De Beweging. Jaargang 13

[p. 130]

Ondergang
Door
Abel Croon

In u heb ik mijzelven ontmoet. Ik wist het inèens, met verbijsterenden schrik, bij het betreden uwer stille woning. Die lag in een veilig dorp, terzijde van den grooten weg. Er vlak achter stond een kleine kapel, waarvan ge mij later, toen we elkaar beter meenden te kennen, verteldet: ‘soms ga ik er binnen, niet om te bidden, maar om weer rustig te worden.’

Ik ben er nu ook geweest ‘om weer rustig te worden’ en heb er lang over ons beider leven nagedacht. Waaròm moest ik mijzelf ontmoeten? Ter waarschuwing? Alsof het lot zich niet onverbiddelijk aan elk onzer voltrekt! Om mijn onrust te doen toenemen? Wellicht, nochtans beklaag ik mij geenszins, in U mijzelven gevonden te hebben. Want alleen mijn verstand zegt mij, dat het mij aangaat, dat uw moeizaam bestaan en uw bitter einde het mijne zullen zijn. Voor mijn gevoel betreft het een ander en ik stel een levendig belang in het geval als zoodanig, kan er kalm over redeneeren als ik alleen ben en schrijf erover zonder haast, zèker, dat alles zoo komen zal, niet in het minst verontrust door de gedachte, dat ìk het ben, wien al deze ellende wacht.

Alleen in den aanvang heeft mij geslagen het pijnigend besef, deze zelf-ontleding niet te kunnen ontwijken. Eerst wilde ik weggaan; dat was maar heel even. Toen drong uw vriendelijk welkom tot mij door en ik volgde u in den verlaten tuin, zonder bloemen, alleen wat heesters en een groot, door olmen overschaduwd grasveld, waarop wij zaten. Het was avond en

[p. 131]

een kleine lamp spreidde haar cirkel van bevend licht. Ik hoorde alleen maar het geluid uwer nerveuse stem; mijn oogen zochten uw woning, die immers mijn woning moest zijn. Abrupt heb ik uw woorden onderbroken en gevraagd: ‘mag ik uw huis zien?’

Waarom vondt gij dit niet vreemd? Gij zijt me langzaam, voorzichtig stappend, voorgegaan en hebt mij tot het geheim van mijn eenzaam leven ingeleid. Ik wist dat toen nog niet, vermoedde alleen. Het was een opvallend groote kamer: van de lage zoldering hing een groene Iamp en rechts, in den versten hoek, stond een vleugel, opengeslagen. In uw moeilijke uren hebt ge daar uw ellende uitgeklaagd en de roerlooze meubelen hebben uw geheim verzwegen. Maar ik heb het geraden, omdat het mijn geheim was. De mysterieuze Mona Lisa boven de dof glanzende boekenkast heeft ons met haar irriteerenden glimlach vragend aangezien en ik had het willen uitschreeuwen, dat ik weg wou, - maar geforceerd kalm heb ik uw vele, vele boeken bewonderd, wier sierlijke rijen nu mijn kasten vullen. Even maar, vlak onder de lamp, hebben wij elkander rècht in de oogen gezien en, ademloos, gezwegen; maar de stilte sprak en beantwoordde de vraag, die ik u later nimmer heb durven stellen.

Omdat er vragen zijn, waarop alleen het leven-zelf vermag te antwoorden.

Waarlijk, zòo had ik me mijn later huis gedroomd: ruim en rustig. Als jongen al mijmerde ik over boeken, eindeloos veel boeken; verholen, op vaders zolder, heb ik ze verzameld: Zola en Verlaine, Lamartine en o! Sully Prud'homme! Op mijn twaalfde jaar lag ik languit te huilen om het half begrepene

‘Vous, qui m'aiderez dans mon agonie,
Ne me dites rien;
Faites que j'entende un peu d'harmonie
Et je mourrai bien.’

Dat weinigje harmonie hebt ge u zelven worstelend verworven, toen gij, kort voor uw moeilijken dood, - ten afscheid - nog eenmaal uw geliefden Chopin speeldet. Voor anderen hebt

[p. 132]

ge nimmer wilien spelen, ook niet voor mij, uw verzwegen vriend. Eens heb ik, alvorens te schellen, aan uw venster gestaan en naar uw vreemd-bewogen spel geluisterd; maar het was, of ge mijn nabijheid raaddet: onwillens, dat ik den zin der melodie zou verstaan, hieldt gij op en benaamt mij den moed, u dien te vragen en als onbekenden reikten wij elkaar een oogenblik later de hand.

Er was geen recht mijnerzijds; alleen het onbewust, groeiend verlangen, stèrker te zijn dan ons fatum. Als een hulpeloos kind zocht ik naar woorden, die ons beiden konden binden, naar een gemeenschappelijk bezit, naar een opvallende overeenstemming - maar mijn onhandigheid deed u stroever, geslotener worden. Hield uw gewettigd wantrouwen voor banale nieuwsgierigheid, wat ongeveinsde belangstelling was?

Het werd een afmattend spel van tastend benaderen en schuw ontwijken, een aarzelend vragen der oogen en een koel weigeren der lippen. Nòoit is het woord gesproken, dat onze redding had kunnen worden. Met het verlangen naar uw, naar ons behoud wies de zekerheid, dat wij verloren moesten gaan. Den angst, die onze dagen verteerde, hebben we kunstig verborgen achter smart-ontkennende woorden; maar ons lachen klonk als moeizaam bedwongen geween.

