Berigten van het Historisch Genootschap te Utrecht. Deel 3

[p. 5]

[Eerste stuk]

De strijd der Friezen en Franken
Eene voorlezing
Door Jhr. Mr. B.J.L. de Geer.

Mijne Heeren!

Wie kent niet het verhaal van dien koning der Friezen, die, toen hij eindelijk, tot vreugde van geestelijken en Franken, gereed stond om den doop te ontvangen, onverwacht den voet terug trok, omdat hij liever met zijne vaderen, dan met armen en onbekenden hier namaals wenschte te leven. Of die overlevering waarheid behelst of verdichting, wagen wij niet te beslissen¹⁾, maar dezelfde blijft ons haar zin en hare beteekenis; drukt zij het toch uit, welke de grondtrekken waren van het Friesche karakter²⁾, verklaart ze ons hoe vijandig eens Franken en Friezen hier op den vaderlandschen grond tegen over elkander stonden. Deze fier en vrij, trotsch op der vaderen roem, gehecht aan der vaderen goden, genen be-

1) Zie de bij Royaards, Geschiedenis der invoer. en vestig. van het Christend. in Nederl., bl. 208, 209 aangehaalden.

2) Vgl. Prins, in de Vrije Fries, V. 2.

[p. 6]

geerig om met het Christendom tevens hunne heerschappij uit te breiden en te vergrooten. Gelijk die koning daar niet besluiten kon zijne goden, zijne vaderen, zijne onafhankelijkheid te verloochenen, om christen te worden en de oppermagt der Franken te erkennen, zóó streed zijn volk dapper en hardnekkig voor zijne zelfstandigheid, bewaarde en beschermde ze zoolang het vermogt, zóó moeijelijk vond ook bij de Friezen het Christendom ingang, waar het de overleveringen der vaderen, den roem des volks bestrijden kwam, zóó onwillig onderwierp zich het volk aan der geestelijken woord en aan der Franken magt.

Bij dien strijd en zijne gevolgen, hier bij Utrecht vooral in die vroege eeuwen gestreden tusschen Franken en Friezen, tusschen Christendom en Heidendom, gevoerd door het zwaard der vorsten en het woord der geestelijken, geeindigd door den zegepraal des Christendoms en de kracht van Karel den Grooten, maar niet tot oneer der overwonnenen, bij dien strijd, mijne heeren, wensch ik u heden avond te bepalen. Het is een schoon schouwspel, te zien hoe een edel en dapper volk kampte en streed voor zijne zelfstandigheid en ook na die worsteling, haar wist te bewaren en te handhaven. Mogt het mij gelukken uwe belangstelling er eenige oogenblikken op te vestigen, mogt de belangrijkheid des onderwerps, van zulk een' invloed op de volgende geschiedenis des vaderlands, het gebrekkige der voorstelling, de feilen des sprekers doen verschoonen.

I.

Vroeger vereenigd, waren de Friezen en Franken gescheiden sints deze zich in Gallië hadden gevestigd, gene hunne woonplaatsen hadden behouden. Zij zouden nu weldra vijandig tegenover elkander staan. Reeds hadden Chilperik¹⁾ en,

1) Gregor. Tur. II. 19: insulae eorum (Saxonum) cum multo populo interempto, a Francis captae alque subversae sunt. Vgl. Molhuysen, in Nijhoff, Bijdragen, III. p. 130.

[p. 7]

later Clovis¹⁾ hun gebied naar Frieslands grenzen heen uitgebreid, en de slag bij Zulpich deed de Friezen het eerst hunne vroegere bondgenooten bestrijden²⁾. Deze zou in zijne gevolgen eene geheel nieuwe bestemming aan het volk der Franken aanwijzen. Het was in 496, dat de heilige Remigius van Rheims zijn wensch vervuld zag. De fiere Sicamber had voor den bisschop in het versierde heiligdom, bij waslicht en wierookgeur, het trotsche hoofd gebogen. Clovis was gedoopt en met hem drie duizend Franken³⁾ Sints dat oogenblik was het belang der kerk aan het volk der Franken geknoopt⁴⁾; en die bisschoppen van Gallië, die al zoo lang

1) Gregor. Tur. II. 27: decimo regni sui anno Thoringis bellum. intulit, eosdemque suis ditionibus subjugavit. Het waren de naburen der Saxen, door Chilperik overwonnen. Vgl. Molhuysen, l.l.p. 64 volg. Dirks, Kooph. der Friesen, p. 119. Welligt strekten deze togten zich reeds tot op Frieschen bodem uit, die zich toen nog tot aan het Zwin (Sincfala) langs de zeekust uitbreidde, vgl. van Doorninck, de Frisiae terminis, p. 40, en bereikten zij de Zeeuwsche eilanden, de Betuwe, het land tusschen Maas en Waal en Zuid-Holland. Over deze Thuringers vgl. men vooral Grimm, Gesch. der Deutsche Sprache, II. p. 600.

2) Liber de castro Ambrasiae bij d'Achery, Specileg. III. p. 269. Van Lennep, in Nijhoff, Bijdr. II. p. 229. Een inval van Clovis in Friesland is ook in de Friesche overlevering bekend. Winsemius, Chronique van Vrieslant, p. 46. Hamconius, over Richoldus, p. 46:
Reppulit insigni Chlodoveum robore Francum.
Was dit welligt bij den togt tegen de Thoringi?

3) Gregor. Turon, II. 31.

4) Deze bewustheid is in de Praefatio Rhytmica der lex Salica duidelijk uitgedrukt:
Gens Francorum inclita
Deo auctore condita -
Ad Catholicam fidem conversa.

- Qui Francos diligit, vivat,
Eorum regnum custodiat,
Rectores de lumine gratiae repleat,
Exercitum fidei munimento protegat,
Felicitatem et pacis gaudia tribuat,
Tempora quieta (?) concedat,

Dominantium dominus,

Jesus Christus.

[p. 8]

met angst den voortgang van Arrius dwaling hadden gade geslagen, begroetten nu met vreugde den nieuw bekeerden, en haastten zich om hem geluk te wenschen en zich aan hem aan te sluiten¹⁾ ‘Uw geloof is onze overwinning,’ schreef hem Avitus en allen, dien het heil der kerk ter harte ging, vestigden hunne verwachtingen en uitzigten op dezen haren zoon en verlangden naar zijne heerschappij met eene vurige begeerte²⁾ Zij wachtten het van hem, dat hij het Westersch keizerrijk weder in nieuwe kracht herstellen zou, en ondersteunden daartoe zijne ondernemingen tegen Burgundiers en Wisi-Gothen³⁾

Reeds was hij magtig door de overwinning op Suagrius behaald en door de zege op de Allemannen en hunne bondgenooten bevochten, toen hij den strijd in de dienst der kerk ondernam. ‘Dragen kan ik het niet,’ riep hij tot zijn leger, ‘dat die Arrianen een gedeelte van Gallië bezitten; gaan wij er henen met Gods hulp, brengen wij het onder onze magt⁴⁾!’ En hij ging er heen, overal hielp hem de geestelijkheid en hij werd de stichter van de Frankische heerschappij. Zelfs scheen het een oogenblik, dat hij het keizerrijk weder zou oprigten, toen hij te Tours, bij het graf van den heiligen Martinus, omgeven door geestelijken en krijgers, plegtig van Anastasius' gezanten den purperen mantel ontving, zich zelven de kroon op het hoofd zette en, te paard gestegen, ontvangen werd door eene jubelende menigte, die hem als Consul en Augustus begroette⁵⁾.

Maar nog was de tijd niet rijp tot oprigting van zulk een rijk; vele wreedheden en gruwelen zouden het getuigen,

1) Ozanam, La civilisation Chretienne chez les Francs, p. 55.

2) Gregor. Tur. II. 36: Multi jam tunc ex Galliis habere Francos dominos summo desiderio cupiebant.

3) Vgl. Lehuërou, Histoire des institutions Merovingiennes, p. 257.

4) Gregor. Tur. II. 37: Igitur Chlodoveus rex ait suis: “Valde moleste fero quod hi Arriani parlem teneant Galliarum. Eamus cum Dei adjutorio et supêratis redigamus terram in ditionem nostram,”

5) Gregor. Tur. II. 38.

[p. 9]

dat de Franken nog ongehoorzame kinderen der kerk waren, wien veel moest worden toegegeven, die veel hadden te vergoeden¹⁾. Maar de geestelijkheid hoopte in de uitwendige eenheid hunner heerschappij, in de oprigting hunner magt, den band en den steun voor de eenheid der kerk te vinden, dien zij nu behoefde. Daarom werkte zij mede om het sints meer dan eene eeuw verdeelde en van een gereten Gallië weder onder Clovis' bewind te vereenigen, om hem een gebied te verschaffen door den Oceaan, de Loire, de Rhône en den Rijn begrensd.

En toch - na Clovis' dood werd zijn rijk verdeeld en drie honderd jaren duurde het, eer het weder werd hersteld. Maar al verloor de geestelijkheid die herstelling des rijks nimmer uit het oog, zij bewaarde, ontwikkelde en versterkte intusschen zorgvuldig den inwendigen band, die sterker allen omvatten bleef; zij hield niet op zich te beschouwen als één geheel, één ligchaam, en toen Karel de groote weder Clovis' rijk hereenigde, was de kerk reeds één, was zij eene magt geworden, die zelve hem de kroon schonk, opdat hij beschermen en bewaren mogt het gebied, dat zij reeds overwon.

In dien tusschentijd vormde en ontwikkelde zich die eenheid van geloof en overtuiging, die in de middeleeuwen de eenheid van gebied en inrigtingen des Romeinschen rijks vervangen zou, dat op die wijze niet zou worden hersteld²⁾. Zij ontwikkelde zich in en onder alle beroeringen, in der Franken rijk.

