bundel aan te bieden⁽¹⁾.

Vooraf zullen wij doen opmerken dat het de Dekens van 't ambacht waren, die de merkweerdigste gebeurtenissen, tijdens den jaargang hunner ambtsbediening voorgevallen, moesten te boeke zetten. Ook in die verhalen, in ongekunstelde en soms luimige schrijftrant opgesteld, ligt meer dan eene bijzonderheid besloten en verdoken, die men in gelijktijdige handschriften en boekwerken nergens aangestipt vindt.

(1) In voorafgaande afschrift van 't oorspronkelijk stuk rakende de fondatie De Moor, wierd de dagteekening ‘Gend 8 Ougste 1785’ niet overgedrukt. Gelieve de lezer het jaartal aldaar in te vullen.

[p. 226]

_**_*

Eerst knippen wij, uit 't belangwekkend handschrift, wat er aldaar geboekt staat nopens Joseph II, in de geschiedenis onder den spotnaam van Keizer koster zoo ongunstig bekend.

In 1780, aan zijne deugdminnende moeder, de alom geëerde en diepbetreurde Maria Theresia opvolgende, deed de nieuwe keizer, 't jaar daarna, zijne ‘blijde intrede’ in de Belgische Staten. Zoo kwam hij, op den 13 in Zomermaand 1781, binnen Brugge, waar hij, den volgenden dag, wezende H. Sacramentsdag, de plechtige Hoogmisse in de hoofdkerke bijwoonde, en, met een flambeeuw in de hand, den zegetocht van het Hoogweerdige door de straten der Stad vergezelde.

De toenmalige Deken van 't ambacht, Jacob Veryser⁽¹⁾, verhaalt ons die gebeurtenis in dezer voege:

‘Nota. Op den 13 Juny 1781 synde woensdag naer noene omtrent ten 5 uren is gearriveert van Ostende⁽²⁾ al Blankenberge syne Majesteyd den keyser Josephus den tweeden van dien naeme en nam syn losement in de herberge het hof van Commercie⁽³⁾.
Den volgenden dag wesende den feestdag van het H. Sacrament heeft syne Majesteyd in onse Cathedraele kerke de pontificale Hoogmisse gehoort daer naer heeft syne Majesteyd het alderheyligste in

(1) Jacob Veryser bekleedde het ambt van Deken, van den 18^en in Bloeimaand 1781 tot 17^en der zelfder maand 1782.

(2) ‘Den keyser geduerende zyn verblyf tot Ostende in de gezeyde maend Juny, hebbende doen opmaeken het plan van eene merkelyke vergrootinge zoo van de stad als deszelfs have en bassin, heeft tot vervoorderinge van den koophandel, by octroy van den 4 Ougst van 't zelve jaer 1781, het plan dezer werken goedgekeurd en aen het Magistraet toegestaen te lichten de somme van fl. 400,000, agtervolgende welke alles voltrokken is; by reglement van den 11 Juny 1781, Ostende opgerecht hebbende tot eene vrye have, tot vermeerderinge van den koophandel, waer op Joseph zonderling liet vallen zyne aendagt, ten welken eynde hy naderhand ook getracht heeft de stad Antwerpen, door het openen der Schelde, haeren ouden luyster weder te geven.’ Jaerboeken der Oostenryksche Nederlanden van 1780 tot 1814, opgesteld door eenen Tijdgenoot, blz. 26.

(3) ‘Joseph II, verzeld door den Graeve De Terzy en eenige bedienden, reisde onder den naeme van Graeve Van Falkenstein, alomme afstappende in afspanningen als eenen gemeenen en onbekenden heer, zonder lyfwagt, en zonder eerbewyzingen, door hem stiptelyk verboden, doch wel vergeld door d'algemeene vreugd van het volk.’ Ald.

[p. 227]

de processie verseld met waslicht⁽¹⁾ en is den volgenden dag synde den 15 deser 's morgens naer alvoren bygewoont te hebben de militaire exercitie vertrocken naer Gend.

