De Beweging. Jaargang 5

[p. 101]

Boeken, menschen en stroomingen

Oude Duitsche dichtkunst
Aelteste Deutsche Dichtungen, übersetzt und herausgegeben von Karl Wolfskehl und Friedrich von der Leyen. Insel-Verlag 1909.

Naar zijn. voorkomen: een fraaie gothische druk met roode titelletters. Naar zijn inhoud: een werk van kunst en geleerdheid.

Vandaar dan ook dat zich kunstenaar en geleerde ertoe verbonden: Karl Wolfskehl en Friedrich von der Leyen.

‘Diese Ausgabe und Übersetzung will von den ältesten deutschen Dichtungen dem Empfänglichen die Kleineren anbieten, deren Kraft und Tiefe, deren Klang und Anmut sich in uns lebendig wiederbilden.’

En terwijl Friedrich von der Leyen de zorg voor de teksten op zich nam, stelde Karl Wofskehl zich verantwoordelijk voor de vertalingen. Niet al de gedichten die zij uitgaven hoefden vertolkt te worden. Sommige zijn uit zichzelf begrijpelijk. Maar een grooter aantal moest in hedendaagsch duitsch worden overgebracht.

‘Das Ziel der Uebersetzung’ - luidt het dan in de voorrede - ‘war die reine und genaue Wiedergabe der Bildung der Worte und des Rhythmus, des Reichtums und der Modulationen des Klanges bis in alle Einzelheiten. Wo dies unmöglich blieb, suchten wir ähnliche Wirkungen zu erreichen. Der Sinn wurde dabei nie gestört, wenn wir auch für manche Worte der Originale andere einsetzten, die wohl im Klang den alten nah verwandt waren, in der Bedeutung ihnen nicht ganz entsprachen.’

Vertalen is de eenheid van zin en toon vinden. Heel juist, - zeggen deze uitgevers, - maar een geringe schade aan den zin is beter dan de allergeringste aan den toon. Wie den

[p. 102]

klank verslapt, den klank verkleurt, breekt den toon, en dat kan in een gedicht niet geduld worden. Terwille van dien klank aanvaarden wij hier en daar woorden met eenigszins van de oorspronkelijke afwijkende beteekenis.

Ik geloof dat lieden die voor toon geen oor hebben ook tekort komen aan geweten. Als zij meenen den zin getrouw weertegeven zullen zij allicht grootere fouten maken dan deze gewetenvolle toon-gevoeligen, die van hun kleine vergrijpen tegen den zin zelfs nog rekenschap geven.

Bovendien: ook de dichter had keus van woorden. Als hij uit twee, drie gelijksoortige, het in zijn eigen taal meest passende gekozen heeft, wie weet of hem in de andere niet een ander meer passend was voorgekomen, hetzelfde misschien dat nu de vertaler neemt.

Geleerden die de door Friedrich von der Leyen aangeboden teksten beoordeelen, zullen tevens zien in hoeverre hun bedoeling nauwkeurig is weergegeven. Leeken hebben een zeker recht op die nauwkeurigheid te vertrouwen en zonder bijgedachte aan de gedichten te gast te gaan. Hen hebben menigmaal in handboeken van letterkunde de oude brokstukken domoogig aangestaard, of zij werden geërgerd door zoetsappige en nuchtere vertalingen. Hier genieten zij zonder bezwaar de vernieuwing van wat in de 8ste eeuw geklonken heeft: het Hildebrandslied.

Ich hörte das sagen
Dasz sich Ausfodrer einzeln trafen,
Hildebrand und Hadubrand zwischen den Heeren.
Sie - Sohn und Vater - sahen nach ihrem Panzer,
Schlossen ihr Schirmhemd, gürteten sich ihr Schwert um,
Die Reisigen über die Ringe, da zum Streite sie ritten.
Hildebrand anhub, er war höher an Jahren,
Der Menschen Meister, gemessenen Worts
Begann er zu fragen, wer sein Vater wäre
Der Führer im Volke.

Hadubrand anhub, Hildebrands Sohn:
‘Das sagten mir unsere Leute,
Alte Meister, die eh'r da waren,
Dasz Hildebrand heisze mein Vater, ich heisze Hadubrand.

