Biekorf. Jaargang 11

[p. 289]

[Nummer 17]

Kerkzang
(Vervolg van bladz. 279),

ZOO ontwikkelde hem dan eerst de oude kerkzang. En hoe natuurlijk! De Christenen volgen de Joden in hunne tempels. Zij zingen mee met hen en lijk zij. Als zij eigene gemeenten gaan stichten, houden zij de zangwijze, die zij bij de Joden leerden: den psalm wijsden alleenzang, den ‘cantus responsorius’. Eerst is hij geheel eenvoudig: nog niet het minste betrek met wereldsche toonkunde. Vervolgd als zij zijn, moeten zij hunnen zang in engeren kring uitoefenen. Het aangroeien der christenheid, het opkomen der groote basilieken en het gunnen der vrijheid door Constantinus, stelden de kerk in nauwer verband met de wereld, den kerkzang met de wereldsche deunkunde. Vandaar misbruiken; vandaar onmogelijkheid nog langer een algemeen gezang des volks te behouden: de verdeeling, de afwisselende zang (cantus antiphonus) wordt hoogst noodig, en toch moet er ook ontwikkeling komen:

[p. 290]

Ambrosius⁽¹⁾ zal dan uit de grieksche toonkunde, alles wat verbasterd is, wegweren. Hij zal hare schoone eenvoudigheid te baat nemen om haar tot een godsdienstig gezang te plooien, lijk Flavianus het vóór hem in het Oosten gedaan had. Zijn zang is schoon, heilig, godsdienstig: maar de wereldsche toonkunde is er in gekomen en Gregorius zal door de kerk tot nieuwen hervormer aangesteld worden.

Dat de kerk nu, tijdens die rasse ontwikkelinge, altijd het grootste belang in haren zang stelde, dat zij diens vooruitgang bevoordeeligde, blijkt klaar uit het aanzienlijk aandeel dat zij hem in 't christelijke leven schonk, uit de menigvuldige leerhuizen die zij gesticht heeft.

De eerste Christenen zongen Gods lof overal, in alle omstandigheden, thuis, in hunne vergaderingen, onder het H. Misoffer, in hunne ommegangen, in hunne liefdemaaltijden⁽²⁾, in begravingen en bruiloften, in gevangenschap en marteldood.

Lijk Paulus en Sila⁽³⁾ zongen de gevangenen psalmen in hunnen kerker. ‘En de anderen’, zegt de H. Chrysostomus⁽⁴⁾ ‘gingen met hen, met gevaar voor hun leven, onder psalmengezang den nacht overbrengen. Zoo treedt ook de bloedgetuige, de H. Perpetua, al zingende het Amphitheater binnen⁽⁵⁾’. ‘Psalmen en hymnen’, had Clemens van Alexandrie gezeid, ‘zijn voor God eene aangename wijgifte bij het eten en het slapen gaan⁽⁶⁾’. Reeds in de II^de eeuw, werd er onder eenige deelen der

(1) Eene andere gebeurtenis, ten anderen, had er hem toe gedwongen. Onder Valentiniaan's bestier willen de Arianen de groote basilieken bemachtigen. Ambrosius wint het volk door zijn gezang en opdat dezen die hem getrouw bleven ‘door verdriet en onlust den moed niet hadden laten vallen, wierd er vastgesteld dat men de lofzangen en psalmen naar de oostersche wijze zingen zou’ (Aug. conf. ix, 7).

(2) Vgl. Römische Quartalschrift 1898, l.c.

(3) Act. Op. xvi, 25.

(4) Hom. in SS. Invent. et Max.

(5) Volgens Ruinart, Acta MM. -

(6) Stromatam, lib. VII.

[p. 291]

Mis gezongen. Sixtus I, in 't jaar 119, zegt dat men het ‘Sanctus’ zong, en de H. Telesphoor, zijn opvolger, in 't jaar 127, getuigt hetzelfde van het ‘Gloria’⁽¹⁾.

Die eerste vurigheid voor het gezang trachtte de H. Kerk altijd bij hare geloovigen te bewaren. Ook werden, als die zang begon toe te nemen, talrijke zangscholen gesticht. Zij komen op met de IV^e eeuw. Volgens den geschiedkundige Panvini, aangehaald bij Gerbertus, is er eene onder Paus Silvester (314-334), en in de v^e eeuw, onder Hilarius (461-468).

Voordien vond de zanger nuttige lessen in de vermaningen der HH. Vaders. Zoo vermaant hem Hieronymus⁽²⁾ dat hij eerder een dienaar der Kerk moet zijn dan een deunvinder, en zijn zang eerder een gebed dan een kunstgewrocht. Hij geeft aan de vrouw Loeta den raad hare kinderen het psalmengezang aan te leeren.

