Biekorf. Jaargang 10

[p. 193]

[Nummer 13]

Maren uit Indenland
(Vervolg van blz. 181)

DOCH, iets dat wonderlijk is inderdaad, is de scherpe kunstmatigheid van woord- en zinbouw. Met eenen enkelen letter doen de Mundaris zoovele als wij met een geheel woord om de verschillige wendingen en neigingen van het gedacht uit te drukken. Daar gij meent eene geheele zinsnede te hooren en is er inderdaad maar één woord, en één letter meer of min verandert geheel den zin of maakt hem somwijlen onverstaanbaar. De Mundari tale is waarlijk op den top eener naalde gebouwd.

Wilt gij daar een staalke van? Leest eens deze twee woorden:

Ra'iredom dalgoemeale.

In 't vlaamsch zouden wij zeggen: maar indien dat gij hem roept, wij gaan u doodslaan.

Ra' - roepen; i - hem; re - in; do - maar; m - am - me - gij; dal - slaan; goe - dooden; (dalgoe -

[p. 194]

doodslaan); me - u; a - is (een letter die in al de tijdgedaanten der werkwoorden te vinden is); le - wij.

Belet wel dat woord re: ora-re = in het huis, binti-re = in het bidden, al biddende, indien gij bidt. Rairedom = maar indien gij hem roept.

Als ik woorden hoore gelijk wijsdom, ouderdom, edeldom, ik zegge: daar is pak aan, maar het woord rairedom en is niet langer en daar en zitten niet min als vijf verschillige woorden in. Nu, zij zullen dat woord een weinig veranderen en zeggen: raingredom, raleredom, rakingredom, rakoredom en geheel de zin is veranderd en beteekent: indien gij... mij - ons - hen getween - hen - roept. En dan zult gij hooren: rairedoing, rairedole, rairedobu, rairedoben, rairedope enz. om te beteekenen: indien ik - ik en zij - ik en gijlieden - gij beiden - gijlieden - hem roept...

Gij kunt alzoo honderd verwisselingen doen en honderd verschillige zinnen hebben, daar het woord omtrent altijd hetzelfste blijft. Gij kunt hetzelfste doen met dalgoemeale en ik mag u zeggen, dat gij de eerste maanden waarlijk verbijsterd zijt als gij al met eens eenige dier zonderlinge koppelingen hoort. En zoo is het omzeggens voor iedere zinsnede, die van de lippen van eenen Munda vloeit. Bijna al de zuivere Mundariwoorden zijn éénlettergrepig en uit de aangehaalde staalkes kunt gij een weinig verstaan hoe vlugge zij ze te gare smijten om hunne gedachten uit te drukken.

En toch en is dit de bijzonderste eigenaardigheid hunner tale niet.

Daar onze talen verwrongen en vergroeid zijn, zoodat wij al de bestanddeelen van het werkwoord niet meer en kunnen nagaan, moet het Mundari dichte bij, wat het in den beginne was, gebleven zijn.

Wij zeggen: ik spreke, gij spreekt, hij spreekt, wij spreken, enz. Waarom zijn de uitgangen verschillig? Wat was de oorspronkelijke beteekenisse van die t en van die en? En zijn er geene andere letters uitgevallen of half uitversleten?...

In het Mundari ligt alles omzeggens nog bloot, niet

[p. 195]

alleenlijk voor persoongedaanten, maar voor tijden en wijzen.

Lel of nel beteekent ‘zien’. Vandaar hebt gij:

Nel-a-ing - ik zie of ik zal zien.

Nel-a-m - gij ziet of gij zult zien.

Nel-a-e - hij ziet of hij zal zien.

Nel-a-le - wij zien of wij zullen zien.

Nel-a-pe - gij ziet of gij zult zien.

Nel-a-ko - zij zien of zij zullen zien.

Zoo, in het Mundari hebt gij altijd drie afzonderlijke deelen:

1^o	de stam, oftewel de stam met een achtervoegsel van tijd;
2^o	het onvermijdelijke en onveranderlijke a;
3^o	het persoonlijk voornaamwoord: ing - ik, m of am - gij, e - hij, enz.

