Biekorf. Jaargang 11

[p. 248]

Vijf Brugsche Tooneelstukjes uit de vorige eeuw

EENIGE maanden geleden werd aan de Boekerij der Leuvensche Hoogenschool, op eene veiling, voor de onaanzienlijke somme van vijf frank, een handschrift toegewezen uit het midden der vorige eeuw, binnen en buiten de allertreurigste sporen dragend hoe kinderhanden er mede gesleurd en gebeuld hebben. De kalfleeren band is gescheurd, doorgaat en verhakkeld, de rug ligt open, 't slot is weg, en dat er van het handschrift zelf, formaat 20^cm5 X 15^cm5 nog 80 beduimelde en beplekte bladen overblijven mag haast wonder heeten, zoo los zitten ze meest aan malkaar. Ongeveer een derde der bladzijden schijnen verdwenen. Waar een hoek of kant, of een heele bladzijde soms, wit gebleven was, hebben ongeoefende handen ze met de gebruikelijke kindersieraden overkribbeld: schrale haantjes wisselen zoowat rechts en links, met even schrale mannetjes af, terwijl het sterke eigendomsgevoel van jonge kinderen zich uit in verscheidene aanteekeningen, op bl. 64, 67 en 77. Dezen boek behoort toe aen Octavie Van Slambrouck, kan men op bl. 67 ontcyferen. Die dezen boek viend eer hij verloren is, zal sterven eer hy geboren is. Dat deezen boek konde spreken, gy en zoud in uwen zak niet steken. Want hy zeggen hoe alhei ik behoer aen Octavie Van Slambrouck. Wanneer Octavie Van Slambrouck het handschrift in haar bezit had, vernemen wy op de keerzijde van bl. 64: Dezen boek byhort toe aen Octavya Van Slambrouck. Die deezen boek vind en wederom bring, zal hebben een klute of te Passchen een koekstuet, bij den Ruyter te Rousselaere 1844 lanst de Yperstraete. - had het handschrift behoord aan een zekere Ursula De Leu; dat vernemen we op de keerzijde van bl. 77: Desen boek behoort toe aen Ursula De Leu. Die dezen boek viend en u wederom breijngt, zal hebben een klute of Paesschen een kokstute 1823. Welke woorden dan nog eens erboven herhaald worden, gevolgd door het jaartal 1829.

[p. 249]

De inhoud bestaat hoofdzakelijk uit eene reeks tooneelstukjes, die schijnen opzettelijk voor de prijsdeelingen der Christelijke Leering te Brugge geschreven te zijn. Het geschrift is van verscheidene handen, en ook trant en stijl wijzen op verscheidene ‘makers’. Wij schromen eenigszins het woord ‘dichters’ hier te gebruiken. Op bl. 69 tot 77 komen drie sermoenen voor; van het eerste der drie ontbreekt het slot.

Vier der tooneelstukjes zijn geheel bewaard: van de H. Thresia met haer broeder Rodericus (bl. 1-13), van Thestylis (bl. 14-26), van Lutgardis (bl. 27-40), en van Magdalena ende Theresia (bl. 41-56). Van een vijfde stukje, Jephtias (bl. 57-67) is nagenoeg de helft verloren. Van een tooneelspel waarin onder andere Amramus en Jochabed optraden, is alleen bl. 78 overgeschoten. Van een ander stukje, waar onder andere Christelijke Leer, Godtvrugtigheid en Waerheid een rol vervulden, en waar een zekere Johannes door een zekeren Jacobus over den Cathechismus ondervraagd wordt, schiet enkel over de onderste helft van bl. 79, en bl. 80: 't is voor onze Letterkunde stellig een zeer gering verlies, te oordeelen naar het bewaarde:

Gij Jantien waer is Godt? Joh. Godt die is overal.

Jac. Ziet Godt ook alles? Joh. Ja, tgeen is op taerdsche dal.

Jac. Hoe veel Goden zijnder? Joh. Eenen. Jac. Hoeveel persoenen?

Gij zijt een weerde kind, kont gij mij dit bethoonen. Enz.

Jantje antwoordt op alles zoo flink dat Chr. Leer moet bekennen:

Voorwaerik ben voldaen, het is naer mijnen wensch.