[p. 103]

 

Ostwärts fuhr er einst, floh des Otaker Grimm,

 

Weg mit Dietrich und vielen seiner Degen.

 

Rück liesz er im Lande lützel sitzen

 

Die Frau im Bau, den jungen Buben,

 

Ganz ohn' Erbe, er ritt gen Osten,

 

Denn der Dietrich darbte so

 

Nach meinem Vater, der gar Verfemte,

 

Der war dem Otaker bös ohne Masz,

 

Und war der Degen liebster dem Dietrich,

 

Er ritt nur am Volkes Spitze, ihm war nur das Fechten lieb.

 

Kund war sein Name...kühnen Männern.

 

Nicht glaub ich lebe noch’ - - - -

 

 

 

Da wand er vom Arm ab gewundene Spangen,

 

Kaisergoldwerk, wie 's der König ihm gab,

 

Der Hunnen Vogt: ‘das geb' ich nun aus Huld dir’.

 

Hadubrand anhub, Hildebrands Sohn:

 

‘Mit dem Gere soll man Gaben empfangen

 

Spitze gen Spitze - - - -

 

Du bist mir alter Hunn unmäszig schlau,

 

Lockst mich mit Worten, willst die Lanz auf mich werfen.

 

So uralt bist du und immer voll Untreu.

 

Das sagten mir so die See beschiffen,

 

Westlich das Weltmeer, dasz Krieg ihn wegnahm:

 

Tot ist Hildebrand, Herbrands Sohn.

 

Wohl aber sehe ich an deinem Harnisch,

 

Dasz du zu Haus hast guten Herrn,

 

Nimmer vom Reiche bannflüchtig reistest.’

 

Hildebrand anhub, Herbrandes Sohn:

 

‘Wahrlich nun, Waltegott, Wehgeschick wird.

 

Der Sommer und Winter wallt ich sechzig auszer Lande,

 

Seitdem man mich schlug zum Volk den Schützen:

 

Dem auf keiner Burg wer das Sterben bot.

 

Nun soll eignen Kindes Eisen mich treffen,

 

Schwert mich strecken, oder ich ihm das Sterben schaffen.

 

 

 

Da lieszen sie erst Esch - Lanzen gleiten

 

In scharfen Schauern, die standen im Schild fest,

 

Dann stapften sie zusammen, Buntschilde zerstoszend,

 

Hieben harmweckend ins helle Schildfeld,

 

Bis die Lindenbohlen lützel wurden,

 

Zerwirkt von den Waffen.

[p. 104]

Uit het 12de-eeuwsche oud-noorsch zijn de woorden van den stervenden Hildebrand toegevoegd:

Steht mir zu Häupten der Heerschild geborsten...
Sind an der Zahl zehnmal acht
Lauter Männer, Denen ich Mörder ward.
Liegt hier der Sohn selbst mir zu Häupten.
Erbsprosz er, den ich eigen gehabt...
Unwollend sein Ende schuf ich.

Wie niet opziet tegen de moeite een hedendaagsch duitsch te verstaan dat door zijn kracht en uitgelezenheid weinig gewoon is, wordt door deze overblijfselen (in de uitgaaf nog enkele meer) ingeburgerd in een wereld die hem eerst vreemd moest blijven.

Men behoeft aan den nevengedrukten tekst maar te vergelijken, woord voor woord, regel voor regel, om te proeven hoezeer de hoofdzaak, de gang, de houding, het gebaar, de stemschalling behouden bleven. Zoo waren, zoo spraken, zoo schreven, zoo deden die geharnaste helden. En zóó hebben de dichters van hun tijd met hen meegeleefd en hen in beeld gebracht.

Het jongere Hildebrandslied met zijn gunstiger afloop (15de eeuw) waarbij vertaling onnoodig bleek, voorbijgaand, zien we uit 10de, 11de en 12de eeuw de spreuken en rijmen, heidensche en christelijke bezweringen en zinvolle versregels.

Da beschwor ihn Wodan, der es wohl konnte:
Wie die Beinrenke, so die Blutrenke,
So die Gliedrenke:
Bein zu Beine, Blut zu Blute,
Glied zu Gliedern, wie wenn sie geleimt sei'n!

