De Beweging. Jaargang 10

[p. 219]

Boekbeoordeelingen

Kantteekeningen
Shaw (over Ibsen) - ‘The Quintessence of Ibsenism, now completed to the Death of Ibsen, by Bernard Shaw - Constable & Co., London, 1913.’ -

1. Wat Shaw in dit boekje, terloops aan de hand van Ibsen's drama's, tracht te betoogen, komt hierop neer: ieder mensch moet doen wat hij wil, en als de samenleving niet zoo is ingericht dat ze dit mogelijk maakt, dan deugt ze niet.

2. Nadat de mensch zich langen tijd verbeeld had: eerst, dat hij een door God geschapene creatuur was die zijn schepper zoowel moest vreezen als liefhebben; daarna, dat hij een verstandig en door zijn verstand geleid wezen was; is hij tot het zelfbesef gekomen van een door den wil gevormd en van den wil vervuld schepsel te zijn. - Voordat hij tot dit zelbesef kon komen, moest hij, aan den eenen kant zijn vertrouwen in een almachtig God en een almachtig verstand verloren hebben, aan den anderen kant het eens zijn met Schopenhauer, die reeds lang geleden had aangetoond dat het wezen achter en in al het bestaande de irrationeele, want voor het verstand ondoorgrondelijke, wil was. - Weliswaar had Schopenhauer, waarschijnlijk door zijn pessimisme zijn uitzicht nemend van de erfzonde, in dien irrationeelen wil, als in den blinden drang die den mensch van geboorte tot zondigen dringt, den booze gezien. Doch ‘het aannemen van de Schopenhauersche metaphysica sluit nog niet in het aannemen van de Schopenhauersche levensleer’. Want

[p. 220]

als er sprake is van zondigen (of: toegeven aan den booze), zou men niet alleen ook kunnen spreken van een zondigen tegenover den wil; doch dit, als het zondigen tegen het eeuwige ware wezen, zou zelfs die zonde zijn waarbij die tegen God (of verstand) in het niet moest vallen.

3. Om deze theorie in practijk te brengen; dat wil zeggen, om ook in het naar buiten gekeerde leven de zonde tegen den wil te ontgaan; heeft de mensch zich in de eerste plaats te richten naar den wil waarvan hij zeker is dat die werkelijk is. En waar vindt hij van dien werkelijken wil een grootere zekerheid dan in zijn eigen wil? - Zijn eigen wil wil telkens wel iets anders, toch weer niet anders dan zichzelf verwerkelijken: zichzelf en zijn omgeving of buitenwereld zoolang en zoodanig hervormen (beschaven) tot hij er vrede mee kan hebben.

4. De wil heeft, onder anderen, de menschelijke samenleving hervormd en beschaafd tot iets dat, wel wat voorbarig, ‘de maatschappij’ genoemd wordt. De maatschappij of volkomen beschaafde samenleving zou immers zijn pas die waarin, door de gelegenheid tot zijn ontwikkeling niet alleen te laten maar ook te verschaffen, iedere individueele wil zijn realisatie vinden zou.

5. Op welke trap van beschaving staat de huidige samenleving? - Zij is de realisatie van den wil der, slechts quantitatieve, meerderheid; of misschien beter: zij is zoo ingericht dat het meerendeel harer deelhebbers (de philistijnen) er vrede mee heeft; niet zoozeer omdat het haar na rijpe overweging heeft tot stand gebracht; als wel omdat het haar voor en om zich vindt, aan de eene zijde als iets dat gereed en, door zijn uitgebreidheid en ingewikkeldheid, niet zoo gemakkelijk te veranderen, laat staan te verbeteren, is, - aan de andere zijde, en dit is van meer gewicht, als iets waarmede zijn belangen, voor zoover het zich daarvan bewust is, niet in botsing komen. Daarentegen, de quantitatieve minderheid, die echter door de qualitatief meerderen wordt gevormd, kan in de samenleving zooals zij tegenwoordig is geregeld (of niet geregeld) geen vrede vinden; hetzij dat ze haar zooals zij is vergelijkt bij eene samenleving