Wat is nu de oorspronkelijke beteekenisse van dat woordeken a? Dat a komt weder onder vele gedaanten en alles schijnt te bewijzen dat het zoovele beteekent als: is, is iets, behoort tot. Zoo: lel-a-ing - zien is ik - zien is voor mij - zien is iets voor mij - zien behoort mij toe - ik zie.

Schuift nu bij den stam het achtervoegsel van tijd en wijze en gij hebt geheel de Mundari vervoeginge:

Leltan-a-ing - ik zie nu, ik ben ziende.

Leltantaikonaing - ik was ziende.

Lelked-a-ing - ik zag (eens op een weg).

Leltad-a-ing - ik keek er op.

Lelakad-a-ing - ik heb gezien en zie nog, ik kenne.

Leljad-a-ing - ik zie van tijd tot tijd, gewoonlijk.

Lelled-a-ing - ik zag eerst.

Lell(a)-a-ing - ik heb kortelinge gezien.

En zijt niet verwonderd, beste vriend, dat er zooveel tijden zijn in het Mundari. Ik heb het u reeds gezeid, de ruwe Mundaris hebben eene teergevoeligheid van uitdrukkinge, die wij niet vatten en kunnen, en 't en is maar na jaren en jaren, dat wij met vastigheid kunnen weten welken tijd wij dienen te gebruiken om nauwkeurig de wisselingen en wendingen van het gedacht uit te brengen.

[p. 196]

Omtrent al die tijden hebben hunne weêrsplete in de lijdende gedaante en somwijlen met inlasschinge van eenen enkelen letter.

Alzoo: lelaing - ik zie, leloaing - ik ben gezien, leltanaing - ik zie nu, lelotanaing - ik ben nu gezien.

Of met eenen letter te veranderen, bij voorbeeld:

Lelkedaing - ik zag, lelkenaing - ik was gezien, lelakadaing - ik heb gezien, lelakanaing - ik ben nog gezien.

Het zonderlingste van al misschien is de noodzakelijke inschuiving van het persoonlijk voornaamwoord in het werkwoord, wanneer de rechtstreeksche beheerschinge een levend wezen is. Zoo zeggen wij: diri lelkedaing - ik zag den steen; maar wilt gij zeggen: ik zag de koeien, dan moet gij het werkwoord van vooren zetten en het overeenkomende persoonlijk voornaamwoord te midden het werkwoord inschuiven. Eene koe - uri. Ik zag de koe - uri lelkediaing, letterlijk: de koe ik zag ze. Ik zag de koeien - de koeien ik zag ze - uriko lelkedkoaing. Ik zag de twee koeien - uriking lelkedkingaing. Immers zij - ko; maar zij (getwee'n) - king. Ik zag u - lelkedmeaing. Ik zag hem - lelkediaing en, bij verkortinge, lelki'aing.

Een ander teeken van de Mundaris hun taalgevoelen is het getal van persoonlijke voornaamwoorden. Wij en kennen maar 3 personen in 't vlaamsch en daarbij de 2de persoon enkelvoud en meervoud zijn de zelfste. De Mundaris hebben gevonden dat zulks niet genoeg en is om duidelijk te spreken: zij hebben in alles elf persoonlijke voornaamwoorden.

Ik = aing.

Wij. - Ik en gij = alang; ik en hij = aling.

Wij. - Ik en gijlieden = abu; ik en zij = ale.

Gij enkelvoud = am.

Gij getween = aben; gijlieden = ape.

Hij = ae.

Zij getwee'n = aking; zij (verschilligen) = ako.

Zoo, gij zit met twee'n te spreken tegen eenen derden: als gij of uwe maat spreekt, gij zult altijd zeggen: aling

[p. 197]

= wij, en de derde u getwee'n aansprekende zal zeggen: aben = gij getwee'n, maar daar komen nog een of twee mannen al uwen kant, dan zult gij zeggen ale en de man die alleene is zal zeggen ape; maar gij spreekt met eenen man en zegt bijv.: wij zullen gaan, dan moet gij alang bezigen en zeggen senalang. Gij zegt het zelfste tot verschilligen, dan moet gij abu gebruiken en zeggen: senabu = wij zullen gaan.

