Biekorf. Jaargang 2

[p. 86]

Skiermonts-each

WEET gij wat eene skierkrie is: in 't Vlaamsch niet, maar in 't Friesch, de oude zustertale van 't Vlaamsch?

Skierkrie in 't Friesch ware schierkraaie in 't vlaamsch.

Maar schierkraaie zelve en is maar half verstaanbaar, omdat de kraaie die in Friesland schierkraaie heet bij ons eenen anderen name draagt, te weten bontekraaie, en bij de geleerden corvus cornix.

Het woord bonte is eigentlijk een schuimwoord, dat uit het latijn in onze tale overgewaaid is. Het latijnsch punct-, uitsprekens ponct-, is bij ons ponte, en verzacht bonte geworden; ook waarschijnelijk genoeg zal dat vreemd woord bonte ons eigen woord schier buitengedaan hebben, uitgeweerd bij de Friezen, die nog zeggen schierkraaie voor bontekraaie.

Ik hebbe eenen capitaine Bonté gekend, die niemand el en was als hopman Bonte; en gij hebt gewis in uwen leertijd nog gehoord van le Capitaine Bonté köé: dat was de vermaarde schipvoerder Bontekoe.

Schier en Bonte beteekenen beiden twee- of veelverwig: varius, versicolor. De schierkraaie heeft eenen zwarten kop, eenen zwarten steert, zwarte vlerikken; anderszins is zij uit den witten grauw, dus schier, bonte.

Laat ons nu naar Skiermonts overgaan. Wat mag dat te zeggen zijn?

Monts, in 't Friesch, is monk, munk, monik, meunik, monnik, munnek; of met een oud eigen woord, eenzate, eenzater, eenzelle, eenzeller.

De Vlamingen moeten eertijds ook een woord mont, monte, munt, munte gekend hebben, dat eenzaat ofte meunik beteekende; hoe zouden ze immers de woorden muntekoe en montefrok gemaakt hebben?

Eene muntekoe is eene koe die geene kalvers en krijgt; en een montefrok is eigentlijk een frok of frak, een kleed dat de monken dragen; met vreemde woorden gezeid, een paters habijt, verder ook een pater een munk.

De geboortename (Pol) De Mont is dat Pol de monk,

[p. 87]

de munk, de meunck niet, de weersplete van de De Muynck's en de Lemoinne's?

Een schiermonk, wat zou dat zijn?

Daar zijn witte, bruine, zwarte monken; ja, maar daar zijnder ook die peper en zout, die wit en zwart, die wit en bruin gekleed gaan.

Dat zijn schiermonken, schiermonten, of skiermontse, op zijn Friesch gezeid.

De schiermonken hieten bij de Hollanders eertijds bonte papen.

Een strate te Leeuwarden, in Friesland, die nu de Pompemakers-steeg heet, droeg vroeger den name van Bonenpaters-steeg, vroegst van al Bontepaterssteeg.

Laat ons aannemen dat de Schiermonken dus wit en zwart dragende Dominicanen zijn: wat is Skiermonts-each dan?

Each is de Friesche gedaante van een woord dat in 't vlaamsch ooge, ouwe, eie, ei, ee luidt, en dat bewaard is in landouwe, eiland, enz. Het beteekent eigentlijk water, omwaterde grond, waterland, eiland. Skiermonts-each is dus schiermunken-ei(land), bontepaters eiland te zeggen: Schiermonnik-oge, Schiermonnik-oog heet het in de Hollandsche schriftwereld; en 't is een van de menige eilandekes die van den top van Noord-Holland tot langs de kust van Denemark gezaaid liggen, te weten Texsel, Eierland, Flieland, Schiermonnikooge, Bosch, Bottum, Borkum, Luyst, Nordernei, Baltrum, Langooge of Langerooge, Spikerooge, Wanger-of Wrangerooge, Mellum, 't Nieuwe Werk en Heligo- of Heiligenland.

Van welke bonte munken of schiere eenzaten het skiermonts eiland zijnen name gekregen heeft, of hoe, dat en wete ik niet.

De Trappisten, de Duinheeren en de Dominicanen dragen wit en zwart; de Discalsen dragen wit en bruin.

Terwijl iemand nu zoekt welk slag van schiere meuniken eertijds te Schiermonnikooge woonden, zal ik u zeggen dat de schiermonnikoogers jaarlijks, van Cinxen avond tot Cinxen woensdag morgen, hunnen martdag vieren of hunne merke, zoo zij 't heeten.

De merke wordt op Cinxenavond geopend, met het plan-

[p. 88]

ten van de kallemooi, dat is van den kalen mei, in 't vlaamsch. De kale mei is een mast van wel dertig voet lang; daarboven aan wordt een ijfer genageld, die niet veel korter en is; boven dien ijfer zit een zware groene meitak, met de vaderlandsche vlagge. Wat leeger hangt er, wederends aan een dwershout vastgemaakt, twee ijele flasschen.

Eer de kale mei volveerdig is moet er nog een korf boven aan, en in dien korf een levende hane, voorzien van geweekt brood, om 't leven te houden, en overspannen met eenen lap zakkegoed.