Of:

Stumm sasz im Berge mit stummem Kind im Arme
Stumm hiesz der Berg, stumm hiesz das Kind
Der heilige Stumm versegne diese Wunde.

Beide spreuken werden klaarblijkelijk tot heeling van wonden uitgesproken.

De Ever wordt geteekend in de volgende verzen:

[p. 105]

 

Der Eber geht in der Leite, trägt den Speer in der Seite:

 

Seine Kraft die pralle läszt ihn nicht fallen.

 

Ihm sind Füsse von Fudermasze,

 

Ihm sind Borsten hoch wie Forste

 

Und seine Zähne von zwölf Ellen Länge.

En zie eens hoe bekoorlijk die anderhalve regel van Hert en Hinde.

Hirschlein raunte der Hindin in die Lauscher:
‘Willst du noch, Hinde.......?’

Uit de 10de eeuw komt die zangerige vraag ons toegeneuried.

Na noorsche runen-reeksen uit de 9de lezen we het 14de-eeuwsche Traugemundslied in het oorspronkelijk, en, met zijn vertaling, het Ludwigslied dat weer uit de 9de stamt.

Dit en het 11de eeuwsche Ezzo-lied zijn groote, en vermaarde, werkstukken, en van niet geringer beteekenis zijn - tusschen deze beide afgedrukt - de Maria-gedichten, uit de twaalfde eeuw gedagteekend: Marien-lied, Strophen eines Marienleiches, Marien-Sequenz, - waaraan dan weder voorafgaan Das Wessobrunner Gebet, Himmel und Hölle, en Gedenkt des Todes, het laatste uit de 11de eeuw.

Maar aan twee van deze wil ik niet voorbijgaan zonder ze den lezer voor den geest te brengen. Eerst namelijk het 12de-eeuwsche Himmel und Hölle. De eene helft daarvan schildert het godsrijk, de tweede dat van den Satan. Vooral dit laatste voelde de dichter, die niet moede werd woorden en uitdrukkingen saam te voegen om zijn vrees en zijn afgrijzen vorm te geven en te doen meevoelen.

In der Hölle
Da ist Tod ohne Tod,
Klagruf und Jammer,
Freudlosigkeit,
Behagens Ermangeln,
Pechgeruch,
Stärkster Schwefelstank,
Verworfnes Genebel,
Des Tods Schattengrube,

[p. 106]

 

Aller Trübsale Wogen,

 

Verschlürfende Loh,

 

Das wallende Brodeln

 

Feuriger Dünste,

 

Gräszliches Finster,

 

Die ewig dauernde Brunst,

 

Die schreckliche Todshaft,

 

Drangvollster Pferch,

 

Qual, Wimmern ohne Trost,

 

Weh ohne Wohl,

 

Nie ruhender Vorwurf,

 

Alles Weinens Not,

 

Die härteste Rache,

 

Schärfster Verhör,

 

Sehrend Fremdelend,

 

Aller Bitternisse Menge,

 

Gram ohne Feiern,

 

In Ungnaden Eifer,

 

Üppige Reue,

 

Kläglich Getös,

 

Weinchors Erächzen,

 

Aller Unlüste

 

Fährlich Gestürm,

 

Beben der Ängste,

 

Zähne-Klappem,

 

Aller Wehschreie Meng',

 

Immerwährende Furcht

 

Vor allem Schandmässigen,

 

Schamlosestes Offensein

 

Alles Verborgnen,

 

Leid ohn Ende,

 

Alles Wehs Gewalt,

 

Marter unsagbar,

 

Heillos in allem,

 

Die wehgewaltige Harmschar,

 

Verdammungs-Beschwerden

 

Ohn alle Erbarmung,

 

Immer neues Sehren

 

Ohn einige Hoffnung,

 

Unwandelbar Übel,

 

Alles Guten Entruckung,

 

Die grimmigste Herrschaft,

 

Der feindlichste Siegprunk,

[p. 107]

 

Greuliche Gemeinde,

 

Schmutz des Verfaulens

 

Mit aller Unschöne.

 

Das teuflische Ansehn

 

Alles Entsetzlichen,

 

Des Verderbens Unmasz,

 

Die leidige Heimat,

 

Der Hölle Kerker,

 

Der reichste Speicher

 

Aller Unwonnen,

 

Der Hitze Abgrund,

 

Unentrinnlich Verkommen,

 

Der Teufel Getobe,

 

Unsinniglicher Zorn

 

Und Übelwollen.