Allengskens ontstond er een onuitgesproken intiemiteit. In onpersoonlijken vorm vonden wij elkaar meer en meer: een hevig onweder, dat noch u noch mij verontrustte. Wij betraden den tuin en keken met schijnbare kalmte naar het flitsen der bliksemschichten. We spraken geen woord, maar ik weet, dat de verwachting van het bevrijdend einde ons beiden gemeenzaam was.

Door ik weet niet wie is mij later uw portret toegezonden ‘ter herinnering’. Alsof uw beeld mij niet blijvend voor den geest stond! Soms drijft uw drukkende aanwezigheid mij de stilte uit, de woelige stad in, om onder de veelheid der menschen dien èènen te verliezen. Maar het gelukt nimmer: gij zijt altijd en overal, omdat ik er ben. Ten einde raad begin ik dan met u te praten: of het niet anders kan, of mijn schamel leven zich niet ten goede zou kùnnen wenden - en als gij zwijgt, vraag ik dringerder - onwillekeurig heeft mijn pas zich versneld -

[p. 133]

totdat ik de voorbijgangers bemerk, die mij verwonderd nakijken en denken: die loopt in zich-zelf te praten...Jaren geleden meende ik, in mijn onnoozelheid, mij van uw geleide te kunnen ontdoen, door mijzelven te verliezen in anderen, in God. ‘Want wie zijn leven verliest, die zal het behouden.’ Maar ik had het reeds verloren; hoe zou ik het dan behouden? Nu is er ook geen begeerte meer naar langeren duur; er is maar één bescheiden wensch: die stilte met u te deelen, waarnaar vergeefs mijn leven hijgt.

Waarom haten wij het leven zoo diep? Omdat wij het in den grond van ons hart zoo liefhebben en het onzen brandenden hartstocht nimmer beantwoord heèft. Omdat wij, die ons eertijds, toen we nog in idealistische verrukking van een onbekende toekomst droomden, fiere prinsen waanden, straks als berooide schooiers uit de ontnuchterende werkelijkheid moeten scheiden. Omdat het weinige, waaraan we nog waarde hechtten: een vrouw, een vriend, ons noodeloos ontnomen werd. Omdat het leven van onze vroege jeugd aan, eerst onbegrepen, dan welbewust, als een onverbiddelijk, onontwijkbaar noodlot over ons gekomen is.

We hebben ons verweerd; met belachelijken moed getracht, sterker te zijn dan de sterkste. Wij hebben dag na dag vervochten van leed tot dieper leed, tot we, moegeslagen, geduldig bleven wachten op de verlossing, die dood heet. Maar ook dit lijdzaam wachten werd u vergald: die resignatie was te schoon. Een irriteerende onrust joeg u overeind van uw kalmeerend studiewerk; den troostenden invloed der muziek zocht gij vergeefs te ondergaan; de verlatenheid van het najaarsbosch werd u tot een obsessie; ge zaagt uw leven: vergane schoonheid, de tragische verwording eener lente-illusie, het onontkoombaar vonnis van den schuldeloozen zomer: een armzalig, eenzaam, onverdiend wegsterven. Toen is de mistroostigheid in uw doodsbedroefde hart gerijpt tot een kloek besluit. Zij liegen, die zeggen, dat uw zelfmoord lafheid was. Lang, nadat ge uw lesten moed verloren hadt, hebt ge de onnatuurlijke kracht gevonden, den schuwgemeden vijver, ongezien, te naderen. Niemand heeft uw afscheid gehoord. Geen van hen, die u ongevraagd den ondraaglijken

[p. 134]

last op de schouders legden, heeft behoedzaam de hand uitgestoken; niet èèn noodende stem, die u terugriep tot uw onbegeerd bestaan. Het was de moed der wanhoop, die uw weerzin van het huiveringwekkend onbekende overwon en de beangstigende stilte van den herfstnacht heeft uw onschoon doodsgeheim mildelijk verzwegen.

Toen ze mij riepen heb ik niet geaarzeld: ik was niet bang. Wij wisten 't van elkaar, dat zoo het einde komen zou. Toch werd de deerniswekkende aanblik van uw verwrongen wezen mij èèn oogenblik te machtig: vriend, zooveel leed - omniet! Ik zàg uw jeugd, de geestdrift waarmee ge 't leven binnenstormdet, den moed, waarmee ge trachttet, uw droombeelden gestalte te geven en nu dit schamel nederliggen van een geschuwden drenkeling.

Ik was niet schuw. Uw vochtige, kille hand heb ik in de mijne genomen; zonder luid vertoon ben ik op de knieën gezonken, om nogeens, voor 't lest, met u te spreken. Ik geloof niet, dat ik weende.

Dappere vriend, heb ik gezegd, nu weet ik, dat alles vergeefs is. Wij wonnen om te verliezen; wij worstelden om verslagen te worden. Aan anderen de heerlijkheid der overwinning; ons, die het wereldrumoer vreezen, blijft na doelloos pelgrimeeren als laatste toevlucht de volkomene stilte van het land der verlorenheid.

1916.