Biekorf. Jaargang 3

Gemengde Taal- en Letterkundige Aanmerkingen, door D. Claes Leeraar aan 't koninklijk Athenaeum van Namen, enz. Te Gent, bij A. Siffer, 1891.

D. Claes geeft 'k en weet niet hoevele voorbeelden van wansprekendheid uit hedendaagsche boeken en bladen, met de zijde erbij daar die slecht gekozene bewoordingen en bijzonderlijk die misbakkene volzinnen te lezen staan. Achter elke aanhalinge wordt de reden opgegeven waarom zulke zeggenschap kwaad te keuren valt, en de wijze aangeduid op de welke die gebrekkigheid te vermijden was. Dat alles doet D. Claes zonder erge, zoo voorzichtig mogelijk.

Ten jare 1856 heeft de Leuvensche hoogleeraar Jan David, een boeksken uitgegeven met zelfste hoofdinge en zelfste doel als dit van D. Claes, daarin hij de tale van Heindrijk Conscience o.a., zeer duchtig te keere gaat. Nu krijgt er David zelve af van D. Claes, en met recht, wegens een tamelijk groot getal slecht gebouwde volzinnen uit de Vaderlandsche Historie.

De aanmerkingen des heeren Claes zijn, over het algemeene, zeer gegrond. 't Gebeurt nochtans dat wij zijn gedacht moeilijk kunnen aanveerden:

Op bldz. 97 staat het volgende zeggen kwaadgekeurd ‘Het meisje was tot in het diepste zijner ziel geschokt’.

En de reden? ‘Het bezitswoord moest met het persoonsgeslacht niet met het taalgeslacht overeenkomen: 't moest dus harer ziel wezen.’

In West-Vlanderen zou het volk ‘zijner ziele’ zeggen, en alzoo altijd achter een verkleenwoord. Brill, in zijne Nederl. Spraakl., II, bldz. 157, en keurt dit ons taalgebruik niet af; hij brengt zelfs een voorbeeld bij uit Marc, V, 42, dat geheel en

[p. 61]

gansch van den zelfsten aard is als het bovenvermelde: ‘ende terstond stond het dochterken op, ende wandelde, want het was twaalf jaren oud.’

Op bldz. 101 haalt D. Claes de volgende zinsnede aan: ‘zouden haat en nijd die (oude driften) niet ontwekken?’

Dat vindt hij kwalijk en zegt: ‘Dat is een nieuw werkwoord!’

Ware 't nu nog een nieuw werkwoord, zou het daarom slecht zijn? Iemand wekken is overal geldig dietsch en beteekent: iemand ‘wakker maken.’ Iemand ontwekken is: iemand van den slaap weg doen met hem wakker te maken. Alzoo zegt men: eenen boek ontrooven, dat is ‘eenen boek van den bezitter weg doen met dien boek te rooven.’

Bijgevolge, die spreken van ‘oude driften te ontwekken’, spreken alleszins redematige en verstaanbare tale.

Doch is ‘ontwekken’ inderdaad een nieuw werkwoord? Bij lange niet. Verheyk heeft het alreede in zijnen woordenboek opgenomen, met dien eigensten zin, van in 't jaar 1771; Pomey van in 1725; Hexham van in 1648, en Plantijn van in 1573. 't En zal toch niet noodig zijn dat wij verder zoeken?

De Bo kent aan dat werkwoord, boven de hooger vermelde beteekenisse van ‘wakker maken’, nog eene andere beteekenisse toe, deze van ‘wakker worden, ontwaken.’

Dat is moeilijker om uitleggen. Wekken immers wordt algemeenlijk aanzien als een veroorzakend werkwoord, van den zelfsten stam als ‘waken’; het beteekent ‘doen waken, wakker maken’, en is dus bedrijvend. Ook en weten bovengenoemde woordenboeken maar van dien zin te spreken. De Jager, in zijne Frequentatieven, II, 699, zegt dat het middeleeuwsch hoogduitsch entwecken ‘zooals 't behoort, niet dan bedrijvend voorkomt.’