[p. 221]

zooals zij zou kunnen zijn; hetzij, en dit is alweer van meer gewicht, dat zij tot schade en schande aan lijf en ziel heeft ondervonden dat ook zij in die (philistijnsche) samenleving werd geboren en zich niet zonder nieuwe schade en nieuwe schande daaraan onttrekken kan. De vormen waarin deze ontevredenheid geuit wordt zijn natuurlijk talrijk, bijna even talrijk als de ontevredenen zelf; zij komen echter hierop neer dat van de ontevredenen een deel zegt: de regeling van onze samenleving is goed, en als een mensch zich daarin niet kan schikken, dan deugt die mensch niet, - een ander deel: zoolang de regeling onzer samenleving van dien aard is dat er nog menschen zijn die zich daarin niet (redelijkerwijs?) kunnen schikken, dan deugt die regeling niet. Zij die het eerste zeggen vormen, van de quantitatieve minderheid van qualitatief superieuren, weer de qualitatief mindere meerderheid en worden ‘idealisten’ genoemd; zij die het laatste zeggen zijn de boven allen uitstekende enkelingen, de ‘realisten’, de ‘pioniers der beschaving’.

6. Ibsen was zoo'n ‘realistisch pionier’; zijn geschriften zijn tezamen, hoofdzakelijk, ‘een gedetailleerde aanval op het idealisme’ zooals dat in zijn tijd, die overigens van den onze niet wezenlijk verschilt, zich uitte. Zijn eerste drie drama's van meer dan woordkunstige beteekenis: Brand, Peer Gynt en Keizer en Galilaeër, waren de trappen waarlangs hij tot dit realistisch besef omhoog steeg, om dan, op deze hoogte, van dit besef ‘methodische illustraties van zijn practische toepasselijkheid op de samenleving’ of ‘objectieve anti-idealistische drama's’ te construeeren. Zijn vier laatste stukken: De Bouwmeester, Kleine Eyolf, Borkman en Als wij dooden verrijzen, zijn openbaringen uit Ibsen's verblijf in de diepten der zedelijk dooden, die ‘den wil te leven en vrij te zijn in een levende en vrije wereld hebben verloochend alleen maar om zich aan te passen aan idealen’, en dan niet anders kunnen dan wachten in de hoop dat hun opstanding gebeuren moge voor hun natúurlijken dood.

7. Over het antwoord op de vraag of dit het was dat Ibsen had te zeggen, en als het dit was, of het dan alles, en niet alleen een momenteel gedeelte daarvan, was, valt waarschijnlijk

[p. 222]

lang en breed te redeneeren. Intusschen is zooveel zeker dat het in ieder geval was wat Shaw te zeggen had (bij deze gelegenheid), waardoor de hoofdzaak wordt, niet het nagaan of Ibsen ook zoo iets bedoeld kan hebben, maar het onderzoeken of dat wat Shaw zegt ook wel waar is.

8. Wat in de eerste plaats treft, is het eigenaardig Shawsch, want listig en oppervlakkig scherpzinnig, gebruik van het woord (begrip): wil. Als men het met Schopenhauer eens is dat de wil het ware is, dan moet men het ook daarom (zelfs ‘metaphysisch’ en zonder ‘pessimisme’) met hem eens zijn dat iedere individueele wil, hoewel in aanleg (en daarom ook wel wil genóemd), juist om zijn individualiteit - dat is zijn bevangenheid waardoor hij zich van den wil van ieder ander individu onderscheidt - nog niet de ware wil is. Voordat de wil die is, is hij niet meer dan wat door Schopenhauer, zeer terecht, is aangeduid als ‘blinde drang’ en ‘een onredelijke drift’. - Dat, verder, de wil, bevrijd van zijn bevangenheid (ook) zich afwendt van en zich keert tegen zijn individualiteit of (vroegere, onware) verschijning, ligt voor de hand.

9. In hoever zal de (ware) wil zich dan in de samenleving realiseeren? Voor zoover hij die samenleving zoo zal regelen dat een ieder het zijne krijgt. Dat een ieder het zijne krijgt is intusschen niet precies hetzelfde als: dat een ieder zijn individueele driften en begeerten kan bevredigen. - De samenleving, ook de best geregelde, is niet alles; en juist van alles wil de ware wil het ware; zoodat een samenleving, welke dan ook, nooit de volslagen realisatie van den wil kan zijn, daarbij de wil in geen enkelen vorm van samenleving den volkomenen vrede vinden kan. - Te ontkennen is daarom niet dat ‘de (maatschappelijke) vernedering van vier van de vijf leden (der huidige maatschappij) kunstmatig en herstelbaar’ is, doch wel dat hun gebeurlijke verheffing er een zou zijn naar dat waar het van a tot z om gaat.

C.A. Wijnschenk Dom.

