Biekorf. Jaargang 2

Over den Germaanschen tweeklank ai

10. 'k EN kan niet nalaten het vertweeklanken der ê in vergelijkinge te brengen met de gelijkdanige behandeling die de î, in de germaansche, zoowel als in de romaansche talen, ondergaan heeft.

Iedereen weet dat de germaansche î (uit indogerm. î en ei) in groote gedeelten van Duitschland, Nederland, Belgenland en bijna door geheel Engeland als een tweeklank voorkomt, die ei, əi, äi, ai, oi, enz., gesproken wordt (verder kan deze klank, zooals hooger bemerkt is, weder vereenvoudigd worden tot a̅, enz., waaruit nieuwe tweeklanken mogelijk zijn).

De Franschen hebben eerst de latijnsche korte i in open beklemtoonde lettergrepen gerekt tot i̅, en ze daarna behandeld gelijk voor de latijnsche e̅ hooger is gezeid geworden. B. v. pīlum (van pilus) > pi̅lum > peil, poil.

11. Zulkdanig zijn de tweeklanken die uit eene tweespitsige ê ontstaan, wanneer de tonge, gedurende de tweede ademdrukkinge, de stellinge die aan de e eigen is vaster inzet, en ze gevolgentlijk overdrijft, hetgene eene i te wege brengt. Wordt de tonge integendeel, binst het tweede ademdrukken, tot de rustlage genaderd, dan

[p. 151]

onstaat een tweeklank eə, die tot verdere ontwikkelingen, zooals éè, ie, ia, enz. bekwaam is. Op deze wijze is het dat de westvlaamsche uitsprake der scherplange e = germ. ai ontstaan is. Het eerste deel van dezen tweeklank is eene geheel opene i, omtrent eene e, of beter een volle klank en is het niet, maar alleenlijk een zeer vluchtig gesproken overgangsklank; het tweede deel, dat de stemzate draagt, is eene nog al opene, ietwat gerekte e. Zoo is het, ten minste, in de streken, waar deze tweeklank duidelijkst uitgebracht wordt, zooals b.v. te Kortrijk en ommelands. In andere streken van Vlaanderen is de afstand tusschen de twee deelen, die den klank uitmaken, minder, en in eenige steden zelfs, zooals te Iper en Oostende, is hij volkomen te niete gegaan, en daar en blijft maar een enkele ê-klank meer over.

Den westvlaamschen tweeklank ee en kan ik aan niets beter vergelijken dan aan de fransche ie in bien, hier, ciel, enz., Deze is ontstaan uit de latijnsche korte e, die in open beklemtoonde lettergrepen eerst gerekt wierd, en uit ae: hèri > he̅ri > hier, caelum > ciel. Alleenlijk treedt in den franschen tweeklank de i duidelijker voor den dag, en de e, die kort is, is ook meer open, zoodat er een meerdere afstand is tusschen de twee deelen dan bij ons. En toch en is het, bij menschen die wat genegen zijn tot overdrijvinge in het uitbrengen hunner taalklanken, niet onmogelijk de vlaamsche woorden deel, steen, te hooren uitspreken met denzelfden klank als de fransche woorden ciel, tienne.

12. In Westvlaanderen is de stemzate (evenals in fransch ie) op het tweede lid van den tweeklank verschoven. Maar elders is zij op het eerste lid gebleven. In ‘Ons Volksleven’, 1ste jaar, bl. 12, wordt de scherplange e in de Antwerpsche en Brabantsche streken verbeeld door éä, ieë, hetgene wel eenen tweeklank zal voorstellen met een beklemtoond eerste lid, dat eene geslotene e of eene opene i is. Deze uitsprake hoort men ook wel in Oostvlaanderen. Hierbij kan het eerste deel min of meer gerekt zijn, en werkelijk wordt deze tweeklank veelvuldig met eene lange i gesproken, hetgene als

[p. 152]

natuurlijk gevolg eene verzwakking van het tweede lid te wege brengt; verder gaat dit laatste ten volle verloren, en daar en blijft niets dan een enkele î-klank meer overig. Zulks is het geval in de nabijheid der streken waar íe, īə heerschende is. In geschreven berichten wordt deze klank natuurlijk door ie verbeeld; alzoo in ‘Biekorf’ 1ste jaar, bl. 144, kliere, in het Dermondsch volkslied, voor kleeren.

Alzoo komt men van het klankrijke ai tot het bijna klanklooze î: verdere klankverzwakkinge en is niet meer mogelijk; maar wie weet of deze î niet met der tijd nieuw bloed ingegoten wordt en nieuwe krachten bijgezet, en of zij niet eens, gelijk met de germaansche î gebeurd is, tot eene uitsprake ai terugkeert.

Hier volgen nog eenige klankveranderingen die met de voorgaande mogen vergeleken worden.

Van ei tot î. - Wij hebben hooger gezien dat de grieksche ϵι reeds in de 5de eeuw voor Christus tot eene geslotene ê geworden was; in de 3de eeuw voor Christus is deze ê tot î verwandeld, zooals zij tegenwoordig nog is, al schrijft men nog altijd ϵι.

In het oudste latijn schijnt de indogermaansche ei nog een tweeklank geweest te zijn, doch in den letterkundigen tijd alleenlijk î. In het germaansch ook is de indogerm. ei tot î overgegaan.

Van ê tot î. - De grieksche η, eerst eene opene, later eene geslotene ê is sedert lange als i gesproken.

In het germaansch bestond eene geslotene ê, die door ea, ia, ie tot î geworden is in de duitsche talen. Dezen klank hebben wij in het woordeken hier. De gemeengermaansche ê in den verleden tijd der oorspronkelijk verdubbelende werkwoorden heeft denzelfden weg gevolgd: hield < hêld < hehald; alsook de latijnsche lange of gerekte e in eenige vroeg ontleende woorden, zooals brief, priester uit brēvis < brèvis, prêster, samengetrokken uit presbyter.

Het fransch heeft ook in sommige gevallen eene i als voortzetting eener latijnsche e̅: cire < ce̅ra.

[p. 153]

De lange en gerekte e van het middeleeuwsch engelsch, waar klanken van verschilligen aard en oorsprong in samengevallen waren, is in het tegenwoordig engelsch grootendeels tot î voortgerukt (geschreven e, ee, ea, ie, enz.) Hedendaags dringt deze veranderinge nog verder in de volkstale, daar, volgens de getuigenisse van J. Storm (Englische Philologie, Band I) de woorden James, name, enz., door de ongeletterden met î gesproken worden, in steê van e̅i uit ê die bij de lieden van goede opvoedinge gehoord worden.

Eindelijk mag hier nog het vertweeklanken der opene lange e in peerd, dat in streken van het Antwerpsche en het Brabantsche als piêd gesproken wordt, aangegeven worden ter vergelijkinge met de oudere vertweeklankingen, waaraf hooger sprake was.

Daar is een staaltje der veranderingen die in den loop der eeuwen het klankstelsel eener tale storen kunnen. De wezentlijkste verwisselingen, die den germaanschen tweeklank ai getroffen hebben, kunnen in het korte volgender wijze voorgesteld worden:

	{ â
ai >	{	{ ei
	{ ei > ê	{	{ ié > ê
	{	{	{ {íe > î.

Alfons Dassonville