Als heel dat gevaarte op den grond nu gehave en gereed ligt, haalt men 't omhooge en maakt men 't vast met teetouwen en pinkels, op het zand van de kallemooiplak, waar de kramen staan, of liever het kraam, want 't en staat maar een.

En toen is 't merke, of zoo wij dat heeten kerremesse.

Op pinkstertrooi, dat is pinksterdrie, den derden Cinxendag, met 't vallen van den avond, wordt de kale mei, met korf en hane en al, geveld en weggedaan tot dat 't naaste jaar komt, en die den hane geleverd heeft wordt hem terug en thuis gebracht.

's Anderdags vroeg is 't ende van de kermesse.

Van 't Meiboomplanten, van 't hanekappen weet men ook in Vlanderland; maar van eenen hane op te steken, en van hem drie dagen tusschen hemel en aarde te laten hangen, daar en weet ik tot nu toe geen weergade van.

Die nader bericht begeert omtrent Skiermonts-each en de kallemooi leze in den Frieschen Volksalmanak voor het jaar 1891, Leeuwarden, A. Meijer, bl. 48-62, een Friesch opstel van W.D.

De bonte paters nu pompemakers van Leeuwarden kunnen Predikaren geweest zijn, want in de jaren 1500, zegt mij een betrouwbare oorkonde, was er te Leeuwarden een Dominicaner klooster.

Wat de schiere of bonte paters van Skiermûntsjeach of Skiermûntsjaeic betreft, dat zullen gewis Cistercienser munken geweest zijn; immers Johan Winkler, in zijn Algemeen Dialecticon, I. 453, zegt dat schiermonnikoge

[p. 89]

‘een eigendom was van het Claerkamp bij Rinsumageest in Friesland.’

Luidens eene aanteekeninge in de Bloemlezing uit oudfriesche geschriften, door F. Buitenrust Heltama. Leiden, - E.J. Brill. 1890, bl. 89, IV. - 4, was ‘Clericamp, onder Oudkerk,’ een ‘Cistercienserklooster onder de parochie van Rinsmageest.’

Dat die Cistercienses een eiland in eigendom bezaten en moet niet verwonderen. Onze Duinheeren, ook Cistercienses, bezaten wel vroeger een deel van het eiland shepey (scapeia, schaapei, schaapeiland) in den mond van de Thems; z. daarover, Codex Diplomaticus van O.L.V. ten Dunen, nu 't gr. Seminarie te Brugge, bl, 145, 17 jan. 1197; Leven... van den gelukz. Idesbaldus, Sint-Nicolaes 1828, opdracht van Nivard van Hove; Compendium chronolog. Abb. B.M. de Dunis door den E.H. Karel De Visch, Brussel 1660, Proef. fol. 6., bl. 44, 59; Jac. Meyerus, bl. 45; Rond den Heerd 1887, bl. 54.

Uit bovengenoemde oorkonden blijkt dat Richard I, bijgenaamd coeur de lion, koning van Engeland, gevangen zat in Tyrol; dat Helias, Abt van Dunen, die bij den Aartshertog wel stond, met een deel groote Heeren van England naar keizer Hendrik VI trok, van Duitschland, en Richard hielp losgelden, ten prijze van een groot geld; dat Richard haafde te Antwerpen en vandaar vertrok naar Sandwich, maar niet zonder Abt Helias gegroet en bedankt te hebben; dat later, te weten op den 17 in Louwe van 't jaar 1197, die zelfste Richard, nu koning herkroond van Engeland, den Abt en de schiere of bonte moniken van Dunen iets meer als nen Godloon gaf, te weten, ‘intuitu caritatis et pro salute anime nostre et omnium predecessorum nostrorum... in puram et perpetuam eleemosinam... ecclesiam que appellatur Estkirsche (Oostkerke) in scapeia vacantem cum omnibus pertinentiis et libertatibus suis, integre, libere et quiete et inconcusse in perpetuum possidendam.’

Eilaas, integrè, liberè, quietè, et inconcussè. Het duurde tot in Pieter Hellinc's tijd, des 35sten Abts van Dunen die Thomas Gabytus aanveerdde en profeste (1567) eenen

[p. 90]

munk, die uit Engeland gevlucht was, en die later Procurator et AEconomus van Dunen op het eiland Sheppey zijnde, onder koninginne Elisabeth gevangen geworgd, ontweid en gevierendeeld wierd, op den 13sten in Meie 't jaar 1575.

‘Cujus imagines ubique visuntur’, zegt Devisch, in zijn Compendium (1660). Een van die imagines, te weten eene schilderije op doek, hangt in de meeste leerzale van 't groot seminarie te Brugge en verbeeldt den engelschen pater Procurator, met een strop aan zijnen hals en een mes in zijne slinkere zijde. Onder die maar al te sprekende beeltenisse staat er:

B. Thomas Gabytus Religiosus abbat. de Dunis et sui Moñrij Procurator apud Regem Angliae, ibidemque pro fide suspensus 13 Maii 1575.