Op de keerzijde van bl. 80 begint de Naer-rede. Gij ouders, luidt het daar,

Gij ouders let hier op, zent hier uw jonge spruijten.

Hier leeren sij het goed, het kwaed dat blijfter buijten.

Stiert hun naer Christi leer, op dat sij door haer licht

Hier naermaels moghen zien Godts heilig aengesicht...

Doch houden wij ons enkel bezig met de vier volledig

[p. 250]

bewaarde stukken, en met Jephtias, waarvan het bijzonder te betreuren valt dat zooveel verloren ging.

De hand die Jephtias opgeschreven heeft, vindt men in geen enkel der andere stukken of fragmenten terug. Thestylis daarentegen en het fragment waar Jantje gevraagd wordt naar het getal goden, zijn van ééne hand. De drie overige stukken, en het fragment met Amramus en Jochabed, zijn van eene derde hand. Wat stijl en taal betreft kan men op dezelfde wijze drie groepen onderscheiden: Jephtias, - Thestylis met het eene fragment, - Je drie overige stukjes met het andere fragment.

Vooral bij de stukken dezer laatste groep schijnt men getracht te hebben aan de taal eenigermate eene Brugsche kleur te geven. Doch van een geboren Bruggeling zijn ze niet. Zoo klinkt het zeker Brugsch dat er van de joenckheyd, en van de joenge jeugt wordt gesproken. Maar in een regel als:

Gaet vrey, doorsnyt de zee, doorreyst die vreede kusten

uit de voor-reden van 't stukje der H. Thresia met haer broeder Rodericus, zou geen Bruggeling van geboorte vrey hebben geschreven met den klinker van doorreyst, doch vry, met dien van doorsnijt.

De verschillende stukjes vertoonen nagenoeg denzelfden bouw: ze bestaan uit eene ‘Voor-reden’, drie of vijf bedrijven (ook deelen of vertoogen genoemd) en ingedeeld in ‘scenen’ (die ook den naam dragen van uytcomste of uytganck), en eene ‘Naer-reden’. De stukken van de H. Thresia met hoer broeder Rodericus, en van Thestylis tellen maar drie bedrijven; de andere vijf. Als ‘Naer-reden’ op Jephtias mag men gerust het tooneeltje beschouwen, van dezelfde hand als Jephtias, op bl. 66 en 67r^o. Het voert als opschrift: De verheffinge vande heyserin ende coninginnen, en we zien er Christ. Leer tot keizerin het meisje kronen dat den eersten prijs in de Leering behaald had, waarna de jonge keizerin nog twee gezellinnen tot ‘coninginnen’ verheft.

[p. 251]

Hierop volgt nu eene aanspraak van Chr. Leer, de kinderen opwekkend tot de deugd: ‘toont, toont,’ zijn de woorden waarmede zij haren oproep besluit.

toont, toont, dat u gemoet veel stercker is als rotsen,
daer in de volle see de baeren tegenbotsen;

en peijst, wort hier de deught soo treffelijk gecroont,

hoe sal sij eens daernaer voor eeuwigh sijn geloont!

Ook Jephtias zal wel eene Voor-reden gehad hebben, maar deze is niet bewaard.

Over de stukjes zelf, ter uitzondering van Jephtias, mogen we kort zijn. Kenmerkend is het hoe nog steeds aan zinnebeeldige personen eene rol wordt toegedacht, en hoe de vertooning door ‘toogen’, 't is te zeggen levende beelden, ondertusschen afgewisseld wordt. Bij 't spel der H. Thresia en Rodericus is de voor-reden eene samenspraak tusschen Goddelijke Liefde, Christelijke Leeringe en Jesus. - In de Naer-rede treedt Chr. Leeringe alleen op⁽¹⁾.

Het stuk zelf gaf gelegenheid vele kinderen een rolletje te laten spelen, en ook al eens een liedeken te laten zingen. Thresia, haar broertje en hare moeder spelen de hoofd-

(1) De alleenspraak van Chr. Leer, is grootendeels opgevat als de toelichting voor eene soort van verheerlijking der ‘keyserinne’. Immers, na den lof te hebben verkondigd van de H. Thresia, heldin van 't stukje, gaat Chr. Leer, voort met te roemen op het groot getal kinderen die hare lessen te Brugge bijwonen:

men kan in dese stadt meer als vier hondert tellen
die al hun hert en sin op myne leering stellen

ja dees vermaerde stadt met blydschap ik bemerck

dat kinders niet alleen, maer ouder naer de kerck

en. veel gedaagde lien met iver hun begeven,
om thooren mijne leer, en aen de jeugt te geven,

een voorbeelt hoe dat sij met groote vlijtigheijd

naer Christi school moet gaen op den gestelden tijd... (bl. 13).