1) Reeds Clovis had Remigius vermaning noodig: Non est novum, ut coeperis esse sicut parentes tui semper fuerunt; hoc inprimis agendum ut Domini judicium a te non vacillet. - Et sacerdotibns tuis honorem debebis deferre et ad eorum consilia semper recurrere; quod _si tibi bene cum illis convenerit, provincia tua melius potest constare. Epist. regum Franc, in (Freheri) Corpus Francicae hist, veteris n^o. II. p. 184. Ook bij du Chesne, I. p. 859.

2) C'est par là, que s'annonce la nouvelle unité, qui remplira le moyen-âge, celle de la foi et des croyances religieuses. L'unité matérielle, celle de territoire et des institutions politiques a péri sans retour. Lehuërou, l.l.p. 264.

[p. 10]

II.

Wel mogen de Friezen met vrees de uitbreiding gezien hebben van der Franken magt, toen Theodebert, Clovis' oudste zoon, de Noormannen tusschen den Rijn en de Maas sloeg¹⁾. Welligt bereikte hij zelf reeds Friesiands grenzen. Zij omvatten toch een ruim gebied langs de kusten des Oceaans, van den Weser tot aan de monden van Rijn en Maas²⁾. Daar leefden de Friezen vrij onder hunne vorsten naar hunne eigene gewoonten, bekend door hunne dapperheid en moed. Vroeg reeds met de zee vertrouwd, hadden zij een voortdurend verkeer met Engeland, waar velen zich sints lang met de Anglen en Saxen hadden nedergezet³⁾. Ook met hunne naburen dreven zij handel, en de stroomen, die hun land doorsneden, de Weser, Elbe, Eems en Rijn, de wegen, die reeds vroeg waren aangelegd⁴⁾, de markten op de meest geschikte punten, ook hier te Utrecht, aanwezig, waren het niet zoovele middelen, die dat verkeer moesten bevorderen en gemakkelijk maken⁵⁾? En al spaarden de Denen en Noren, die onversaagde en gevreesde zeebuiters, niet altijd Frieslands kusten, het ontbrak toch niet aan verbindtenissen tusschen beide volken⁶⁾. Met

1) Greg. Tur. III. 3. Dirks, l.l.p. 120, daarom schrijft Theodebert aan Justiniaan: Nortmanorum gentis nobis placata majestas colla subdidit. Epist. reg. Fr. n^o. XIX. l.l. Vgl. Arend, Gesch. d. Vaderl. I. p. 297. Over de ligging van het land dier Attuarii of Chattuarii vgl. Grimm, Gesch. d. Deutsche Sprache, II. p. 576, 590.

2) Minder juist schijnt van Doorninck, l.l.p. 46, te meenen dat eerst Pepijn Friesland tusschen het Zwin en het File onderwierp, hetgeen, gedeeltelijk althans, reeds veel vroeger plaats vond. Eligius predikte zeker op Frankisch gebied, toen hij ook de Frisones bekeerde in Zeeland en welligt ook in Rijnland, en Heda, p. 15, zegt van Dagobert in 631: dirigitur postea a patre cum Pipino duce in Austrasiam h.e. quidquid inter Rhenum, Mosam et Oceanum interjacet regnaturus.

3) Zie de door Disk l.l.p. 107 aangehaalden.

4) De Rhoer, in de voorrede op het Vetus jus Frisicum, p. XIII. Driks, l.l.p. 110, 176 volg.

5) Van Asch van Wijck, Handelsverkeer van Utr., I. p. 94 volg.

6) Zoo zegt de Friesche overlevering, dat Odilbald met Haddinga, des Noordschen konings dochter was gehuwd, Winsemius, Chron. p. 46 Hamconius, Frisia, p. 22. Schotanus, de geschied, van Friesland, p. 53 en later was het verkeer levendig en keerden deze verbintenissen gedurig terug.

[p. 11]

hunne westelijke naburen aan den Weser, met de Saxen, verbond hen de strijd tegen de Franken, wier magt beiden evenzeer gevaarlijk was. Waren het toch niet beiden, Saxen en Friezen, bij wie het Germaansch beginsel nog zuiver en onbesmet gevonden werd, die, gehecht aan der ouderen zeden, godsdienst en vrijheid, elke vreemde overheersching verfoeiden, die liever het uiterste beproefden, dan hunne zelfstandigheid of vrijheid te verloochenen?

Dit bleek wel in den strijd, door de Saxen tegen Clotarius den eersten in 555 gevoerd, na de nederlaag terstond door hen hervat, en niet geeindigd, voor dat de koning der Franken zelf om vrede vroeg¹⁾. Namen reeds toen de Friezen deel aan den strijd? Wij weten het niet; maar als wij den dichter Fortunatus, gekoesterd door de zachte vriendschap der vrome Radegondis, waar hij zich te Poitiers in de eeuw van Tibullus en Horatius verplaatst²⁾, gewagen hooren van eene overwinning, op den woesten Saxer en Deen behaald bij den Borda-stroom³⁾, wij zouden meenen de eerste sporen van het verbond van Friezen, Saxen en Denen tegen de

1) Gregor. Turon. IV. 10, 14.

2) Ozanam, l.l.p. 67. Vgl. Carmin. VII. 2, 5-10 en X

3) Carm. VI. 7. de Lupo duce:

Quam tibi sis firmus cum prosperitate superna,

Saxonis et Dani gens eito victa probat,

Bordaä qua fluvius sinuoso gurgite currit.

Hic adversa acies, te duce, caesa ruit.

Dimidium vestris jussis tune paruit agmen,

Quam merito vincit, qui tua jussa facit

Ferratae tunicae sudasti pondere victor,

Et sub pulverea nube coruseus cras,

Tamque diu pugnas, acie fugiente, secutus

Laugona dum vitreis terminus esset aquis.

Qm fugiebat iners: amni dedit ille sepulcrum.

Pro duce felici flumina bella gerunt

[p. 12]

Franken te vinden, wij zouden u op de beschrijving wijzen van een' strijd aan het Boerdiep of Middenzee van Friesland gestreden¹⁾, zoo wij slechts durfden vaststellen, dat deze door den Bordaä werd werd bedoeld²⁾.

Maar al was ook toen reeds die strijd in Friesland gevoerd, gering waren zijne gevolgen. De twist en verwarring, die straks de Frankische monarchie van een scheurden, de gruwelen, die het koningshuis met moord en bloed vervulden, zij bragten zelfs overrijnsche hulpbenden onder de legers der Franken³⁾, en beveiligden die volken tegen de uitbreiding van der Franken rijk, totdat de eenheid daar weder hersteld was.

1) Vgl. Bijvoegselen op Wagenaar, I. p. 81. Halmael, in het Friesch Jierboeckjen, 1331, p. XXVI, Arend, Geschied. I. p. 300.

2) Brouwer, Notae ad Venant. p. 184, verstaat er den Oder onder.

3) Gregor. Tur. IV. 49 (al. 44). Hiermede of met ons niet geboekte togten hangt zamen dat Fortunatus IX. 1. Chilperik noemt: terror Fresonibus atque Suevis.

III.

Het verwondert ons niet, dat in Neustrie het Christendom weldra zegevierde over de onbeschaafdheid en het heidendom der Franken; vond het niet zijnen steun in de vroegere bevolking? Hoe geheel anders was het in Austrasie. Moeijelijk drong er het Christendom door, want velen, gehecht aan de godsdienst hunner voorouders, waren er gevestigd gebleven en de vroegere bevolking tusschen Maas en Schelde had nog naauwelijks de stem des predikers vernomen⁴⁾. Veel bleef daar nog te doen voor den ijver des geestelijken, maar meestal moest hij zich te vrede stellen, zoo hij in stand mogt houden en beschermen wat bestond, zoo hij dwalingen en misbruiken kon voorkomen en die eenheid bij de Franken bewaren, die hij sints Clovis niet uit het oog verloor. Waarlijk dit vereischte in die tijden van onrust en verdeeldheid al de kracht dier mannen, wier strijd en werk ons

4) Royaards, Gesch, der invoering, p. 88.

[p. 13]

Gregorius van Tonrs beschrijft, wier lof Fortunatus bezingt, en wij verwijten het hun niet, als zij de christenen in hunne zetels rondom zich zochten te verzamelen en nog weinige kerken en kloosters zich daar buiten op het land verhieven. Maar toch, naauwelijks was er eenige rust ontstaan, eenige uitbreiding aan de grenzen des rijks gegeven, of wij zien hun getal vermeerderen, wij zien ze verrijzen, opgerigt en begiftigd door den godsdienstijver der vorsten en der geestelijken, die, waar der Franken gebied zich uitbreidde, zich haastten het bezit er van aan het Christendom te verzekeren. Zulk eene kerk zullen wij weldra hier te Utrecht gevestigd zien. Wij weten het, hoe belangrijk die plaats reeds sints de tijden der Romeinen voor den handel was door hare ligging aan den Rijn. Nu in het bezit der Friezen even als Duurstede, de stapelplaats des Frieschen handels, beschermd door het heiligdom hunnes gods¹⁾, was het haar bezit, hetwelk alleen den weg naar Friesland kon banen en moest zij wel de twistappel worden, dien beiden, Franken en Friezen, zich beurtelings zouden trachten te ontrukken, moest zij wel het punt worden, waarop de geestelijken het eerst het oog vestigden, waaruit ook zij den strijd tegen het heidendom zouden aanvangen. Of reeds Childebert II, toen hij tegen de Warners optrok²⁾ en zich in die streken uitbreidde, ook Utrecht bezette en er eene kerk stichtte, blijve onzeker³⁾ het was Dagobert, die als overwinnaar der Friezen en stichter van Utrechts kerk beroemd is in de geschiedenis dier tijden.