 

Da ist einer überlassen

 

Der Ächtungen Eifer

 

Und zu aller Schadensart

 

Der Hölle Erben,

 

Ohne zeitlich Ende,

 

Immer und ewig.

 

So ist das Höllenreich

 

Seines Teils getan.

Wat zou er van zulk een gedicht terechtkomen zonder een dichter die het gewicht van de woorden kende, de heerschappij over een rijke taal bezat, en over genoegzame kracht, zoowel als fijnheid beschikte, om tegelijk sterk te zijn en vol verscheidenheid.

Ich hörte die Sterblichen staunen am meisten,
Dass Erde nicht war noch oben Himmel,
Noch irgend ein Baum noch Berg nicht war,
Noch die Sonne nicht schien...
Noch der Mond nicht leuchtete, noch das berühmte Meer.
Da dort nirgends nichts war an Enden und Wenden,
Da war doch der eine allmächtige Gott...

Door zijn grootheid is dit Wessobrunner Gebet een waardig tegenhanger van het Hildebrandslied, waarmee het gelijktijdig is. Grootheid en oudheid vallen hier saam op hun beide polen: vroomheid en krijgshaftigheid.

[p. 108]

‘In den Gedichten die wir bringen’ - zoo besluiten uitgever en bewerker hun voorrede - ist jedes Wort unschätzbar, und es lebt und wirkt darin fort und fort die heldenhafte und tragische Selbstüberwindung der Germanen, urältestes Heidenthum, tiefe Weisheit und Erfahrung des Volkes, die beschwörende Macht des Zaubers, drollige Neckereien, derber Humor, das kindliche und gläubige Vertrauen auf Gottes Segen, das holdeste Wesen unserer lieben Frau, die eindringende, erregt ausmalende Beredsamkeit der Kirche, das starke männliche Christentum der ersten Kreuzzüge und des erwachenden Rittergeistes: wie feierlicher und mächtiger Orgelgesang klingt das Ezzolied über die Jahrhunderte zu uns herüber.’

Voor leeken, dichters en geleerden, schijnt mij deze arbeid van Karl Wolfskehl en Friedrich von der Leyen gelijkelijk waardevol.

Nieuwe Duitsche dichtkunst
Blätter für die Kunst. Eine Auslese aus den Jahren 1904-1909. Georg Bondi, Berlin.

Poëzie en proza, gedeeltelijk vroeger verschenen, hetzij in de Blätter, hetzij afzonderlijk, en gedeeltelijk voor het eerst hier uitgegeven. Niet meer dan een tijdschriftnummer van behoorlijken omvang, maar dat als gezamenlijke uiting van een dichterlijke beweging een europeesche waarde heeft.

In de jaren na 1900 is de wisselwerking waarin de poëzie en de denkbeelden van verschillende landen met die van over de grenzen stonden, ongetwijfeld geringer geworden. Iedere groep, hoewel in het buitenland bekend, vond bij zich thuis zijn werkkring, en het zou niet goed geweest zijn terwille van betrekkingen die, hoe levendig en vruchtbaar ook, elk wie er aan deelnam naar den vreemde lokten, de taak in het eigen land te verwaarloozen.

De Blätter für die Kunst, die bij hun eerste twee- of drie-

[p. 109]

maandelijksch verschijnen, van 1892 op 1893, in Nederland misschien meer dan in Duitschland werden gelezen, begonnen in 1900, in dikken bundel, eens per jaar uittekomen, om na 1904 geheel optehouden. Maar de dichters van wie ze waren uitgegaan bleven ten hunnent werkzaam en zagen hun invloed zich uitbreiden. ‘Onze heele hedendaagsche dichtkunst’ - lezen we dan ook in de voorrede tot dit nieuwe deel - ‘heeft hier haar begin genomen of ontving van hier haar aansporing.’