_**_*

Joseph II, zoo leeren ons de geschiedschrijvers, was machtig, met edele hoedanigheden begaafd en genoot de liefde zijner onderdanen, die de weldaden der moeder zoo spoedig niet konden vergeten; hij had dus het geluk zijner volkeren kunnen uitmaken door de wonden der hervorming te heelen, de stoffelijke welvaart te ontwikkelen, aan de Kerk overal de vrije uitoefening van haren doeltreffenden en heilzamen invloed te verleenen. In plaats van dat alles, doordrongen van den geest zijns tijds, heerschzuchtig en

(1) Over beide kerkelijke plechtigheden, ontleenen wij aan den ‘Reg. actorum capitularium Eccl. Cath, S. Donatiani Brug., Lit. VII, p. 466’ nog de volgende bijzonderheden: 's Morgens ten 9 ¼ ure, is Zijne Majesteit Joseph II, in krijgskleeding en vergezeld door twee bevelhebbers van zijn Hof, den graaf De Tersi en den baron De Vierset, met eene gemeene huurkoets te Sint-Donaas aangekomen. Aan den ingang der hoofdkerk, waar het weerdig Capitel zijne komste afwachtte, heeft de bisschop, Hoogweerde Heer Felix Guilhemus Brenart, den keizer wijwater aangeboden en hem verwelkomd. Daarna, voorafgegaan van de kerkbedienden en de kanonikken, in choorgewaad, en voorbij de heeren van heide magistraat, links en rechts in den middenbeuk geschaard, wierd zijne majesteit met zijn gevolg ten hoogen choore geleid, waar, al den Evangeliekant, hem eene plaats bereid was. De kussens, die daar vóór hem geleid waren, wegnemende, heeft hij. met den kerkeboek in de hand en neêrgeknield, de Hoogmisse gehoord met groote stichtigheid, alleenlijk recht staande ten tijde van 't Evangelie.
De Misse geëindigd zijnde, heeft Joseph II de processie vergezeld. Onmiddelijk achter het Hoogweerdige stappende en op redelijken afstand door beide zijne bevelhebbers gevolgd, droeg Zijne Majesteit in de hand eene keerse, die, bij iederen rustautaar langs den ommegang, door eene nieuwe vervangen, hem van wege den burgmeester der schepenen knielende wierd aangeboden. Na den kerkelijken dienst in Sint-Donaas, bezocht de keizer St-Baseliskerke, om er de kostbare relikwie van het H. Bloed te vereeren.
‘Hetgeen in deze omstandigheid, zoo teekent Ocket in zijn handschrift op bladz. 59, in hem bespeurt wierd, was eene zeldzaeme onverschilligheid over de aendagt die men had om hem fluwele knielkussens aen te bieden, zoo dikwils als den bisschop den zegen gaf met het Alderheyligste, want de zelve wegwerpende, knielde hy op den blooten grond. Wat zyne aendagt en godvrugtige gesteltenis raekt? Daeraf wierd zeer verschillig gesproken; dat is zeker dat zy niet verergerende was.’
Zie ook Rond den Heerd, 5^de jaar, n^o 30, bladz. 233 vlg.

[p. 228]

eigenzinnig, verkoos hij volk en land te onderdrukken. Weldra trapte hij onder de voeten alle recht, verbrak de plechtigste eeden door hem zelven aan 's lands vrijheden gezworen, schond de bestaande landwet, poogde de H. Kerk aan zijne grillen te verslaven, wierp de verwarring in de gemoederen en, in zeer korten tijd, verloos geheel en al de genegenheid en het vertrouwen zijner onderdanen.

Door welke willekeurige en hatelijke maatregelen de uitzinnige dwingeland godsdienst en vrijheden, hier te Brugge, poogde te onder mij nen en te vernielen, daarover verschaft Deken P.S. Fagel ons de volgende inlichtingen:

‘In dese myne jaerschaere van den 12 Meye 1784 tot den 19 Meye 1785 synder veel vrouweklooster gesirculariseert een mans -: de Chartreusen, Carthreusinnen, Jacobinessen, Colettenonnen, Capucynessen, grauwe Susters, Bethanien, Penitenten. In het clooster der rycke Claeren light er tegenwoordig opgepropt van hoy en haever rogge, etc.: beneffens het clooster van de Sarepten oock insgelykx ende in dit leste isser een oven gemaeckt dienende voor de militaire⁽¹⁾’.
‘In deser jaere is er een verbod⁽²⁾ gecomen van syne Majesteyd