1) van Asch van Wijck, Handelsverkeer, I. p. 86, 97 volgg. Dirks, Kooph. der Friezen, p. 113.

2) Fredegarius, c. 15. Warni trucidati ac victî sunt, ut parum ex ipsis remansisset. Aimonius, De gestis Fr. III. 83. Deze Warnen (Werini) woonden in Zuid-Holland. Vgl. v. Lennep, in de Verhandelingen van de tweede klasse van het Kon. Instituut, VI. p. 189 volgg.

3) In het Regale praeceptum Pipini bij Heda, p. 35, komen Clotarius qnondam rex et Theodebertus als begiftigers der Utrechtsche kerk voor, maar de echtheid van dit stuk is niet boven twijfel verheven. Buchelius reeds noemt het admodum corruptum. Vgl. Royaards, Gesch. d. invoering, p. 103, 260.

[p. 14]

IV.

Was het Frankische rijk na Clovis' dood verdeeld en verbrokkeld, weder had Clotarius de II. alle Frankische landen onder zijn scepter vereenigd, maar Austrasie verlangde zijn eigen koning en hij zond er den jeugdigen Dagobert heen, onder de leiding van Arnulf en van Pepijn van Landen geplaatst¹⁾.

Ik zal u niet bepalen bij Dagoberts en Clotarius' togten tegen de Saxen en Friesen, waarin hij deze overwon, zij zijn door de overlevering versierd en vergroot²⁾; herinneren wij ons alleen, hoe hij toen ook Utrecht, vroeger door de Franken genomen, door de Friezen herwonnen, weder op nieuw heroverde³⁾ en versterkte, en daardoor meester werd van den overtogt over den Rijn en van den tol daar geheven⁴⁾. Nu haastte zich Cunibert, de vriend van Arnulf en Pepijn,

1) Eichhorn, Deutsche Staats- und Rechtsgesch. I. p. 182.

2) Deze twisten, door Fredegarius niet vermeld, komen in de gesta Francorum, c. 41, en de door van Loon, Aloude Historie, I. p. 264, aangewezen plaatsen, (gevolgd door Wagenaar, I. p. 332), en in de Friesche chronieken, Occo Scarl., Chron. p. 35. Hamconius, p. 24. Winsemius, p. 52. Schotanus, p. 54, in het Chronicon de Trajecto (bij Matthaeus, Anal. IX. p. 5, uitg. in 8^o.) zóó voor, dat men gemakkelijk bij allen dezelfde versierde, welligt uit liederen overgenomene overlevering herkent, slechts daarin verschillend, dat de Friesche bronnen den strijd in Westergo (vgl. Molhuysen, l.l.p. 131) verplaasten onder den Frieschen koning Beroald, de overige aan den Weser, onder Berthold, als dux Saxonum, vgl. Suffridus Petrus, de Origine Fris. II. 15. p.m. 292. Fokke Sjoerds, Hist. Jaarb. I. p. 324. Daam Fockema, Schetsen, I. p. 56, 118. Blommaert, aloude Geschiedenis der Belgen, I. p. 375. Er schijnt werkelijk toen eene overwinning op de verbonden Friesen en Saxen behaald te zija, die ze voor een tijd scheen te onderwerpen aan de Franken. Van daar hunne vermelding te dier tijde in de lex Ripuaria Tit. 36 (38) n^o. 4.

3) Joh. a Leidis, I. c. 18, die zegt: Porro in ista obsidione quidam venerabiles viri de Trajecto superiori expulsi et proscripti se sociaverunt praedicto regi ut auxilium in oppugnando ferrent, welke plaats v. Asch v. Wijck bedoelde, in zijne Besch. van het Handelsverkeer, I. p. 91. Vgl. van Loon, Al, Hist. I. p. 268.

4) Beka, Prooem. p. 1

[p. 15]

de bisschop van Keulen, die al het belang der plaats begreep. die het wist dat wat tot het gebied der Franken behoorde, ook behoorde tot het gebied der kerk, zich het kerkelijk bezit te verzekeren¹⁾. Een christelijk heiligdom verrees aan den heiligen Thomas gewijd hier in der Friezen land, daar waar in de nabijheid dezer plaats nog een opschrift u zijne vestiging herinnert. Dit zou het middelpunt worden, waaruit het Christendom het Heidendom der Friezen bestrijden zou, waaruit later met en door het Christendom ook der Franken heerschappij zich zou uitbreiden.

Hadden nog velen het Heidendom in Austrasie bewaard, juist onder Dagoberts regering gingen geestelijkheid en vorst krachtig aan het werk om hen te bekeeren, en ook daar eenheid van geloof en godsdienst daar te stellen. Had Lupus reeds aan de boorden van Maas en Schelde gepredikt²⁾. Amand, cerst bisschop zonder zetel, beschermd door een bevel des konings aan allen om zich te laten doopen, begaf zich naar de onbeschaafde volken aan de Schelde, stichtte een klooster te Gent, te Antwerpen een kerk, verschafte ze begiftigingen van den vorst³⁾, predikte en doopte allerwegen in Braband, beschermd door den godsdienstigen koning en zijn hof, en zag zich eindelijk tot bisschop van Maastricht verkoren⁴⁾

1) Ep. Bonifacii in Miraei opera dipl. I. p. 14. Joh. a Leydis l.c. 18. Over de zending van Coniochus daarheen zegt Abbas Uspergensis, p. 69 (uitg. van 1609): Sigebertus hie sancto Koniocho episcopatum Trajectensem dedit, en uit hem ontleent zijn berigt Heda, p. 19, die echter niet verder gaat dan zijn zegsman, zoo als Royaards, Gesch. der invoer. p. 105 zegt. Vgl. Hamconius, Frisia, p. 25
- hoe rege, beatus
Koniochus Frisios Ubiorum visit ab urbe. - Vgl. p: 62 verso. Suffr. Petrus, de script. Frisiae. Dec. IV. n^o. l, p. 25.

2) Ozanam, l.l.p. 83.

3) Miraeus, Op. dipl. I. p. 10.

4) Van hem zegt Harigerus: ‘At ipse commissum sibi strenue implens officium circumquaque positis verbum Dei annuntiabat, monasteria construens, religionem ampliare cupiens, ipsaque coenobio praediis et opibus a Rege sibi et principibus collatis ditabat, captivo pretio redimebat, nudis vestimenta praebebat, esurientes eibis reficiebat,’ in Chapeavilli gesta pontif. Leod. I. p. 75. Vgl. d'Oudegherst, Annales de Flandre, I. p. 12, Meyerus, Annales ad an. 633. Buzelinus, Ann. Gallo-Flandr. p. 51 sqq. Royaards, Gesch. der invoering, p. 107. Ozanam, l.l.p. 87.

[p. 16]

Eligius volgde zijne voetstappen en sprak tot de ruwe bewoners van Vlaanderen en Zeelands kusten en overreedde ze en doopte geheele scharen jaarlijks op het Paaschfeest, grijzen en jongen, vrouwen en kinderen, kocht de gevangene Saxen vrij en zond ze onderwezen heen¹⁾, Pepijn zelf werd om zijne vroomheid, om zijne bescherming der kerk verleend geprezen, zijne gade, de dochter van Modoald, later aartsbisschop te Trier, werd de stichteresse van het beroemde klooster te Nivelles, zijne dochter Geertruida rigtte de eerste christenkerk op in het naar haar genoemde Geertruidenberg²⁾, Begga, zijne andere dochter was evenzeer door hare vroomheid bekend, groot was in zijn huis de invloed van Amand, en de koning zelf - die hem zagen omgeven door deze zijne raadslieden, zij vergeleken hem met Salomo³⁾. Nimmer was de geestelijkheid, sints Clovis' dood meer nabij gekomen aan de verwezenlijking van haar doel, om de eenheid der kerk in die des Frankischen rijks te omvatten, om in het westen van Europa door de Franken eenen christelijken staat te stichten, dan juist onder de regering van Dagobert en van Sigebert zijnen opvolger. Groot was haar invloed op de geheele inrigting des rijks. In den raad der vorsten gezeten, door allen ontzien en gevreesd, in hunne regtspraak beschermd, met het toezigt op de handha-

1) Over Eligius vgl. Matthaeus, de nobil. p. 180. Royaards, l.l.p. 117. Ozanam, l.l.p. 83.

2) Kluit, Hist. Critica, l.p. 3 volg.

3) Abbas Uspergensis, p. 69: ‘Dagobertus - fuit fortissimus et Francorum nutritius, in judiciis ecclesiasticis severissimus, largitor eleemosynarum praecipuus, pacem in toto suo regno statuens et timorem gentibus in circuitu incutiens, ipseque velut Salomon pacificus, regnum oblinuit quietus.’ Vgl. Ozanam, l.l.p. 69. Onder zijne regering werden dan ook de meeste volksregten in de Frankische monarchy opgesteld of herzien, zoo als de Ripuarische, Allemannische, Beijersche regten.

[p. 17]

ving des regts, op de zeden en het leven der volken belast¹⁾, oefenden de bisschoppen eene groote, vaak weldadige magt uit, en gebruikten der Franken kracht in de dienst der kerk.

Nog lang daarna leeft de herinnering Dagoberts des vromen konings en van Sigebert den godsdienstigen in de chronieken der kloosters; nog lezen wij de vermaning des trouwhartigen Priesters aan Dagoberts zoon, dat hij de Franken en de kerk toch zou liefhebben en beschermen²⁾. Neen, het verwondert ons niet nu de overwinning op de Friezen behaald gebruikt te zien tot uitbreiding der kerk, te zien voortgezet wat het zwaard had begonnen, door het woord der prediking.