Een der kinderen heeft echter boven al de andere uitgemunt in het ‘dispuyt’. Driemaal achtereen wordt nu de gordijn open en weer toegeschoven, en krijgen we te zien hoe de jonge keyserinne gekroond wordt, met het feestgewaad getooid, en eindelijk ten troon geheven. En daarenboven wordt ons gezegd dat ze als belooning een boek met zilveren slot zal krijgen, terwijl ook boeken zullen geschonken worden aan de andere kinderen.

[p. 252]

rollen, maar daar zijn bovendien nog kleine rollen voor twee boerinnen, vier herderinnen, en vier schoolmeisjes, alle zeer sierlijke en vergezochte namen dragend, als Baucis, Dymphna, Galathea, Amaryllis, Sylvia, Diana, Pamphila, Rosalia, Beatrix, Carolina. Ook de Goddelijke Liefde treedt in het stukje op. Ze doorschiet Thresia's hert met een gevlamden schicht, aan 't slot van een tafereel waar aan het kind ‘in ontgeestinge door het lesen van het leven van de H. Agnes,’ drie achtereenvolgende ‘spectakels’ vertoond zijn geworden, - te weten: de H. Agnes, geknield het zweerd omhelzend waardoor zij de martelie zal onderstaan, - de H. Lucia de oogen uitgestoken, en hare handen naar den hemel heffende, - en ten slotte de H. Barbara, met eenen degen in de hand, de H. Catharina den slag ontvangende, en de H. Apollonia met eene trektang.

Ongelooflijk kinderachtig is overigens de opvatting: de toeschouwers krijgen te hooren en te zien hoe een jong meisje, na het lezen van het leven der H. Agnes, van huis wegloopt om in Moorenland den marteldood te zoeken, en haar broertje meêneemt. De kinderen versukkelen in een bosch, en daar vindt ze na lang zoekens de weenende moeder terug. - Eene der zonderlingste tooneeltjes is dat waar broertje vraagt om meê te gaan:

Ey suster, k bid u toch, wilt my alleen niet laeten;

want tleven sonder u doet my het leven haeten;

k salt achten groot geluck, verachten alle pyn,

ist dat ik maer met u mag martelaerken syn.

Maar zult gij kunnen weêrstaan, vraagt Thresia, aan de beloften en het gevlei, en aan de pijnen? Wel aen, zegt ze,

Wel aen laet ons eens sien hoe gij u daer sout draegen.

Denckt ik ben den tyran, ik sal u ondervraegen

en tgeen gy segt aen my, dat antwort oock aen hem.

Rod. Wel aen ik ben te vreen, laet hooren uwe stem.
Thres. Wel hoe stout joengelinck, hoe syt gy soe vermeten,

verbastert van u stam, u eygen selfs vergeten,

dat gy geen goden eer wilt thoonen aen dien godt?

verandert uwen sin, en doet naer myn gebodt.

Rod. Sal ik een steenen beelt gemaeckt van smenschens handen

Godts eere bieden toe? nog liever hier te branden.

Thres. Dit steenen beelt is godt, doet dit godts eere aen.
Rod. Ik seg al die dit segt die liegter deftig aen....

[p. 253]

Een weinig verder scheldt ze hem, en bedreigt hem met de wreedste tormenten. Maar Rodericus blijft kloek. Breengt tangen, roept hij:

Breengt tangen, sabels, vier, breengt roeden, breengt serpenten

siet daer, daer is myn borst, kiest plaetsen voor u vraek.

Sa maeckt hier wont op wont, en neemter u vermaeck.

Thres. Rodrice, tis genoeg, en laet ons niet meer proven;

comt mee naer Mooren-lant, tis niet van nood te toeven.

Ken vrees nu geen tyran, ken vrees geen felle pyn,

Godt sal ons hulp en troost, Godt sal ons bystant syn.