Het is in de volte van geschriften altijd schijnbaar aanmatigend de grenzen zoo scherp te trekken en de heele poëzie van een land en een tijd als onder de hoede van één school te achten. Toch heeft de nakomeling hun die dergelijke scheidingen instelden zoo menigmaal gelijk gegeven, dat wij ons over den moed ze te maken, niet mogen verwonderen. Het komt er op aan zijn tijd zóó te zien als de nazaat hem zien zal en niet aan de uitzonderingen die blijven den maatstaf aan te leggen waarmee de vergankelijke menigte elke uitzondering te schande meet. Petrarca, Ronsard en Shakespeare, zijn ondanks al wat tegen hun sonnetten en liederen is ingebracht, ook nu nog de wonderen waarvoor ze bij hun leven golden. Vondel en Hooft erkennen ook wij, zoo goed als de gasten van den Muiderkring het deden, voor de beheerschers van onze dichtkunst. Goethe is voor ons wat hij was voor hen die hem waarlijk kenden, en niet wat hij scheen voor verder afstaanden, die Tieck tegen hem uitspeelden of hem plaagden met Kotzebue.

Onder hedendaagsche dichters is het een beproefde meening dat er in Duitschland geen nieuwere poëzie van beteekenis is opgekomen dan die uitging van de Blätter of door haar werd teweeg gebracht.

Als dan ook in dit ééne boek George een vijftiental van zijn vertaalde Shakespeare-sonnetten, zijn Voorrede tot Maximin, en een langer gedicht ‘Goethes Lezte Nacht in Italiën’, laat afdrukken, als Wolfskehl er zijn twee mysteriën: ‘Sanctus’ en ‘Orpheus’, Gundolf een reeks gedichten, een proza-opstel en een fragment van zijn Romeo en Julia-vertaling geeft, - waarbij zich dan, met gedichten of proza, Carl August Klein en Paul Gérardy, Ludwig Derleth, Lothar Treuge, Henry Heiseler, Walter Wenghöfer, Friedrich Wolters en nog eenige

[p. 110]

jongere dichters aansluiten, dan is dat voor hen die de duitsche dichtkunst van heden in haar blijvende werkelijkheid wenschen te kennen, een waardevoller gave dan of hun alles werd voorgelegd wat op dit oogenblik door de duitsche burgerij bewonderd wordt.

De hier genoemde dichters zijn in hun land wel bekend. De voornaamsten onder hen genieten ook wel buiten den kring van hun bewonderaars het aanzien dat aan iederen invloed gegeven wordt wanneer hij niet langer valt te loochenen. Maar tegenover den hunnen bestaan andere, eveneens vereerde invloeden, en die in hun nabijheid wonen, beseften niet welke van alle het verst-reikend is.

Wij, in het buitenland, kunnen dat beter zien. De stralen van de troebeler sterren blijven dof voor ons, maar die van de reine en krachtige zijn tot ons doorgedrongen.

Zoo, wanneer men Shakespeare's sonnetten in George's vertaling leest, dan zijn er daarbij, waarvan men niet enkel erkennen moet dat zij goed en welluidend een duitsche vertolking geven, maar dat zij als schoone gedichten met een eigen toon Shakespeare waardig vertegenwoordigen. Lees als voorbeeld het volgende:

Warum versprachst du solchen schönen tag
Dass ich mich ohne mantel aufgemacht?
Mich holten niedre wolken ein - da lag
Verhullt in fauligem dunste deine pracht.
's Ist nicht genug dass du durch wolken siehst,
Vom regen wischst mein sturmgepeitscht gesicht...
Denn keiner solche salbe lobt: sie schliesst
Die wunde aber heilt den unfall nicht
Noch zieht mein schmerz arznei aus deiner scham...
Bereust du auch, st der verlust doch mein,
Nur schwache lindrung gibt des kränkers gram
Dem der erträgt der schweren kränkung pein.

Doch tränen die du weinst sind perlen - ach!

Und sie sind reich und sühnen jede schmach.

Er is in alles wat George schrijft een ingetogen voornaamheid, die levendige naturen als opzettelijkheid aandoet, maar die, telkens wanneer werkelijk ontroering in zijn woorden invloeit,

[p. 111]

even natuurlijk is als de toeschietelijker openheid van anderen. Zoo ook in zijn proza dat, overkunstvol van voorkomen, hem toch van nature passend is. Het is innig en warm, eenvoudig en verheven, hoewel sierlijk, en gebonden aan overgeleverde stijlvormen.