1) Eichhorn, Deutsche Staats- und Rechtsgesch. I. p. 449, 690. Vgl. Rothe, von dem Einflusse der Geistlichkeit unter den Merovingern. p. 6. Warnkönig, Fransösische Staats-und Rechtsgesch., I. p. 136. Vgl. het Edict, van Clotarius II. omnibus agentibus cap. 6.

2) Mai, Nova script. vet. collectio, VI. 2. p. 3.

V.

Grimoald Pepijns zoon had te onvoorzigtig beproefd de kroon van Austrasie op het hoofd zijns zoons te plaatsen en Dagobert den II. naar Ierland te verbannen³⁾. Hij kwam terug, de jonge vorst, geholpen door Wilfried, den bisschop van IJork⁴⁾, herwon zijn kroon op den sluwen Ebroin, die toen in Theodorik's naam het rijk bestuurde, en noodzaakte hem naar Neustrie te vlugten. En ziet, straks wierp een storm dienzelfden Wilfried, op zijnen togt naar Rome, op de Friesche kusten en bragt hem tot den welwillenden en vredelievenden Adgild⁵⁾ Frieslands vorst. Maar Ebroin had het naauwelijks vernomen, of hij zond een brief om dien koning aan te sporen den hem zoo gehaten bisschop uit den weg te ruimen. Verontwaardigd las de edele Fries zelf den brief aan Wilfried voor,

3) Gesta Franc, c. 43.

4) Vgl. het over hem verzamelde bij Royaards, l.l.p. 123 volgg.

5) Over dezen koning zie men: It aade Friesche Terp. p. 50. Hamconius, p. 25. Winsemius, p. 53. Schotanus, p. 54. Emmius, Rer. Fris. Histor. p. 49.

[p. 18]

en beschermde den vreemdeling ja, liet hem vrij tot de Friezen spreken, hen onderwijzen en doopen, zoolang hij in zijn rijk verkeerde¹⁾. Niet van het Christendom, maar van de Franken waren velen der Friezen afkeerig, omdat zij met het Christendom ook hunne heerschappij zochten uit te breiden. Daarom wordt het verhaald, dat de oprigting der kerk te Utrecht vruchteloos bleef, omdat de Friezen niet wilden hooren²⁾. Intusschen zij bleef bestaan onder de rustige regering van Adgild.

Hoe verschilde van hem zijn opvolger! In het Noorden, aan het hof des Deenschen konings was hij opgevoed en trotsch op zijner vaderen roem, blakende van ijver voor de vrijheid en godsdienst zijns volks, kon hij het niet dulden, dat de vreemde den voet op Frieslands bodem zetten zou. In 679 had naauwelijks Radbout de regering aanvaard, of hij plaatste zich aan het hoofd zijner krijgslustige onderdanen, en had Adgild den vrede met de Franken zorgvuldig bewaard³⁾, hij dwong de tot vrede gezinden hem te volgen⁴⁾, vernietigde alle sporen, die de prediking des Christendoms had achtergelaten en trok op Utrecht, om den vreemdeling te verjagen en Dagoberts heiligdom te slechten. Weldra meester van die plaats wierp hij de Thomas kapel omver⁵⁾ en zette zijne overwinnin-

1) Vita S. Wilfridi, c. 26, bij van Loon, al. Hist. I. p. 285. Wagenaar, I. p. 352. Matthaeus, de nobil. p. 182.

2) Ordinavit ibi Presbyteros qui converterent Frisones, quod tamen frustra fuit - et iste durus populus noluit converti tamen, sed destruxerunt istam ecclesiam. Anon. Chron. bij Matthaeus Anal. IX. p. 6.

3) Zoowel de Friesche overlevering als de Frankische berigten, Ann. Metenses ad a. 691. Chron. de Trajecto, ap. Matthaeum An. IX. p. 9, stellen de Friezen toen als onder de Frankische opperheerschappij geplaatst voor en Adgild, als door hen aangesteld, althans beschermd, zoódat zij hem als dux beschouwden, niet als koning, hetgeen slechts een gevolg van de togten van Clotarius en Dagobert I. kon zijn. Dat bij met Dagobert II, die toen in Austrasie regeerde, in goede verstandhouding verkeerde, schijnt zeker, en dit had welligt invIoed op zijne handelwijze met Wilfried, aan wie deze Dagobert mede zijn rijk verpligt was.

4) Vgl. Winsemius, Chron. p. 55.

5) Bonifacii Epist. ap. Miraeum, I. p. 14. Royaards, l.l.p. 152.

[p. 19]

gen voort, totdat hij Friesland zijne vroegere grenzen had wedergegeven¹⁾. De Franken konden hem niet keeren, verdeeld als zij waren tusschen Ebroin en Pepijn, die, hofmeijers van Neustrie en Austrasie, om het bezit dier rijken kampten en beurtelings de overhand schenen te behouden, totdat na Ebroin's dood de slag bij Testri ten voordeele van Pepijn besliste en hij zich aan het hoofd der Franken geplaatst zag²⁾.

Nu kon hij den strijd tegen den edelen en dapperen Fries ondernemen, wien de wrok der Frankisch gezinde monnikken ons zoo gaarn als woest en wreedaardig zou voorstellen³⁾), en die strijd, weder zou hij gestreden worden door het zwaard en de prediking beiden. Met een talrijk leger trok Pepijn hem tegen, sloeg na een' hardnekkigen tegenstand de magt der Friezen en ontnam hun alles, wat zij ten zuiden des Rijns veroverd hadden⁴⁾. Een verbond van onderwerping⁵⁾ bragt Friesland nu onder de opperheerschappij der Franken en noodzaakte den vorst om schatting te betalen, gijzelaars te geven

1) Ubbi Emmius, l.l.p. 50. Schotanns, p. 55.

2) Gesta Franc. c. 48 en daaruit bij Fredegarius, c. 100.

3) Van daar uitdrukkingen als Radbout, Gods vijand, Melis Stoke, l. 91. ludificatus est a Diabolo, Beka p. 10. die godloose ende affallighe Coninck, Winsemius, p. 61 enz.

4) Citerior Frisia bij Beda V. 10 et J. a Leidis, II. 9, 10. Wagenaar, I. p. 395. Te regt verstaat van de Spiegel, Oorspr. der Vad. regten, p. 29, de uitdrukking van Beda, van Holland en Zeeland, en voegt er bij: ‘Sedert dien tijd meen ik, dat de Friesen geen gebied in het eigenlijk genoemde Holland en Zeeland gehad hebben.’

5) Daarom heet Radbont bij de Frankische schrijvers dux. Vgl. Bijvoegs. op Wagenaar, I. p. 73, en leeft de herinnering van Pepijns gezag in Friesland nog in latere regten: Vgl. de X kest (oude Friesche wetten, I. p. 137) bij Schotanus, Beschrijvinghe van Frieslandt, p. 59. Vgl. ook Kluit, hist. Critiea, I. p. 6, not. 14. Daarom zegt Melis Stoke I. 92 van Radbout: de Hertoghe was van Vrieslant, vgl. vs. 206, even als altijd Maerlandt (Bijvoegsels op Wagen. I. p. 91). En van daar worden negotiantes tam Saxones quam Frisiónes, die de markt van St. Denis te Parijs bezochten, vermeld in het diploma van Pepyn bij Doublet, Histoire de l'abbaye de St. Denys, p. 694. Vgl. Dirks, l.l.p. 167. Joh. a Leidis, Annal. Egm. c. 1. zegt van Pepyn: Ratbodo ejus rege devicto candem provinciam (Frisiam) Francorum subjugaverat dominio.

[p. 20]

en de vrije prediking des Christendoms te gedogen. Sints 692 beschouwden hem de Franken als onderworpen, Pepijn had Radbout overwonnen.

Maar intusschen, juist ten tijde van Radbouts voorspoed, had men het weder beproefd om het Christendom in Friesland te herstellen en nu niet van de zijde der Franken, maar uit Ierland, zoo rijk toen aan ijverige zendelingen en predikers. Na de mislukking van zijn eigen togt, had Egbert door godsdienstijver gedreven, Wigbert naar Friesland gezonden en twee jaren lang werkte en predikte deze, doch te vergeefs. Wel liet de vorst den vreemdeling, onbekend met der Friezen aard en taal geworden, maar hoe kon het Christendom onder de regering van Radbout bloeijen? Ontmoedigd ging hij heen¹⁾; - maar Egbert gaf zijn voornemen niet op en zond nu Willebrord met elf anderen uit zijn klooster om het Christendom aan de heidenen te prediken. Willebrord, zelf in Engeland geboren, maar in afkomst den Friezen verwant, met hun taal bekend²⁾, door vroomheid en ijver beroemd, trof hier te Utrecht den Frieschen koning aan. Hij werd afgewezen. Was het omdat Radbout vreesde, dat op de puinhoopen der Thomaskapel eene nieuwe kerk verrijzen zou, en onder zijn oog daar eene magt gevestigd worden, gevaarlijk voor de rust, de vrijheid en zelfstandigheid zijns volks? Dan heeft de uitkomst zijne vrees bevestigd.

1) Vgl. Beda bij van Loon, al. hist. I. p 289. Beka, p. 8. Royaards, l.l.p. 158.

2) M. Stoke, I. 131.

VI.

Den 22. November 696³⁾ werd te Rome in de kerk van St. Pieter de aartsbisschop der Friezen plegtig gewijd. Pepijn zelf had er op aan gedrongen, omdat hij wenschte, dat de kerk bezit zou nemen van het gebied, door hem veroverd, dat zij er zijne heerschappij zou bevestigen. Reeds was Willebrord

3) Vgl. Royaards, l.l.p. 75, waarbij ik alleen nog voeg, dat ook Heda, p. 76, de woorden van Beda even zoo van het geboortefeest der H. Caecilia verstaat.