Lutgardis is de geschiedenis van een wereldschgezind meisje (Mundus is een der personagen), dat door de bijzondere werking van Gods liefde (Amor Dei speelt ook in het stukje), vermurmd, en ten slotte door herhaalde verschijning van Jesus zelf bewogen wordt om vaarwel te zeggen aan alle ijdelheid en het kloosterleven aan te nemen. De verzen zijn nogal verzorgd, het ontbreekt de samenspraken niet aan innigheid en leven, afwisseling is er ook. Ja, eenmaal zelfs, tusschen twee bedrijven in, door het opvoeren van een ‘nieuw en fray balet’.⁽¹⁾

Het stuk van Magdalena ende Theresia is daarentegen uiterst zwak in alle opzichten. In bijzonderheden hoeven we niet te treden, wat het behandelde onderwerp betreft, daar wij in nota het gedrukte programma zelf mededeelen, dat ons tevens inlicht over den aard, den tijd en de eigenlijke bestemming der opvoering. Ecclesia en Fides, twee zinnebeeldige personagen die optreden in Voor- en Naerreden

(1) Aan 't slot van het stukje verschijnt Jesus aan Lutgardis voor de tweede maal, en vat zij haar besluit naar 't klooster te gaan. Vaert wel, vaert wel, myn bruyd, spreekt Jesus tot haar bij het scheiden, en verdwijnt. O Jesu, zucht zij nu:

O Jesu, keert weerom.

In tclooster ik voortaen aen tcruys met u wil wezen,

om als een cleyne bie tsoet honinck te gaen lesen

wyt (= uit) u geopent hert, door u te syn gevoet,

en om myn traenen ook te mengen met u bloed.

Met Jesus wil ik syn, comt hier, comt snelle winden,

met Jesus moet ik syn, wilt m'op u vleugels binden,

voert my naer d'eenigheyd, tot dat eens comt den dagh

dat ik myn bruydegom altijd genieten magh.

Treffen deze regels niet door hun gloed en gevoel?

[p. 254]

blijven echter in dat Programma onvermeld⁽¹⁾. Het Naer-spel: de Schole der Weereldt komt in het Handschrift niet voor.

(1) Dat Programma bestaat uit een dubbelblad, of vier bladzijden.
Blad. 1:
Magdalena || ende || Theresia || treur-spel || Sal vertoont worden door de Dochters van den || sondaghschen Catechismus || gehouden in de capelle van den || H. Christophorus || door de paters der || Societeyt Jesu || in het uytdeelen der prysen || Binnen Brugghe den 5. Mey 1745. voor de vrouwen alleen, || ende den 6. der selve maendt voor de mans alleen, || naer middagh ontrent den dry uren. || - Tot Brugghe Gedruckt by Jacobus en Franciscus Beernaerts, || woonende in de Breydel-straete in S. Xaverius.
Blz. 2:
Kort-Begryp.
Wanneer de christenen in Japonien vervolght wierden, is onder andere gevanghen geweest eene edele Matroone genaemt Magdalena met haere Dochter Theresia: de welcke standtvastiglyck het Christen Geloof belydende, aen cruycen gehecht ende doorsteken zijn.
(Uyt de Brieven van Japonien.)

PERSOONEN.
	Den gheest des Moeders van Magdalena.
	Maria Roels.
Keyserinne.		Magdalena.
Anna Fermaut.		Maria Contales.
Theonilla Suster van Magd.		Theresia Dochter van Magd.
Maria Donche.		Justina Rotsart.
	Princessen van het Hof.
Maria de Melgar.		Maria vander Beke.
Anna van Zuylen.		Josepha de Witte.