[p. 223]

De Voorgeschiedenis van den Rotterdamschen Stadhuis-bouw beoordeeld. Te Rotterdam uitgegeven in 1914 bij W.L. & J. Brusse's Uitgevers-maatschappij.

Dit geschrift is toegevoegd aan een adres waarmee een aantal ingezetenen van Rotterdam zich gericht hebben tot de Raad van hun Gemeente.

Het adres luidt als volgt:

‘Het zal U niet onbekend gebleven zijn, dat het Raadsbesluit, waarbij voor Rotterdam een nieuw Stadhuis gekozen werd, bij velen onder de burgerij een gevoel heeft gewekt van bekommering.

Niet zucht tot critiek maar enkel werkelijke belangstelling in onze stad brengt ons ertoe aan dat gevoel in een kort woord uiting te geven.

Voor een stad als de onze is de bouw van een nieuw Stadhuis een feit van buitengemeen belang. Meer dan eenig ander bouwwerk moet dit het kenmerk dragen van hetgeen leeft in de bevolking. Rotterdam's vooruitstrevende kracht zou hier haar beeld moeten vinden.

Het ontwerp door den Raad gekozen, voldoet aan dien eisch niet.

Geen vakkundige - ook niet de jury zelf - heeft het plan-Evers warm kunnen prijzen.

Vrijwel algemeen was de afkeuring.

Hoezeer wij anders de doortastendheid, den Rotterdamschen Raad zoozeer eigen waardeeren, zoo zijn wij overtuigd, dat het in dit geval aan uw besluit zou zijn ten goede gekomen, wanneer de algemeene kritiek, de openbare meening, zich voordien hadden kunnen uitspreken. Uwe beslissing zou dan naar onze overtuiging een andere zijn geweest.

Met aandrang verzoeken wij U ernstig te overwegen of omkeer alsnog mogelijk is. Wij verwijzen naar de geschiedenis van den raadhuisbouw te Hannover.

Met aandrang ook verzoeken wij U, dat bij de stichting van monumentale bouwwerken der gemeente - wij denken hierbij aan de nieuwe Beurs - volledig recht moge geschieden aan het groote beginsel: dat steeds de openbare zaak, voor-

[p. 224]

dat men besluit, algeheel-openbare behandeling verdient.’

Indien de Raad aan het verzoek van adressanten voldaan en een terugkomen op zijn vroeger besluit in overweging genomen had, dan zou de hier gegeven verzameling mogelijk enkel waarde hebben behouden als waarschuwing voor later, en als materiaal voor een toekomstig geschiedschrijver.

Nu alle overweging verworpen werd, heeft het boekje een blijvende beteekenis als strijdschrift.

Het is een onwaarschijnlijke gedachte dat diegenen onder de inwoners van Rotterdam, die gevoel hebben voor de waardigheid van hun stad, en beseffen dat geen stad haar aanzien, en geen burgerij haar beschaving zoozeer toont als door haar monumentale gebouwen, vrede kunnen hebben met een Raadhuis dat door niemand wordt bewonderd. Met de muren die boven de grond rijzen, met het dak dat zich boven die muren verheffen zal, moet hun haat en hun verachting stijgen jegens dat gebouw, dat hun stad, volgens de verklaring van zooveel deskundigen, inplaats van tot eer, tot schande strekt.

Bovendien is de wensch dat de bouw van monumentale werken niet in het duister bekonkeld, maar in volle openbaarheid besproken wordt, zoo natuurlijk en lofwaardig, dat hij, eens bewust geworden, nooit meer zal kunnen zwijgen.

De reden waarom de groote meerderheid van de Rotterdamsche raadsleden alle overweging weigerden, ligt immers wezenlijk hierin dat zij van de beteekenis die de kunst, en met name de bouwkunst, heeft voor een samenleving, niet doordrongen zijn. Maar die beteekenis bestaat, en de geschiedenis van de kunst in de laatste tientallen jaren heeft het uitgewezen, dat zij ook in Nederland hoe langer hoe meer is erkend, en daarmee toegenomen. Het jongere geslacht weet dit, en wat beduidt daartegenover de weerbarstigheid van ouderen en verouderden, die aanstonds door jongeren vervangen worden?

In de strijd waartoe dit jongere geslacht door een achterlijk stadsbestuur genoopt wordt, zullen de steenen van het nieuwe raadhuis tot wetting van de wapens dienen, en blijven de verzamelde oordeelen van deskundigen een niet te onderschatten hulpleger.

A.V.