[p. 21]

werkzaam geweest in Zeeland¹⁾ en Zuid-Holland, streken reeds langer onder Frankisch bewind, reeds had hij te Utrecht, naast de puinhoopen van Dagoberts heiligdom, de kapel van het heilige kruis gesticht, velen uwer zullen zich nog harer herinneren²⁾, Radbout had hij weder gezien op zijn' togt naar het Noorden, maar had hem niet gunstiger aan zijne prediking gevonden³⁾.

En nu - toen hij aartsbisschop uit Rome wederkwam, op welke plaats zou hij eer het oog vestigen dan op Utrecht? Intusschen had Friesland's vorst weder de wapenen opgevat, onwillig als hij was der Franken juk te dragen, en wederom wilde hij het beproeven den indringer uit zijn land te verdrijven. Maar ook wederom mislukte zijne poging en Pepijn behaalde bij Duurstede eene zege, die hem het ongestoord bezit van Utrecht en van hare omstreken verzekerde en den dapperen Fries nog meer onderwierp aan de heerschappij der Franken⁴⁾. Had hij niet de vrije prediking des Christendoms in zijne landen moeten toestaan, en, al had hij ook niet beloofd zelf het aan te nemen, had hij niet Utrecht moeten verlaten en naar het binnenste van Friesland wijken⁵⁾? Nu kon Wille-

1) Vgl. Smallegange, Cronijk p. 91, van daar zegt M. Stoke, I. 99: Tote Westcappel dat hi quam.

2) Joh. a Leidis, II. c. 11: Prope ruinam primordialis Ecclesiae Sancti Thomae apostoli, superaedificavit in honore sanctae crucis oratorium.

3) Joh. a Leidis, II. 15. Beka, p. 9. Chron. de Traj. ap. Matth. IX. p. 9. De plaats dezer ontmoeting was Fositesland, waarschijnlijk Helgoland. Vgl. Matth. An. V. p. 465. Westendorp, Noordsche godenl. I. p. 82. II. 478. Grimm, Gesch. d. Deutsche Sprache, II. 671.

4) Zie de plaats uit de Annal. Met. bij van Loon, Al. Hist. I. p. 300 volg. Vgl. de Gesta Franc, c. 49. Pipinus quoque multa bella gessit contra Radbodum gentilem. Fredegarii cont. c. 102. Pippinus contra Radbodem ducem gentilem Frisionem gentis adversus alterutrum bellum intulerunt, castro Dorestate, illic belligerantes invicem. Pippinus victor exstilit, fugatoque Ratbodo duce cum Fresionibus qui evaserant, idem Pippinus cum multis spoliis et praeda reversus est.

5) Castellum Trajeetense Pippinus sub sua potestate acquisivit et Radbodum regem ad interiora Frisiae profugavit. Joh. a Leidis II. c. 9. Vgl. Winsemius, Chron. p. 60:

[p. 22]

brord veilig zijn zetel te Utrecht vestigen¹⁾ en er het middelpunt vinden van zijne werkzaamheid en van die zijner predikers²⁾.

Naast de kleine kapel werden nu spoedig de grondslagen gelegd voor de hoofdkerk, aan den heiligen Martinus van Tours, den patroon der Franken, den Christelijken krijgsheld³⁾, gewijd. Geestelijken vloeiden er henen om de dienst te bezorgen en voor het volk te prediken⁴⁾; en ook elders, waar Willebrord vroeger onderwees, van Vlaardingen af tot Heilo toe, verrezen Christelijke heiligdommen⁵⁾. Mogen wij de latere herinneringen gelooven, dan werd zijn medgezel Suitbert de apostel van de Betuwe en Teisterbant⁶⁾, dan predikten Engelmunt en Adalbert in Holland tot daar, waar later de abdij van Egmond gesticht werd⁷⁾, dan vonden ook zijne overige togtgenooten langs de boorden des Rijns hunnen werkkring⁸⁾ en werd daar alom het Christendom gevestigd en uitgebreid.

Maar hierbij bepaalde men zich niet. Had toch Radbouts nederlaag en onderwerping ook Friesland zelf voor de geloofspredikers geopend, met ijver ving de geestelijkheid haar werk ook daar aan. Wulfram, de bisschop van Sens, verliet zijn bisschopszetel om er met eenige anderen heen te gaan en in het hart des lands en aan het hof des vorsten te prediken en

1) Melis Stoke, I. 122

Sette hi Tutrecht in de poert
Den bisseop stoel en besat
Als aertsche bisscop eerst de stat.

Vgl.
Matthaeus, de nobil. p. 196.

2) Vgl. Ubbo Emmius, Hist. Fris. p. 51, 52. Schotanus, Gesch. p. 56 en Douwama's boeck der partyen, I. p. 39.

3) Vgl. over zijne legende Jae. de Voragine, Legenda aurea n^o. 161 (uitg. van 1489).

4) Klerk uit de laage landen, Chronijk p. 19. Vgl. Royaards, l.l.p. 314 volg.

5) Joh. a Leidis, II. 23. Royaards, l.l.p. 187.

6) Joh. a Leidis, II. 12. Vgl. Winsemius, Chron. p. 59. Molhuysen, in Nijhoff, Bijdragen III. p. 126.

7) Joh. a Leid. Ann. Egm. c. 1. Id. Chron, II. 41.

8) Molhuysen, l.l.p. 125. Royaards, l.l.p. 193 volg

[p. 23]

te doopen. Hem, den gunsteling van Pepijn, onder zijne bescherming geplaatst, te verwijderen, waagde Radbout niet, al zag hij ook met weerzin zoo velen, aanzienlijken en geringen, de godsdienst hunner vaderen voor die van den Frank verlaten. Waarschijnlijk verrezen toen reeds enkele Christelijke bedehuizen op Frieslands grond, zeker oefende Wulfram's prediking grooten invloed uit op het volk, ja men zegt zelfs, dat hij bijna den vorst zou hebben overtuigd¹⁾.

Zoo werkte ook in Friesland zelf de geestelijkheid mede, om het meer en meer aan de Franken te verbinden, en ontstond daar eene van het heidendom afkeerige, meer Frankisch gezinde partij onder het volk, die wij later zich krachtig zien vertoonen. Maar daarom was de tegenstand nog niet overwonnen, stout en overmoedig zou hij zich weder verheffen, de koning van Friesland.

1) Royaards, l.l.p. 203-212. Vgl. Matthaeus, de nobil. p. 182. Winsemius, Chron. p. 61. M. Stoke, I. 149-185.

VII.

Naauwer had Pepijn hem aan zijn huis trachten te verbinden, toen hij besloot de dochter van den Frieschen vorst, Theodeswinda, aan zijnen zoon Grimoald te verloven. Zij werd gedoopt en het huwelijk voltrokken²⁾; maar ziet, kort voor Pepijns dood viel Grimoald door de hand van een' moordenaar, terwijl hij te Luik bij het graf van den heiligen Lambertus voor het leven zijns vaders bad³⁾.

Over het lot zijner gade zwijgt de geschiedenis; maar men heeft Radbout, zoowel als zijne dochter, van dien moord beschuldigd, men heeft den moordenaar, Rangarius den Fries, als hunnen handlanger aangewezen⁴⁾, en wie zal hunne on-

2) Gesta Franc. c. 50.

3) Joh. a Leidis, II. c. 9. Ubbo Emm. p. 53. Vgl. het berigt bij Chapeaville, Gesta Pont. Leod, I. p. 433, Van Loon, al. hist, I. 307.

4) Wagenaar, I. p. 365.

[p. 24]

schuld kunnen aantoonen? Maar opgemerkt zij het toch, hoe het spoedig bleek, dat Karel Martel meer belang had bij Grimoald's dood, dan Frieslands vorst, wien men zoo gaarne beschuldigde, omdat hij de tegenstander van Franken en geestelijken was¹⁾.

In 714 was Pepijn gestorven²⁾, en zijne weduwe, Plectrude, nam voor den jongen Theodoald de regering in handen. De aanzienlijken van Neustrie evenwel weigerden onder het bestuur eener vrouw te staan; zij verkozen Raganfried tot hun hoofd en beiden bestreden elkander, toen de jonge Karel, Pepijns zoon, bij de schoone Alpaide³⁾ verwekt, uit zijne gevangenis ontvlugtte en met geestdrift in Austrasie ontvangen werd. Welkom moest voor Radbout de aanleiding zijn, door deze oneenigheden hem gegeven, om zijne nederlagen te herstellen. Raganfried wist het, hoe vijandig hij jegens Pepijn's huis was gezind, toen hij bij hem hulp zocht tegen Plectrude. Volijverig werd zij hem geboden⁴⁾. Terstond verdreef Frieslands vorst de zendelingen uit zijn gebied, schudde het juk af, wierp de kerken neder of gaf ze der voorouderlijke godsdienst terug, trok voort tot Utrecht en verjoeg er Willebrord en zijne geestelijken. Zij, verschrikt voor den koenen aanval, zochten te Trier en in het klooster te Epternach eene wijkplaats, met hen vlugtte alles voor den overwinnaar. Ook Duurstede viel in zijne handen en daardoor meester van den Rijn, trok hij met zijn leger voort langs dien stroom naar Keulen heen. Dáár zou hij zich met Raganfried vereenigen om Plectrude in Keulen te bestrijden. Karel, pas zijne gevangenis ontkomen, ontmoette hem daar met zijne in der haast verzamelde benden, maar moest, na

1) Fockema, Schetsen, I. p. 203. Bilderdijk, I. p. 73. Arend, I. p. 822.

2) M. Stoke, I. 135.

3) Pippinus aliam duxit uxorem, nobilem et elegantem, nomine Alphaidam. Fredegar. cont. c. 103.

4) Joh. a Leidis, II, 17, Gesta Franc. c. 51: cum Radbodo duce gentili amicitias feriunt.