Blz. 3:
I Bedryf. - Magdalena peysende te vluchten, wordt van den gheest haers moeders in den slaep vercloeckt: waer op haere Dochter vol vreese tot haer komende, sy de selve wel gemoedt wegh-sendt
II Bedryf. - Magdalena om de teerheyt van Theresia beanghst, wordt te vergeefs van haere Suster Theonilla tot de vlucht verweckt. Niet-te-min sy onderwyst haere Dochter, en leert haer wat de Martelie is; verstaende haere kloeckmoedigheyt in alles te willen verdraegen, verheught haer seer.
III. Bedryf - De keyserinne 't Christen Geloof vervloeckende, wordt haer geboodtschapt, dat Magdalena ende Theresia gevanghen zyn; de welcke sy van 't Geloof getracht hebbende af te trecken, doch niet winnende, doet hun wegh gaen, en beraedt haer door wat doodt sy hun wilt straffen.
IV. Bedryf. - Magdalena blyde zynde om de standtvastigheyt van Theresia, wordt van haere suster Theonilla wederom vruchteloos beweeght tot afstandt van 't Geloof, gelyck oock van de keyserinne; de welcke eerst de Moeder, daer naer de Dochter, met valsche reden tracht te bedriegen: maer hun niet konnende verwinnen, doet hun in den kercker sluyten, en stelt vast hun te dooden.
Blz. 4:
V. Bedryf. - Theonilla te vergeefs voor het leven van haere Suster ende Nichte gebeden hebbende, gaet hun verkondighen hunne aenstaende doodt: waer op sy malkanderen verwecken tot eenen kloecken strydt, en sterven stantvastelyck.

	Naer-reden in gezang.
	NAER-SPEL.
	De schole der weereldt.
	Persoonen.
	De weereldt.
	Maria Contales.
Elizabeth Moeder.		Threseken } Dochters van Elisabeth.
Catharina Veranneman.		Anna van Zuylen } Dochters van Elisabeth.
Magriet Grammeer.		Cathoken } Dochters van Elisabeth.
Josepha de Witte.		Theresia vander Beke } Dochters van Elisabeth.
Jacquemyn Meyssen.		Jennoken } Dochters van Elisabeth.
Maria Roels.		Carolina de Melgar. } Dochters van Elisabeth.
	Danserssen.
Maria de Melgar.		Josepha de Witte.
Maria vander Beke.		Anna van Zuylen.
Justina Rotsart.		Theresia vander Beke.
	Carolina de Melgar.

Tot meerder Eere ende Glorie Godts, van de Alderheylighste Maghet Maria, ende tot Vervoorderinge van de Christelycke Leeringe.

[p. 255]

Over Thestylis een enkel woord: 't is de geschiedenis van een herderinnetje dat haren tijd doorbrengt met een beeld der H. Maagd te vereeren. Intusschen beschermt Maria zelf hare schaapkens, belet den boozen wolf deze aan te tasten, en voorspelt aan Thestylis dat zij nog den zelfden dag met een zaligen dood zal geloond worden. Het kind bezwijkt inderdaad aan de voeten van het beeld. Een aantal herderinnetjes spelen in het betrekkelijk korte stuk hunne rolletjes. Over den gemakkelijken trant en versbouw moge men oordeelen, naar het hier volgende staaltje. Thestylis ligt geknield voor 't Mariabeeld. Ach, zucht ze, als ze denkt aan de vogelkens in de lucht:

Ah! kond ik met hun dog sweven
door de locht geheel mijn leven
ik sou singen over al
deesen naem met blij geschal.
Deesen naem heb ik gaen schrijven
in een boom, en sal daer blijven
en gij boomtien sult te saem
groijen in Marias naem.

[p. 256]

 

Ah! dat ik had duysent sinnen

 

om Maria te beminnen

 

duijsent sinnen souden sijn

 

groote blijdschap in dees pijn.

 

Maer dit sijn maer enckel wenschen

 

niet gejont van God aen menschen.

 

Soeckt wat blomtiens hier en daer

 

om te cieren haer outaer....

 

Had mij God veel goet gegeven

 

dat ik rijckelijk kost leven

 

gij soud ook van stonden aen

 

in het goud verheven staen.

 

Op uw armen soud gij draegen

 

uwen Soon vol van behaegen

 

stijf van gout, en tallen kant

 

afgeset met diamant.

 

Maer ik meijn, tis u behaegen

 

uwen Soon soo slecht te draegen

 

want gij uwen God van al

 

hebt gebaert in eenen stal....

 

Wat hoor ik? segt gij goeden dagh?

 

Het kintien groet mij met een lagh.

 

Ah sijt togh uijtter hert gegroet

 

o seer lief kint, o moeder soet....   (Bl. 19 en 20.)

('t Vervolgt).

L. Scharpé