(1) De volledige opgave der zoo gezeide “onnoodige kloosters” door Joseph II, binnen de stad Brugge, afgeschaft, vinden wij nauwkeurig aangeteekend by Ocket: “Uyt kragt van het besluyt van 17 Maerte 1783, zoo schrijft hij, wierden in de maend Junius dese volgende kloosters te Brugge vernietigt: de Chartreusen, Chartreuzinnen, Predikheerinnen gezeyt Jacobinerssen, Theresianen, Urbanisten gezeyt ryke Claren en geschoeyde Carmeliterssen, en in de maend Meye van het jaer 1784 wierden de volgende vernietigt: de grauwe Zusters, de Annunciaten gezeyt roode Zusters, de Canonikersen regulier genoemt Sarephten, de Penitenten, Bethanien, de Capucinnerssen, en arme Claren genoemt Coletinen.” Hds., bl. 60.
Over verscheidene dezer kloostergemeenten, en voornamelijk nopens de Capucynessen, de Jacobinessen, de Penitenten van Aardenburg, de Theresianen, de Urbanisten, de geschoeide Carmelitessen, de Sarepten, staan zeer belangrijke wetensweerdigheden geboekt in het hooggeprezen werk van Kanonik E. Rembry: “De bekende Pastors van St Gillis, te Brugge”.

(2) Den 26 in Zomermaand 1784, verscheen er oen ‘Edict’ van keizer Joseph II, besloten in XXII artikels, waarbij streng verboden wierd in 't vervolg nog te begraven in kerken, kapellen, bidplaatsen of ander overdekte gebouwen, 't zij in de steden, 't zij daarbuiten; ja zelfs, op kerkhoven binnen de Steden, Vlekken of Burchten, van den 1^sten in Slachtmaand van 1784 voort, op straffe voor de overtreders te betalen, boven de onkosten van ontgraving en vervoering, nog eene boete van 1000 guldens. Verders wierd er bevolen kerkhoven buiten den omtrek der Steden op te rechten, ten laste van de parochiekerken. Zie dit ‘Edict’ in het Derde deel van den zesden Placcaert-Boek van Vlaenderen. Gend 1786, bl. 1813 vlg.

[p. 229]

den keyser en koning van op geen kerkhoven of kerken binnen de steden te begraeven ende heeft geordonneert eene plaetse buyten de stadt die best gelegen soude syn op eene vlaeckte. Soo is de plaetse goet gevonden buyten de Catheryne poorte op den weg van Steenbrugge maer een half quartier buyten de poorte⁽¹⁾.
‘Ende hebben de eerste daer in begraeven in 9^bre 1784 de dogter van uyt de herberge genaemt de lelye buyten de Gendpoorte geheel by het nieuw kerkhof. Ik reken sedert 9^bre 1784 tot Meye 1785 circa al acht hondert begraeven liggen. God geve de sielen de eeuwige rust. Amen.’

Bovenstaande hoogbevel, rakende de begravingen buiten de steden, wierd, in de twee, drie eerste jaren na zijne afkondiging, door de Bruggelingen, ondanks hunnen afschuw voor liet algemeen kerkhof, algemeen en nauwkeurig onderhouden; doch, zoo vernemen wij uit Diensberghe's handschrift, namen de zaken, in 1787, eene andere wending. Andries De Buck, die toen ten tijde het ambt van Deken waarnam, teekende de volgende bijzonderheden aan:

‘In meye 1787 is er een nonne in het ingels klooster koommen te sterven in het princenhof. Sy hebben haer begraeven in hun klooster in plaetse van in de Sant-Kerkhof buytten de Ste Catherine poorte. De heeren van het Colegie hebben naer het ingels clooster eenen brief toegesonden waer in vermeld de boete daer toe staende en hebben s'avons omtrent ten 10 ½ beuren het dood lichaem begeert om naer de Sant-put te voeren en sy hebben dat geweygert en door geschreeuw van de gebuers hebben sy moeten met schaemte vertrekken.
‘Eenige daegen daerna is er gestorven sekeren schoenmaeker houdt Deken met naeme Fyvée. Soo hebben vier oude dekens hebben den selven Fyvée gedraegen naer de kerke van St Salvators. De misse gedaen synde hebben de selve houde dekens hem begraeven op het kerkhof het welcke nog in wesen was en des 's nags gewaekt maer den tweeden nagt hebben de heeren van den Collegie het lichaem doen uythaelen het welcke al ses daegen dood was met de lykcarre naer den Sant-put doen wegvoeren⁽²⁾.