[p. 25]

een' hevigen strijd, aftrekken¹⁾, en kon niet beletten, dat de stoute Fries het omliggende land verwoestte. Wel mislukte straks zijne poging om, met Raganfried vereenigd, Keulen in te nemen, maar toch noodzaakten zij Plectrude hunnen aanval voor rijke geschenken af te koopen en, met buit beladen²⁾, keerde Frieslands vorst naar zijn rijk terug, om van daar weder in Austrasie te vallen en kerken en kloosters te verwoesten³⁾.

Maar Karel, eens door hem verslagen, zou hem weder komen bestrijden. Raganfried had hij overwonnen, Keulen had de poorten voor hem geopend, nu was het Radbout, tegen wien hij zich wende. Een hevige strijd begon aan de boorden des Rijns bij Duurstede en Utrecht, wiens bijzonderheden ons de geschiedenis niet bewaarde, waarin Karel overwinnaar bleef⁴⁾, de Friezen terug drong en Radbout op nieuw tot een verdrag van onderwerping noodzaakte.

Intusschen meer dan door Karels wapenen, verloor de zaak der Friesche vrijheid door Radbouts dood. In 719 stierf haar verdediger, de tegenstander der Franken. Met onvermoeiden ijver, met groote standvastigheid had hij den strijd volgehou-

1) Gesta Fr. c. 52: Ex alia parte Frisiones cum Radbodo duce consurgunt. Carolus quoque super ipsos Frisiones irruit, ibique maximum dispendium de sodalibus suis perpessus est atque per fugam delapsus abscessit. Annal. Fuld. ad a 715.

2) Fredegarius cont. c. 106: munera multa et thesauros a praefata Plectrude accipientes reversi sunt.

3) Over dezen togt vgl. Ubbo Emm. p. 54. Winsemins, Chr. p. 63. Schotanus, p. 57. Wagenaar, I. p. 366. Van Loon, al. hist. I. p. 309. Sjoerds Jaarb. I. p. 363.

4) Chron de Traj. ap. Matthaeum, p. 11: Venit ipse cum valida mane in Frisiam expugnare Radbodum et obtinuit cum. Joh a Leid. II. 17. Beka, p. 9 en het daaruit ontleende Chron. Tielense, p. 15, Klerk der laage landen, p. 19. Ubbo Emm. p. 54. Vgl. Occo Searl. p. 45 en de legende in de Oude Friesche wetten, uitg. door de Haan Hettema, II. 1. p. 63, overgenomen door E. Beninga, Hist. van Oostfr. p. 45. Dit is de hostilis dissentio, waarvan Willibald spreekt in het vita Bonifacii, bij Dirks, l.l. blz. 123 n^o. 4 aangehaald, door velen verward met de latere, meer uitgebreide topten van Karel in Friesland. Vgl. ook van Loon, aloud, reger. v. Holl. I, blz. 127.

[p. 26]

den tegen Franken en geestelijken, om de vrijheid, de nationaliteit zijns volks te verdedigen. Geene nederlagen hadden, hem ontmoedigd, geen tegenspoed hem teruggehouden, maar getrouw was hij gebleven aan het doel zijns levens, Frieslands onafhankelijkheid.

Maar vóór zijn' dood moest hij hier te Utrecht nog een' nieuwen zendeling ontmoeten, als moest hij ze allen zien, die het Christendom in Friesland kwamen invoeren. Een monnik, Wilfried, landde met zijne gezellen te Duurstede, zocht Frieslands vorst hier op, om hem tot het Christendom over te halen en ging straks onverrigter zake heen. - Bonifacius had Radbout ontmoet, de apostel der Friezen den verdediger des heidendoms, de prediker, wiens werk begon, den vorst, wiens werkkring was geeindigd.

VIII.

Men zegt, dat de jeugdige Adgild aan Radbout is opgevolgd¹⁾, die ons door sommigen als het Christendom toegedaan wordt voorgesteld²⁾. Zeker leefde hij in vrede met de Franken, onderworpen aan hun oppergezag³⁾, en liet de vrije prediking in zijne landen toe⁴⁾, terwijl Willebrord, naar Utrecht wedergekeerd, ijverig zijn taak hervatte, alom doopte

1) Sommigen noemen Radbouts opvolger Poppo, Joh. a Leid's, II. 23. Van Loon, al. hist. I. p. 314. Wagenaar, I. p. 370. Bilderdijk, I. p. 75. Maar de Friezen noemen hem eenstemmig Adgild. Winsemius, p. 61. Hamconius, p. 27. Schotanus, p. 57. Sjoerds, l.l.p. 369 en waarschijnlijk was Poppo slechts het hoofd der Anti-Frankische, nationale partij, die later tegen Karel streed en door hem overwonnen werd, die echter daarom gemakkelijk als koning kon worden beschouwd.

2) Winsemius, l.l. Hamconius, l.l.

3) - waardoor hij bij den Francquen in groote aensien ende gemeenschap comende. - Winsemius, l.l.

4) Beka, p. 10: beatus Clemens libere permissus est ubi libet in Frisia patenter Euangelium praedicare, catechumenos baptizare, neophytos confirmare, sacros ordines celebrare, ac in pagis singulis Ecclesias seu basilicas aedificare. Joh. a Leidis, II. 23. Chron. de Traj. p. 11. Chron. Tiel. p. 26. Klerk der laage landen, p. 20.

[p. 27]

en predikte en de grenzen van zijn gezag en van zijn bisdom meer en meer uitbreidde¹⁾. Geen wonder, dat zij, die onder Radbout eens hadden gestreden, die hunne nationaliteit en de godsdienst hunner vaderen zoo fel bedreigd zagen²⁾, zich verzetten en op eigen gezag, al was het ook tegen den wil des vorsten³⁾, die uitbreiding zochten te verhinderen. Wel had Willebrord der Franken bescherming tegen hen noodig, maar Karel overwon ze, dreef ze terug⁴⁾, begiftigde de Utrechtsche kerk met rijke bezittingen⁵⁾ en beschermde en verdedigde met krachtigen arm de prediking des Christendoms in deze streken. Utrecht werd weder de vaste zetel des bisschops, werd weder het middelpunt zijner werkzaamheid, terwijl alom de verstoorde heiligdommen herrezen⁶⁾.

Men verhaalt, dat Friesche benden Karel op zijnen togt tegen de Arabieren volgden, toen die uit Spanje in het Frankische rijk waren voortgedrongen, en dat zij door hunne dapperheid veel tot de overwinning toebragten, die aan hunnen aanvoerder, Poppo van Wirdum, het leven kostte⁷⁾.

1) M. Stoke, I. 180.

Menich vanden Vriesschen gheslachte,
Wert Kerstijn, omdat dus verginc
Radbouts des hertoghen dinc.

2) Die Viesen - opmakende en dooljerende, onder het deesel van die bekeeringhe tot den Christen geloove, hare vrijheijt ghesocht te werden. - Winsemius, p. 65.

3) Door verdrach ende onachtsacmhcyt des conincx Adgilli. - Winsemius, I.I. Schotanus, p. 58.

4) Ut armis suis a daemonum cultu abstraheret, quos movere oratione sancti doctores non potuerunt, zegt Emmius, p. 56, omnesque rebelles ejus gentis trucidavit, in de Ann. Metens. bij van Loon, I. p. 318. Bij onderscheidene schrijvers wordt deze onderneming niet vermeld, die dan ook slechts afwerend schijnt te zijn geweest, tegenover de onrustige en vijandige heidensche Friezen.

5) Vgl. het diploma bij Heda, p. 28.

6) De onderscheiding van Wiltaburg en Utrecht deed Eichhorn dwalen. l.l. I. p. 488.

7) Winsemius, p. 64. Hamconius, p. 27. E. Beninga, p. 51.

[p. 28]

Welligt is dit verhaal niet van allen grond ontbloot en waren zij door Adgild gezonden om de Franken te ondersteunen, daar zij nu toch gerekend werden onder Frankische opperheerschappij te staan. Maar intusschen, terwijl Karel de Arabieren sloeg, verhieven zich op nieuw de van Christendom en Franken af keerige Friezen, en grepen de gelegenheid aan tot eene vernieuwde poging om hunne onaf hankelijkheid te herwinnen¹⁾. Zij namen weder de wapenen op en schaarden zich rondom den dapperen Poppo in het Noorden, in het hart van Friesland, waar het heidendom nog zijne meeste aanhangers telde. De vorst kon ze niet terughouden of bedwingen, maar Karel besloot nu krachtdadig een einde aan hunne woelingen te maken. Een vloot werd uitgerust, om ze in hunne schuilplaats zelve op te zoeken, en de Franken landden aan Frieslands kusten, daar waar de Middenzee Westergo van Oostergo scheidde. De Friezen boden vruchteloos tegenstand, de krijgshaftige Poppo sneuvelde, en met hem vielen zijne dapperen en edelen door het zwaard der Franken, de overigen zochten een schuilplaats in de moerassen en bosschen, terwijl hun land door den vijand werd afgeloopen, geplunderd en verwoest, de tempels der afgoden nedergeworpen, de heilige plaatsen vernield, en de overwinnaar eindelijk, met buit beladen, wederkeerde²⁾. De kracht der Friezen was gebroken, de koning stierf van hartzeer, en als mogt hij

1) Fredegar. cont. c. 109: In gentem durissimam maritimam Frisionum nimis crudeliter rebellantem praefatus Princeps audacter navali evectione properat. - Annal. Met. ad a. 736: Perfida gens Frisionum fidem quam dudum Karolo promiserat, fraudare conatur. Abb. Usperg. p. 21: anno 733 Carolus major domus Fresiam vastat.