Diezelfde ontroerde ingetogenheid is in het gedicht dat Goethes laatste nacht in Italië afbeeldt: zijn klagend gedenken aan het vaderland, zijn aanschouwing van een vernieuwd volk daarin.

Sind es die schatten der sehnsucht, lieblich und quälend?...
Säulenhöfe seh ich mit bäumen und brunnen,
Jugend und alter in gruppen bei werk und bei musse,
Mass neben stärke...so weiss ich allein die gebärden
Attischer würde...die süssen und kräftigen klänge
Eines aölischen mundes. Doch nein: ich erkenne
Söhne meines volkes - nein, ich vernehme
Sprache meines volkes. Mich blendet die freude.
Wunder hat sich erfüllt von marmor und rosen...
Welch een schauer des ungebahnten erbebt?
Welch ein schimmer traf mich vom südlichen meer?

Ingetogenheid, die kracht wel terughoudt, maar niet uitsluit. Die ze alleen bewaart tot het juiste oogenblik en dan te voorschijn roept:

Söhne meines volkes - nein, ich vernehme
Sprache meines volkes.

Aan zulke verzen erkent men ook hoe de kunst die zich het verst van de menigte verwijderd houdt het innigst klopt voor de verwante gezamenheid.

In Wolfskehl is het diepst een gedachte bezonken die ook ons niet vreemd is: dat uiterlijk tooneelspel in onzen tijd, die een gemeenschappelijke verbeelding mist, onmogelijk blijft, dat alleen het woord voor de verbeelding van den enkeling gestalten kan oproepen. Zijn ‘Sanctus’ en zijn ‘Orpheus’ zijn - vooral het laatste¹⁾ - zonder eenige uiterlijke wereld.

¹⁾Van dit gedicht verschijnt in een volgend nummer van dit tijdschrift een nederlandsche vertaling door Alex. Gutteling.

[p. 112]

In een volkomen afgesloten, haast vormelooze verbeeldingsruimte doet hij door de kracht van een gebaar na gebaar oproepende taal diepe en verheven gevoelens hun zichtbaar spel spelen.

Het lichte en fijne vers van Friedrich Gundolf leeft meer dan dat van zijn mededichters in een wereld van werkelijke voorstellingen. Teekening van werkelijke vormen, en zelfs geest, is niet vreemd eraan. In den regel waarmee hij Frederik den Groote omtrekt:

Erhaben wie ein Gott und hässlich wie ein Preusse

geeft hij een zeer rake, en zeer duitsche, tegenhanger tot het vers dat niemand minder dan de hoogst uitbundige Jean-Arthur Rimbaud in ‘L'Eclatante Victoire de Sarrebruck’ op den Napoleon III van een belgischen kleurdruk maakte:

Au milieu l'Empéreur, dans une apothéose
Bleue et jaune, s'en va, raide, sur son dada
Flamboyant; très heureux - car il voit tout en rose;
Féroce comme Zeus et doux comme un papa.

Vol en krachtig is het proza van zijn opstel: ‘Gefolgschaft und Jüngertum.’

‘Wenn ein führer so weit gedrungen ist dass seine gestalt gesehen werden muss und nur noch bemäkelt aber nicht mehr ausgelöscht werden kann, so lähmt man scine macht dadurch dass man seine gefolgschaft mit gehässigen namen belegt und seine erste wirkung höhnt indess man sein werk unangreifbar lässt.’

Een ‘führer’, maar dien ik tot nu toe weinig door gedichten kende, is Ludwig Derleth. Dit is niet de geringste belangrijkheid van dit nieuwe deel dat de gestalten van boeiende of bekoorlijke tijdgenooten er zoo zuiver in te kennen zijn. Zoo ook Treuge, Heiseler, en de zeer kunstzinnige Wenghöfer. Het is goed, te weten niet alleen, maar er door een verschijning als dit boek aan herinnerd te worden, dat de dichterscholen in de verschillende landen, ook al heeft elke van haar een eigen taak en een jaar aan jaar afzondering schijnende geslotenheid, elkanders verwanten zijn en gemeenzaam arbeiden aan de nieuwe kunst.

Albert Verwey.