Ten tijde van Anastasius, werd een ‘orphanotropium’ ofte zangschool voor weezen gesticht.

Toen in het midden der IV^e eeuw, in de grootste kerkgemeenten van het Oosten: Alexandria, Jeruzalem, Antiochië en Odessa, kloosters ontstonden, werd daar bijzonderlijk de kerkzang aangeleerd. Pakhomius verplichtte zijne kloosterlingen het psalmengezang aan te leeren, en de kerkvergadering van Nicea eischt dezelfde kennis voor de bisschopswijding⁽³⁾.

En nochtans, ofschoon zij de ontwikkeling volgde der grieksche kunst, heeft de kerk altijd de eenvoudigheid, de godsdientigheid in haar gezang trachten te bewaren. Toen het, na eerst eendeunig ofte recitatief geweest te zijn, later veeldeunig ofte harmonisch wierd, onder Ambrosius; toen

(1) Vgl. Dietsche Warande, I, 5.

(2) Comm. in ep. ad. Ephes, c. 5.

(3) Verder kennen wij scholen, onder Ambrosius, te Milanen; onder Augustinus, in Afrika; onder Gregorius van Tours, in Gallië; onder Gregorius en Paus Vitalianus, die nog een lichte verandering inbracht, te Rome; onder Bonifacius, in Duitschland en in geheel het Rijk van Karel den Groote. Vgl. Gerbertus, De cantu.

[p. 292]

men begon in de stembeweging zware en scherpe tonen te onderscheiden⁽¹⁾, werden alle voorzorgen genomen om toch met voorzichtigheid vooruit te gaan. Meerstemmig muziek werd niet aanveerd. Speeltuigen ook niet: noch Huit, noch harp, noch cithara⁽²⁾. Basilius, 't is waar, spreekt van eene cithara, maar dit werd als een misbruik aanzien. Justinus I en andere keizers willen het tegenhouden. 'T was slechts ten tijde van Karel den Groote⁽³⁾ dat de orgel in de kerken ingevoerd werd. Dat ieder in 't bijzonder zijnen zang met een speeltuig en wel met de cithara begeleidde, lijdt geenen twijfel en toch schrijft Angustinus aan Loeta: ‘Eene christene vrouw moet noch fluit noch ander speeltuig bezigen.’ De schrijver der ‘quaestiones et responsa ad orthodoxos’, zegt: ‘In de kerken wil men geene speeltuigen en de zang is eenvoudig gebleven⁽⁴⁾.’

't Was ook om die deftigheid in den zang te bewaren, dat men van den beginne af de grootste voorzorgen nam ten opzichte zijner uitvoerders. Vanouds is de voorzanger hoog in aanzien. Misschien kan er wel in Ephes. 5, 9; Coloss. 3, 16; 1 Cor. 14, 26, eene getuigenis gevonden worden voor 't bestaan van een kerkelijk zanggezelschap. In alle geval vinden wij de zangers in de IV^e eeuw⁽⁵⁾. De zoogezeide brief van Ignatius aan de Antiochiërs, die tusschen zangers en lezers onderscheid maakt, is er een klaar bewijs van⁽⁶⁾. Later nochtans werden de twee ambten van lezer en zanger door één en denzelfden uit-

(1) Cassiod, De artibus.

(2) Vgl. Gerbertus, De cantu, l. 1, c. IV, n. 4. Toch kan het met geen zekerheid bewezen worden (wat P. Van den Gheyn in de Dietsche Warande schijnt te loochenen). Vgl. het ‘Kirchenlexicon’ IX, bl. 1013. Baumker. De HH. Vaders, die van eene cithara gewagen, kunnen zinnebeeldig gesproken hebben.

(3) Volgens Platina, De vitis pontif. ed. Colon. 1593, 96, onder paus Vitaliaan † 672.

(4) “In ecclesia resecatur ex canticis usus instrumentorum ac simplex relictus est cantus.”

(5) Vgl. Canon. Apost. 69 const. Apost. III, 11, Ephrem Syr. Sermo 93 de secundo adventu.

(6) ‘Ik groet de onderdiakens, de zangers, de lezers’ XII, 2.