2) Fredegar. cont. c. 109: super Burdone fluvium castra ponens Popponem ducem gentilem eorum fraudulentum consiliarium interfecit, exercitum Frisionum prostravit, fana eorum idololatriae contrivit atque combussit igne cum magnis spoliis et praedis victor reversus est in regnum Francorum. Vgl. Annal. ad ann 729, en ad a. 740. Joh. a Leidis, III. 4 en de aangehaalden bij van Loon, al. hist. I. p. 323-326. Winsemius, p. 66. Ubbo Emm. p. 57, 58. Schotan, p. 58. Sjoerds, p. 375. Wagenaar, I. p. 374.

[p. 29]

de vruchten dezer overwinning niet plukken, ook Willebrord eindigde weldra zijn' loopbaan.

IX.

Veranderd was de toestand der kerk in het rijk der Franken, dringend eischtte zij hervorming. Onder de aanhoudende oorlogen en twisten, gedurende de onrustige regering van Karel Martel, hadden de Franken het vergeten, dat zij de dienaren der kerk moesten zijn. De nakomelingen van Clovis hadden hunne magt zien overgaan op eenen anderen stam, die niet magtig geworden was door de kerk, die zich niet aan haar verbonden gevoelde, maar die steunde op de grooten en aanzienlijken, bij wie lans en zwaard meer gold, dan mijter en staf. Daarom zien wij Karel bisschoppen en geestelijken verwijderen, over kerkelijke goederen beschikken en bisdommen wegschenken. En begunstigde en beschermde hij hier aan de grenzen zijns rijks de uitbreiding des Christendoms, het was slechts omdat hij er het beste middel in vond, om zijne magt te bevestigen. Daarom zien wij hem als een heiligschennend vorst gebrandmerkt in de schriften en legenden der geestelijken¹⁾.

En de kerk zelve was verdeeld en bedorven. In de kloosters heerschten weelde en losbandigheid, onder de geestelijken verdeeldheid, en de band, die allen vereenigen moest, dreigde verbroken te worden en verloren te gaan.

Maar de hervormer kwam²⁾. In 719 verscheen aan Karels hof dezelfde Wilfried, die hier te Utrecht te vergeefs voor Radbout had gepredikt, doch nu keerde hij terug van Rome als zendeling van Petrus onder alle volken met een volmagt voorzien van Gregorius den tweeden. Vervuld met den diepsten eerbied jegens den stoel van Rome, brandende van

1) Blommaert, Aloude Gesch. der Belgen, p. 397. Vgl. Joh. a Leidis, III. 4.

2) Over Bonifacius zie de aanhalingen bij Royaards, l.l.p. 220.

[p. 30]

ijver tot herstelling van de eenheid, van de orde en tucht, van de magt en het aanzien der kerk, sloot hij zich naauw aan Rome aan. Krachtig door zijn' vromen zin, zijne strenge zedelijkheid, kwam hij om te hervormen en te herstellen, om het hierarchisch beginsel in de kerk te vestigen en haar onder haar hoofd te vereenigen. Slechts hulp en bescherming vroeg hij voor haar van den wereldlijken vorst. Die vroeg hij nu van Karel Martel, als hij, van Rome komende, zich weder tot de Friezen wilde wenden, en gemakkelijk verkreeg hij ze van hem, die ongaarne den strengen geestelijken in zijne nabijheid zag. Nu werkte hij drie jaren lang, de krachtige priester aan de zijde van den ouden Willebrord en predikte hier in Utrechts omstreken en dieper in Friesland, versterkte de gedoopten, overtuigde de heidenen en werkte volijverig tot uitbreiding van het gebied, niet der Franken, maar der kerk¹⁾.

Het bisdom van Utrecht had hij geweigerd om straks in Thuringen en Hessen nieuwe veroveringen voor de kerk te maken, en toen was hij weder naar Rome gegaan, de zendeling van Petrus, om verslag te doen van zijn werk en van de vruchten zijner prediking, om belijdenis afteleggen van zijn geloof en om als bisschop geordend, zich door den eed op het graf van Petrus te verbinden tot gehoorzaamheid aan Rome, tot herstelling der misbruiken en wanorden, tot onderwerping van de kerk, die hij stichten zou, aan Rome en hare heerschappij²⁾. Zoo kwam hij terug in Duitschland, ordende, herstelde en verbeterde, waar hij gebreken en verwarring vond, stichtte alom kerken, kloosters en scholen, streed met kracht en ijver tegen het heidendom en breidde

1) Joh. a Leidis, III. 1. Royaards, l l.p. 232 volg. Vgl. Wagenaar, I. p. 385. Dit geschiedde onder Adgild's regering in Westfriesland, na Radbout's dood, daarom schreef Bugga aan Bonifacius: postea inimicum Catholicae ecclesiae Rathbodum coram te consternavit (Deus). Epist. Bonif. p. 45.

2) Epistol. Bonifacii p. 163, overgenomen door Royaards, Analecta, bij zijne geschied. der invoer, n^o. XXI. Ozanam, l.l.p. 134 volg.

[p. 31]

het Christendom uit door zijne en zijner volgelingen prediking. In 732 tot aartsbisschop verheven, stelde hij nieuwe bisdommen daar, omschreef hunne grenzen en verzekerde daardoor het door hem aangewonnen gebied aan de heerschappij der kerk. Door Synoden rigtte hij haar beter in, gaf regelen en verordeningen tot herstelling van tucht en orde, tot regeling van bestuur en magt, tot handhaving van Christenzin en geloof¹⁾. Sints 745 op den aartsbisschoppelijken zetel te Mentz gezeten, bestuurde hij van daar het op het heidendom pas veroverde gebied en daaronder ook Utrechts bisdom na Willebrord's dood²⁾.

Maar nu was ook het oogenblik daar, dat in plaats van Clovis verbasterde nakomelingschap een nieuw Koningshuis aan het hoofd der Franken zou komen, en zij die de magt uitoefenden, ook de kroon zouden dragen. En ziet, Bonifacius is het, die in 752 onder pauselijke goedkeuring Pepijn tot koning der Dranken zalfde³⁾ en het daardoor luide verkondigde, dat 's vorsten magt van de kerk hare wijding ontvangen moest, dat het hoofd der kerk het theocratisch opperhoofd der volken was, dat zij zich tot eene eenheid ontwikkeld had, die, boven staten en vorsten verheven, allen omvatten zou. Hier was de aanvang van die heerschappij der kerk over den staat, die door Bonifacius den achtsten en Gregorius den zevenden later werd bevestigd en voltooid⁴⁾.

1) Vgl. Wagenaar, I. p. 386-402.

2) Royaards, l.l.p. 249 volg.

3) Kluit ad Anonym. p. 10. Eichhorn, Deutsche Staats- und Rechtsgesch. I. p. 490.

4) Royaards, l.l.p. 240.

X.

Naauwelijks was Pepijn gekroond als koning der Franken, toen hij op nieuw den strijd tusschen Christendom en heidendom in Friesland zag ontbranden. Wel waren de Friezen

[p. 32]

hem gevolgd, als hij tegen de Saxen streed¹⁾, maar bij een groot gedeelte der bevolking in het noorden was toch de afkeer tegen het Christendom en tegen de Franken niet weggenomen, en in Radbout den II, niet ongelijk aan zijnen beroemden voorganger, vonden die afkeerigen nu een nieuwen en sterken steun. Het schijnt dat de inwendige verdeeldheid tusschen beide de partijen in het volk toen weder zich scherper vertoonde. De Christenen, zoo wordt er verhaald, werden verjaagd en moesten vlugten, velen hunner werden gedwongen tot het heidendom terug te keeren, en de bezittingen der overigen werden geroofd²⁾.

Maar naauwelijks heeft Bonifacius het vernomen, hij, wien het bisdom van Utrecht, waar hij zoo lang verkeerd had, dat hij nog steeds na Willebrords dood bestuurde en verzorgde, zoo na aan het harte lag, of hij verlaat zijn zetel te Mentz, om er zich heen te spoeden en te behouden, wat te behouden was.

In dertig jaren was hij er niet geweest en wat hij als krachtig man verlaten had, als grijsaard zag hij het weder. Utrecht, hare omstreken en Holland werden het tooneel zijner vernieuwde werkzaamheid, daar was hij onder Frankische bescherming, daar vond hij zich te midden eener Christelijke bevolking³⁾. Maar brandend van ijver, wilde hij in Friesland zelf dringen. Vertrouwend op zijn rang en aanzien, op de bescherming der Franken, op zijn ouderdom en eerbiedwaardig karakter, en meer nog op de zaak die hij kwam verdedigen, omgeven en geholpen door vijftig togtgenooten, trekt hij Friesland in, vaart over meiren en stroomen, predikt en leert alom, herbouwt de verwoeste kerken, verzamelt en ondersteunt de

1) Cui etiam reges Widinorum (Werinorum?) seu Frisionum ad auxiliandum uno animo convenerunt. Fredegarii contin. ad a. 747, p. 160, Ed. Freheri. Vgl. Schotanus, p. 59. Waarschijnlijk waren het hulptroepen uit Holland en Utrechts omstreken.

2) Occo Scarl. p. 52. Winsemius, p. 69. Sjoerds, I. p. 391.

3) Royaards, l.l.p. 242.

[p. 33]

verstrooide Christenen, versterkt de bevreesden, roept de afvalligen terug en ziet dagelijks zijn' invloed vermeerderen¹⁾.