(1) Dit algemeen kerkhof had onder het volk geen anderen naam dan dien van ‘Het Raapstuk’, om reden zeker van de rapen die erop groeiden, wanneer het, ten koste der verschillige parochiekerken der stad, aangekocht wierd, om tot begraafplaats te dienen. Zie E. Rembry, aangehaald, werk, bladz. 304, Aanteek. 2. - In het handschrift, staat het bekend onder de namen van: ‘Sant-Kerkhof, Sant-Put.’

(2) Ocket zegt dat ‘zulks de eerste overtreding was die, op 11 Junius 1787, binnen de parochie van St Salvator geschiedde. Nadat alle de Ceremonien der heilige Kerk door den pastor verricht waren, wierd het lijk van Franciscus Fyvée door zijne medeburgers opgenomen en op het kerkhof van St Salvator begraven, den put daartoe, ten tijde van den lijkdienst, zonder hulpe of medewerkinge der kerkdienaren, door de zelfde bereid geweest zijnde. De daders nochtans wierden in de gedreigde boeten niet geslegen, hoewel zij niet onbekend konden zijn.’ Hds. bl. 63.

[p. 230]

‘Den sondag daernaer synder nog eenige begraeven op het kerkhof van St Salvators⁽¹⁾ onse lieve vrouwe en St Anne⁽²⁾, in het bywesen van omtrent de duysent menschen. 's Avonds is de lykcarre rond gereden om de anderen die in het lykhuiseken stonden met wel 4 hondert menschen daer agter en commende aen het hospitael hebben sy gedreygt van de carre in stukken te cappen en dan is het volk vermeerdert dat den voerman heeft moeten de vlugt nemen. Des anderen daegs uyt vreese van tumulte is geconsenteert van op de kerkhoven te begraeven tot aldertyd’⁽³⁾.

('t Vervolgt)

Edm. De Vos

(1) “Diergelyk geval, zoo schrijft Ocket, had te St Salvator op den 17 Junius ván het zelve jaer wederom plaets ten opzigte van zekere Maria Vandersteene en twee kleyne kinderen die ook daedelgk, met diergelijke omstandigheden als in het voorgaende geval, begraven wierden, maer het Magistraet vond niet geradig deze lichaemen te ontrusten zoo als ook niet de begraevers der zelve.” Hds. bl. 63.

(2) Nopens de begravingen op Sint-Gillis' kerkhof, deelt Zeer Eerw. Heer Kanonik Rembry ons de volgende bijzonderheden mede:
“Den 26 Juni 1787, in weerwil der zware boeten door het “Edict” uitgesproken, begroef men op het Boerenkerkhof het lijk van Isabella Ceciliaen, huisvrouw van Franciscus Spindeleer; andere begravingen geschiedden aldaar den 30 Juni, den 2, 6, 9, 17 Juli en den 7 Augusti. Van den 9 Augusti voort, wierden de lijken der parochianen wederom vervoerd naar het algemeen kerkhof, maar, van 28 Februari tot 30 Juli 1788, begroef men op het parochiekerkhof alsof het “Edict” niet bestaan had, en te rekenen van 19 November 1789 tot in 1805, wierd hetzelve gestadig overtreden. Twee onbejarige kinders, Jacobus Gerstelynck en Alexander Vermeulen wierden de laatste begraven op het Boerenkerkhof, te weten den 27 April 1805; van dan af, zijn al de lijken der parochianen ter aarde besteld op het algemeen kerkhof.” Aangeduid werk, bl. 303-305.

(3) Op den 20 in Slachtmaand 1789, wierd door de Regeering een bevel uitgeveerdigd, luidende als volgt:
‘Het Collegie van Schepenen, in aendacht genomen hebbende den afkeer der inwooners dezer Stad jegens het verbod van de dooden in stad te begraven, verklaert, op het verzoek van het Comiteit generael dezer Stad, dat de dooden zullen mogen begraven worden op de kerkhoven der respectieve parochiën dezer Stad gelyk voordezen of op het gemeene kerkhof en elders volgens beliefte, maer niet in de kerken,’ Delib, boek, Ste Anna, Brugge XLVII bl. 5.