Het vierde gebod van God is: Eert vader en moeder. Ziet nu hoe de Mundaris dat draaien: Eeren = manating. Enga = moeder, engam = uwe moeder; apum = uwe vader, king of aking = zij getwee'n, engamapumteking = uwe ouders, uw vader en moeder getwee'n.

De eenvoudigste gedaante van vervoeginge is de gebiedende wijze. In het Mundari hebt gij eenvoudiglijk den 2den persoon achter het werkwoord te voegen: Ra' = roepen; ra-me = roept (enkelvoud), ra-ben = roept (tweevoud) ra-pe = roept (meervoud). Maar ja, indien een levend wezen rechtstreeksche beheersching is, zoo moet het persoonlijk voornaamwoord in het werkwoord geschoven worden: roept hem = ra-ime; roept de twee = ra-king-me roept-ze (meervoudig) = ra-ko-me. Zoo nu voor het 4de gebod ‘eert vader en moeder’ geheel de zinsnede wordt:

Engamapumteking manatingkingme; letterlijk: uw vader en moeder getwee'n eert ze (beide) gij.

Ik heb hooger gezeid, dat ‘ik zag de koeien’ vertaald wordt: uriko lelkedkoaing. Maar ziet, de Mundaris zetten geern het onderwerp van voren, maar dat persoonlijk naamwoord als onderwerp gebruikt en kan op zijn eigen niet staan 't en zij als gij er wilt op steunen. Zoo bijv. zeggen zij: aing lelkeda - ik zag, als wilden zij zeggen: ik maar gij niet, oftewel: ik zag met mijne eigene oogen: en daarom wordt ing - ik, versterkt tot aing. Maar als zij eenvoudiglijk willen zeggen ‘ik zag’ zonder eenigen klem, dan zeggen zij lelkedaing en nooit ing lelka. Nochtans van zoo dat er een woord is waar zij het persoonlijk voornaamwoord kunnen bijsletsen, dan zal het altijd vóór het werkwoord staan. Uriko lalkedkoaing en wordt nooit gehoord, het is altijd: urikaing calkedkoa. En

[p. 198]

dit is eene andere groote moeilijkheid om eenen Munda te verstaan. Gapa senaing - morgen zal ik gaan, verstaat gij rechtuit; maar als zij dan zeggen: gapaing sena, dan versmelt dat persoonlijk voornaamwoord om zeggens in het woord gapa - morgen, en gij en vat het niet; zooveel te meer, dat somtijds voor de welluidendheid een letter mag wegvallen. Gij hoort iets gelijk dit: tüngrima. Gij zegt tot u zelven: Wat is dat nu? Ting wilt zeggen ontsteken; rima en ken ik niet, of is het misschien eene afleidinge van rim = opheffen? Maar dan, wat wilt die vent? ontsteken, opheffen? Wat is dat?... En nochtans het is eenvoudig: ti wilt zeggen hand, ti-ing wordt in de uitsprake tiing of ting en geheel de zin is: ti ing rima = de hand ik zal opheffen = ik zal mijne hand opheffen. Ongelukkiglijk zit het Mundari vul met zulke raadselkes. De woorden zijn bijna al zoo kort, dat er geen pak aan en is, zij plakken en naaien al die bestanddeelkes te zamen, zoo vlugge, zoo gemakkelijk, zoo kunstig, dat gij den naad niet en vindt en nadat gij, maanden en maanden Mundari geleerd hebt en u inbeeldt reeds eenen schoonen voorraad van de meestgebruikte woorden te kennen, staat gij daar, met oogen en mond wijd open naar dien zwarten Munda te luisteren, die met veel gebaren en veel laweit tracht zijne gevaarten uit een te doen en als gij op het einde hier of daar 4, 5 woorden duidelijk gevat hebt, zoodanig dat gij ten minste daaromtrent weet waarover hij spreekt, gij moogt u beloven. Ja, ware dat al geschreven en kondet gij alles onderzoeken en ontleden, gij zoudet vinden dat de man misschien maar 2, 3 woorden gebezigd en heeft, die gij niet en kent en gij zoudet hunne beteekenisse uit den samenhang kunnen vatten, gij haddet alles in den vollen vlucht te grijpen en gij ziet dat er bijna niets in uwe handen gebleven en is.

('t Vervolgt)

Edw. Van Robays