[p. 293]

geoefend. 't Is het geval onder andere voor zekeren Eutropius uit Constantinopel⁽¹⁾. Ten tijde van Eusebius⁽²⁾ stond er een op uit de vergadering, zong op heerlijke wijze den psalm vóór en gansch de menigte antwoordde op zijn vers⁽³⁾. Voorzichtigheidshalve wil men de vrouwen in de kerk doen zwijgen. Ambrosius⁽⁴⁾ en andere HH. Vaders⁽⁵⁾ willen dat al het volk blijve voortzingen; maar de ‘Didascalia 318 patrum’ (375) verbieden uitdrukkelijk aan de vrouwen nog deel te nemen aan het psalmgezang. Isidorius van Pelusium (V^e eeuw) en Cyrillus van Jeruzalem (IV^e eeuw) laten het toe op voorwaarde dat zij hen deftig gedragen en niet te luide zingen. Eindelijk kwam een stellig verbod van het ‘Concilium Altisiodorense’ in 578⁽⁶⁾, en een besluit van de kerkvergadering te Laodicea (343-381), waarbij gezegd werd dat de zanger zou genoemd worden ‘psaltes canonicus’ en dat hij enkel voorgeschrevene gezangen mocht zingen. De vierde kerkvergadering van Carthago (398) staat nochtans den zangers toe, zonder de toestemming van den bisschop te zingen - mits zij daartoe van den priester oorlof kregen. ‘Ziet dat gij van herten gelooft hetgeen gij met de lippen zingt, en dat uwe werken met uw geloof overeenstemmen’⁽⁷⁾.

_**_*

Zoo handelde de Kerk in het ontwikkelen van haren kerkzang: zij volgde die ontwikkeling, maar betrachtte altijd eenvoudigheid, deftigheid en godsdienstzin. Volgens een zeggen, dat wij bij alle heilige Vaders, zelfs bij deze

(1) Leven van den H. Chrysostomus, Butler II, 83.

(2) H.E. III, 17.

(3) Vgl. Nouv. Rev. théol. XII, 249 (229) au 3^e et au 4^e siècle, les femmes formaient un choeur pour alterner avec les hommes.

(4) In ps. s. Patr. lat. 14, 968.

(5) Vgl. Gerbertus I, 39.

(6) Vgl. voor dit alles, Röm. Quart. 1898 bl. 249.

(7) Vgl. Hefele's Conciliengeschichte.

[p. 294]

die de veranderingen inbrachten, weervinden⁽¹⁾: ‘Scientia bene modulandi est scientia bene movendi’ (Aug. 1. I, De musica). ‘Cantare et psallere negotium est amantium’ (Sermo 33).

Die zelfde bezorgdheid (wij zullen het in verdere bijdragen bewijzen) heeft de Kerk altijd getoond. Zoohaast haar gezang met dit der wereld in verband kwam, heeft zij het met dit laatste op gelijken voet doen vooruitgaan. Zij heeft beide gezangen in hun eigen wezen gelaten en het hare godsdienstig bewaard. 't Is daarom dat zij, heden nog, niet alle gezang verwerpt dat geen eigentlijke ‘cantus planus’, gregoriaansche zang is; maar alleenlijk eischt zij, dat het op den kerkzang steune⁽²⁾.

Is dit altijd zoo? Jammer genoeg, maar nu nog ligt bittere waarheid in die welbekende klacht van Dom Quéranger⁽³⁾.

‘Heden ten dage,’ schrijft hij, ‘wekken de steenen onzer bidhuizen aller aandacht. Iedereen is aan 't zwoegen tot het herstellen, tot het nauwste nawerken van bogen en spitsen, van stralen, van glas- en houtwerk: doch wordt het geen tijd te herdenken, dat onze kerken niet alleen geleden hebben aan wanden, gewelven en eeuwenoud gerief, maar dat ze vooral die oude en eerbiedwekkende gezangen missen, daarvan zij zoo geern weerklonken; dat ze wers en beu zijn van die nieuwerwetsche geluiden, onbekend aan dien tijd van geloove die ze zag ontstaan, en teenemaal vreemde aan hunnen godsdienstigen aard.’

(1) Vgl. Gerbertus, l. I, c. IV, t. I.

(2) Wij aanveerden dus de besluiten van Tinel: (Musica sacra, 3 soorten van gezangen worden in de kerk aanveerd. Eerst ende vooral dit gezang dat haar eigen is: de oude Gregoriaansche zang. Dan het eenvoudige, effene, en toch verheven gezang van Palestrina, nogmaals door de Kerk aanveerd en goedgekeurd. Eindelijk, al ander gezang, dat het herte doet bidden en dus godsdienstig is, en daarom op de grondstelsels van den Gregoriaanschen zang gesteund gaat.

(3) Institutions liturgiques. Vgl. Super, o.c., p. 9.

[p. 295]

Mochten die woorden van den grooten meester eensdaags vruchten dragen, en den eeuwenouden kerkzang andermaal in eere brengen!

M.D.