Naar ons bescheiden oordeel, heeft ‘ontwekken’ den zin gekregen van ‘wakker worden’ omdat het volk dat woord verward heeft met ‘ontwaken’; dat is zooveel te waarschijnlijker, aangezien ‘ontwaken’, op zijne beurt, somwijlen gebruikt geworden is in den zin van ‘ontwekken’. Voorbeelden staan bij De Jager.

't Is waar, die tweede beteekenisse van ‘ontwekken’ zit al lange in onze tale. Weiland's woordenboek geeft aan dat woord de twee zinnen die De Bo daaraan geeft. Schuermans, in zijn Idioticon, brengt zelfs eene reke bij uit Ruysbroek, II, 184-187 ‘es daer gelt te wennene, so ontweckense alle’; hetgene Surius vertaalt door: alacriter evigilant omnes.

Ondanks dat oud - doch zeldzaam? - gebruik, dunkt het ons dat er hier verwarringe in 't spel is en dat het best ware het woord ‘ontwekken’, met den zin van wakker worden, niet te bezigen. Iets dergelijks is er waar te nemen wegens het woord leggen, dat een veroorzakend werkwoord is van liggen en beteekent ‘doen liggen’. Welnu, ofschoon er in Vondels werken herhaalde

[p. 62]

maal ‘leggen’ staat in steê van ‘liggen’, ofschoon de Hollanders en sommige Vlamingen nog immer alzoo spreken, toch is en blijft het een misbruik.

Wij en hebben D. Claes zijn boekske niet gelezen met het inzicht van, op onze beurt, zijne eigene tale te keuren. Eenige dingen eventwel hebben ons verwonderd:

Op bldz. 61 staat er:

‘In het 4de tooneel zegt hij (van Lennep):

De zeeman deelt zijn spijt, - terwijl deelt in zijn spijt of beter neemt deel in (aan) zijn spijt de vorm is, waar elkendeen die gedachte zou insteken. Deelt zijn spijt (partage sa peine, sa rancune) kan goed fransch zijn, maar good nederlandsch is 't niet’.

Nu, op bldz. 105 zegt D. Claes zelve: ‘... en te verklaren dat ik het gevoelen van dien achtbaren schrijver volkomen deel’; en op bldz. 115: ‘Ook mogen wij goed lijden dat anderen ons gevoelen niet deelen’. Bedrijft Heer Claes daar, tot tweemaal toe, de misse niet welke hij leerde vermijden?

Bldz. 26: ‘waarbij men zich de moeite niet geven kan van eene neergeschreven fout te doorhalen, neen, door te halen’.

Bldz. 76: ‘indien zij zich de moeite gaven om het beeld, dat zij schetsen willen, in hunnen geest eenen duidelijken vorm te laten krijgen’.

'k En kan, tot nu toe, niet gelooven dat zulks geen louter fransch en is. Een Dietscher zou zeggen ‘de moeite doen’.

Bldz. 84: ‘van de orde der Carmelieten zal hij waarschijnlijk niets af weten’.

Het woord af is er te vele. Of heeft D. Claes een miszeggen willen nadoen?

Bldz. 56: ‘Andermaal voelen wij het alleen gepaste woord in ons geheugen zweven, zonder het te kunnen vatten: volgen wij alsdan de duivenmelkers na, en wachten wij geduldig tot het neerkome’.

Wij zouden liever zeggen, met de eertijdsche boektale en met de hedendaagsche spreektale, ‘tot dat het neerkome.’ Zoo leert insgelijks Amaat Joos in Spraakkunst en volkstaal, bldz. 83.

Doch ja, dat zijn kleenigheden die in eene tweede uitgave gemakkelijk kunnen verbeterd worden. Het werk des heeren Claes zal ongetwijfeld veel nut stichten. Al die somwijlen iets moeten opstellen voor den druk, zouden dat boekske dienen met vele aandachtigheid te overlezen. 't Is immers betreurensweerdig dat zoo weinige, zelfs geleerde Vlamingen bekwame zijn van eene bladzijde vol te zetten, zonder de tale te radbraken.

Geldenisse: 1 fr. 50.

Jan Craeynest