De Beweging. Jaargang 13

[p. 366]

Boekbeoordeelingen

Johan de Witt, Treurspel in drie bedrijven, door Dr. H.C. Muller.

De gedachte, die Dr. H.C. Muller in dit treurspel heeft willen uitbeelden, is: de vrijheid van godsdienst, van gedachte, van leven, in zijn worsteling met en ondergang aan tegenstrevende machten. Dragers van die vrijheid zijn de Witt en Spinoza. Als zoodanig laat hij de Witt zijn weerstand vinden in het gepeupel, Spinoza in de Joodsche en Christelijke orthodoxie; de Witt ten onder gaan aan de strenge handhaving van zijn beginselen, Spinoza als vervolgde alleen ontkomen door de voorzichtigheid en verborgenheid van zijn leven en werken. Bovendien - en dit is de schakel tusschen beide mannen - door de bescherming van den machtigen raadpensionaris, zoodat de kanselhaat niet alleen Spinoza, maar over hem heen de Witt treft, terwijl de eerste als wreker van den laatste overblijft, om door de gedachte te volbrengen, wat de Witt door de daad niet voltooide. Deze vereeniging van de Witt en Spinoza als verdedigers en martelaars van één idee is van het stuk de grootste oorspronkelijkheid.

Ik geloof niet dat er op de historische juistheid van dit treurspel veel is aan te merken. Het lijkt er zelfs meer op, dat het den schrijver in de eerste plaats te doen was om geschiedkundige betrouwbaarheid, waartoe ook het inlasschen van authentieke stukken, als statenverordeningen, de over Spinoza uitgesproken banvloek, excerpten of citaten uit gedichten, pamfletten, uit de Witt's Deductie, Spinoza's Ethica, hoogelijk bijdraagt. Maar daarom is het ons niet te doen. Wij vragen naar het treurspel, dat ons beloofd wordt.

Dr. H.C. Muller heeft de meest bruikbare gegevens van te

[p. 367]

voren afgesneden. Hij heeft de tegenstand, die Johan ten onder brengt, geheel gezocht in één groep van personen, n.l. het grauw. Klaarblijkelijk is Willem III er opzettelijk buiten gehouden, zijn ook de regenten, die van het begin af aan zijn tegenstanders waren, of het later werden, niet opgevoerd. Waarlijk, de romanschrijfster Marjorie Bowen, hoe weinig diep zij overigens gaat, toonde meer begrip van dramatisch conflict, toen zij in haar boek ‘I will maintain’ het gesprek tusschen de Witt en Fagel, in de ontzettende spanning van den Franschen inval, deed plaats hebben. Maar ook met dit gegeven: het plebs, had nog een botsing kunnen bereikt worden. Wanneer we denken aan de prachtige scène in Shakespeare's Coriolanus, de aristocraat, die de stemmen van het volk niet wil koopen door schijnbare nederigheid of kameraadschap; aan de beroemde rede van Marcus Antonius in Julius Caesar, ook aan het opvoeren van enkele volksfiguren in Verwey's Johan van Oldenbarneveldt, dan wekt het onze verbazing, dat de schrijver van dit treurspel deze twee ontwikkelingsgangen: die van de volksgezindheid en van de Witt's leven naast elkaar laat verloopen, zonder dat ze één oogenblik elkaar kruisen. Natuurlijk, de Witt's omgeving spreekt over het gevaar van de volksstemming, de kroeg spreekt over de gehate de Witten, maar één samentreffen van die twee elementen zou op ons meer indruk maken dan dit vele geredeneer. -

En zelfs die twee ontwikkelingen zijn niet op zich zelf onafgebroken voorgesteld. Integendeel: de drie bedrijven zijn als zoovele episode's uit de Witt's leven als pensionaris: de begaafde jonge vrijgezel, op een bal bij den maarschalk van Brederôo het hof makende aan de dochters van den gastheer; de huisvader, die zijn 11^de huwelijksdag viert en onder de beslommeringen over het proces van Buat de rekensommen van zijn oudste dochtertje op zijn werkkamer zal afmaken; de gebogen, nauwelijks van zijn wonden genezen staatsman, aan den vooravond van zijn dood. Deze episoden vallen min of meer samen met de zoo belangrijke staatkundige feiten als: de vrede van Breda, mogelijk gemaakt door de Witt's acte van seclusie; de vrede van Westminster; de inval van de Franschen, bezetting van half Nederland, de verheffing van den prins. Van die ge-

[p. 368]

beurtenissen hooren we alleen door volksgeruchten en dergelijke. Zoodat, waar in een aan eenheid van tijd gebonden drama alleen de eerste scène's dienen om ons op de hoogte te brengen van den toestand, wij hier driemaal moeten ingelicht worden. Ieder van die drie tafereelen kon tot een afzonderlijk spel omgewerkt worden.

De taal waarin ons de weinig spannende mono-, dia- en polylogen voorgevoerd worden, is al even weinig boeiend. De matrozen, schutters, samenzwerende schurken spreken hun ‘moêrs taal’, d.w.z. een soort bargoensch, dat zeer onderhoudend is en het vocabularium van den lezer, o.a. met ettelijke uitdrukkingen voor ‘borrel’ verrijkt.

Deze kroeg- en kermisscène's met hun zeemansliedjes en Jan-Klaassen-vertooning zijn de bestgeslaagde en winnen het in levendigheid verre van de brave tooneelen, waarin de Witt, Spinoza, Dr. Lodewijk Meyer, in verzen lucht geven aan de elders in hun werken voorgestane denkbeelden. Wanneer de schrijver afwijkt van historie en klucht en in het tragische zijn verbeelding laat werken, krijgen we een pover product als de liefdesverklaring van Spinoza aan Clara van den Enden, dochter van zijn vroegeren Amsterdamschen leermeester. Ik geloof niet, dat het onze mythische voorstelling van den wijsgeer is, die ons hier een glimlach afperst; veeleer zijn we het eens met het antwoord van de toegesprokene: ‘Gij spreekt in raadselen, mijnheer Spinoza’. Het is niet duidelijk, of hij ter wille van zijn wijsbegeerte of om zijn eigen teringachtigheid, die hier als elders geponeerd wordt, afstand van de aangebedene doet. Of loopt hij gewoonweg een blauwtje? Zoo de schrijver niet onbedreven is in zaken van het hart, in de uitbeelding daarvan is hij het zeker. Zwakheid van beelding verraden ook de voorstelling van den vervolgden vrijzinnigen predikant Koerbagh, van de Witt's vrouw Wendela en andere personen.

Neen, van een treurspel heeft dit stuk niets, maar als bevattelijk en betrouwbaar leesboekje over het leven van de Witt en zijn tijd, zij het belangstellenden aanbevolen.

Mea Verwey.