Zoo was hij op den 5. Junij 755 tot aan de oevers der Middenzee gekomen, niet ver van de plaats waar Dokkum ligt. Daar stond hij gereed om te prediken en te leeren, toen - maar gij kent allen het verhaal van Bonifacius' marteldood²⁾. Hij, de groote bestrijder van het Heidendom moest eindelijk als het offer zijner volharding vallen, de eerbiedwaardige grijsaard, de apostel der Friezen en Duitschers moest zijn loopbaan als martelaar besluiten. Maar bereikt was ook nu zijn doel, volbragt zijn werk, voor altijd was het Christendom in Friesland gevestigd en gegrond. De Christelijke Friezen zelve, die Bonifacius zoo hoog vereerden³⁾, wreekten zijn dood, en de Franken, verbitterd en verontwaardigd, drongen straks in Friesland⁴⁾, noodzaakten Radbout tot de vlugt, onderwierpen op nieuw het land en verzekerden er de overwinning aan het Christendom.

En toch, hoe veel voortgang ook de Christelijke leer maakte, nog bleef het heidendom bestaan, nog vond het een sterken en talrijken aanhang onder het volk, nog zou het een laatsten en sterken kamp wagen onder Pepijns beroemden opvolger Karel den Grooten.

Naauwelijks was deze na Karlomans dood alleen aan het hoofd der Franken gekomen, of de Saxen, aangevoerd door den stouten en strijdlustigen Wittichind, schudden het juk af

1) Joh. a Leidis, III. 15.

2) Royaards, l.l.p. 243. Vgl. Anonymi Chron. p. 11. Melis Stoke, I. vs. 194. Joh. a Leidis, III. 16. Beka, p. 16. Chron. de Trajecto, p. 15. Winsemius, p. 71. Ubbo Emmius, p. 60. Schotanus, p. 60. Sjoerds, I. p. 329. Wagenaar, I. p. 413. Van Loon, al. hist. I. p. 342.

3) Ten bewijze zie men slechts de giften, te dier tijde door Friesche bekeerden aan de abdij te Fulda, de lievelingsstichting van Bonifacius, gedaan, in Foppens Suppl. ad Miraei oper. d pl. I. p. 5.

4) Bij deze gelegenheid wordt ons voor het eerst gemeld een Pipmi Praefectus, qui in orientali Frisia circa Amosum tune forte erat, sive Frisius is fuerit, sive Franeus. Emmius, p. 61, uit de Friesche overlevering zelve

[p. 34]

zoo onwillig gedragen, en wie in Friesland nog den ouden wrok tegen de Franken voedde, vereenigde zich met hen.

Maar Karel versloeg ze, drong in hun land, wierp hunne tempels neder en bereikte de oevers van den Wezer, duizenden vielen of werden als gevangenen weggevoerd, de aanvoerder vlugtte naar de Noren en voor altijd scheen de strijd beslist¹⁾. Maar ziet, naauwelijks is Karel naar elders heengetrokken of Wittichind komt weder, ontvlamt op nieuw den moed zijner volksgenooten en valt in Friesland, om ook daar te verwoesten en te verstoren, al wat de ijver en volharding der zendelingen had opgebouwd. Weldra rookten de heiligdommen der Christenen, pas door Willehad en anderen gesticht, de kerk te Deventer, door Lebuinus gevestigd, werd nedergeworpen en alles te vuur en te zwaard verwoest²⁾. De Christenen werden vermoord en vervolgd, al behoorden zij ook tot de aanzienlijksten des volks, en de predikers, de kweekclingen van Bonifacius, uit de school van Gregorius te Utrecht gezonden, Ludger zelf, de Friesche edele, zij moesten vlugten voor den woesten inval, die geen onderscheid tusschen Christenen en Franken maakte.

In 755 kwam Karel weder³⁾, trok over den Rijn in Friesland, versloeg de Friezen en Saxen en noodzaakte op nieuw den stouten Radbout, naauwelijks teruggekeerd, tot de vlugt. Kerken en kloosters werden hersteld, overal het Christendom weder gevestigd en Friesland onderworpen aan de heerschappij der Franken. Maar zoo spoedig was daarom die strijd niet geeindigd, wel waren de Saxen verslagen, maar niet ten onder gebragt.

Ik zal u echter niet bepalen bij het overige gedeelte van dien dertigjarigen strijd, met de Saxen gevoerd⁴⁾. Hardnek-

1) Ann. Fuld., Adelmi Annal., Einhardi ann. ad ann. 772.

2) Ubb. Emmius, p. 63, 64. Schotanus, p. 61. Winsemius, p. 73.

3) Annales Fuld. ad an. 775 Adelmi ann. eod. an.

4) Susceptum est igitur contra eos bellum, quod magna utriusqoe animositale, tamen majore Saxonum quam Francorum damno, per continuos triginta tres annos gerebatur. Einbardi vita Kar. Magni, p. 453.

[p. 35]

kig was die en bloedig, tot het uiterste volgehouden door den dapperen Wittichind. Hij onderwierp zich niet, zoolang hij nog eenige hoop kon voeden, om de onafhankelijkheid zijns volks, de godsdienst zijner vaderen, te behouden, zoolang hij nog eenigen wederstand aan de magt der Franken kon bieden. Maar toen hij zijn land verwoest, zijn volk verslagen, duizenden gevallen en vermoord, elken tegenstand onmogelijk gemaakt zag, toen verklaarde hij zich overwonnen en ontving den doop, ten teeken zijner onderwerping¹⁾.

Zij hadden aan dien strijd een werkzaam deel genomen, de heidensche Friezen, zij hadden als zijne bondgenooten aan de zijde van den vorst der Saxen gestreden, welligt nog aangevuurd door hun' eigen vorst, den stouten Radbout²⁾, totdat ook zij zich nu den overwinnaar moesten onderwerpen of naar het Noorden vlugten. Daar was de laatste schuilplaats voor het Heidendom nog overig gebleven.

Friesland was aan de Franken onderworpen. Zoo was die strijd geëindigd tusschen Friezen en Franken, tusschen Christendom en Heidendom, drie eeuwen lang hier op den vaderlandschen grond gestreden.

1) Vgl. Eichhorn, Deutsche Staats-und Rechtsges., I. p. 506.

2) Ubbo Emmius, p. 63, 65.

XI.

Hij was geëindigd, die strijd; de Franken hadden het Christendom in Friesland gebragt, maar meer dan hunne wapenen had de volharding der predikers uitgewerkt om het er te vestigen, en het werd nu het verzoenend beginsel tusschen beide volken.

Wie het Christendom aangenomen had, begroette in Karel met vreugde den beschermer tegen heidensche volksgenooten en Saxen, den bestrijder des heidendoms. Reeds waren hem de

[p. 36]

Friezen gevolgd op zijnen togt tegen de Saxen¹⁾, nu streden zij, naar men zegt, onder Gondebald, Radbouts broeder, met hem in Spanje²⁾, en later vinden wij ben weder in zijn leger, als hij tegen de Longobarden en Tassilo, den hertog van Beijeren trok³⁾.

Geen wonder, dat men van Karel de bevestiging van Frieslands vrijheid afleidde en dat zijn naam nog leefde in het latere volksgezang⁴⁾, dat men hem ook in Friesland, even als in het land der Saxen, al die inrigtingen toeschreef, waarop latere eeuwen zich beroemden en op zijnen tijd over bragt, wat eerst later plaats vond⁵⁾. Door hem behaalde het Christendom de zege en onder zijne bescherming breidde het zich nu vrij naar alle zijden uit, dit was de eerste vrucht zijner overwinning. Predikers gingen, door hem gezonden, heen, Mareellinus in Twente, Willehad en Ludger naar het Noorden van Friesland. De kerk te Utrecht werd uitdrukkelijk bij hare bezittingen en voorregten bevestigd en zag zich met nieuwe en uitgebreide beschonken⁶⁾, terwijl Gregorius er door onderwijs en voorbeeld geestelijken en zendelingen vormde, om die straks over de pas opgerigte gemeenten te stellen. Alom verrezen kerken en kloosters als vereenigingspunten der Christenen⁷⁾, en met der Franken gezag vestigde zich overal de heerschappij der kerk. En

1) Frisiorum militari robore in expeditionem assumto, Emmius, p. 63

2) Joh. a Leidis, IV. 22. Winsemius, p. 76. Emmius, p. 82. Wagenaar, I. p. 423. Sjoerds, I. p. 410. Van Loon, Al. hist. II. p. 8.

3) Ann. Fuldens. ad an. 789. Regino ad a. 791. Winsemius, p. 81. Schotanus, p. 62. Wagenaar, I. p. 433. Van Loon, II. p. 17. Vgl. Emmius, p. 67.

4) Schotanus, Beschrijving, p. 40, 94. Verz. van oude Vriesche wetten, II. p. 26. I. p. 46, 78.

5) Beucker Andreae, de origine juris municip. Frisici, p. 109. Het zou hier de plaats zijn om over het beruchte Privilegie van Karel den Grooten te spreken, als de latere zamenstelling er van niet algemeen erkend was. Men vindt het bij Winsemius, Schotanus, Mieris, Schwartzenburg en elders.

6) Heda, p. 39, 41. Mieris, Charterb. I. p. 6-8.

7) Fecit ut Frisia quasi plantarium Christianae religionis brevi tempore efficeretur, zegt daarvan Hamconius, p. 35.

[p. 37]

toen in Saxen de bisdommen werden opgerigt en gevestigd, waren het Wyho, Ludger en Hildegrim uit Frieschen stam, die er op geplaatst werden, en toen Karel ook het Utrechtsche bisdom weder bezette, was het Theodard de Fries, op wien zijn keuze viel¹⁾. Deze zag zich nu in het genot van groote goederen rondom geplaatst en aan het hoofd der Friesche geestelijkheid gesteld, en, was een kleiner gedeelte bij het bisdom van Bremen gevoegd, hij was het, die met de geestelijke regtsmagt over het grootste deel van Friesland bekleed werd.

Welke de inrigting was, die Friesland verkreeg, en die daar het vorstelijk bewind voor altijd verving, wij mogen heteenigermate opmaken uit hetgeen Karel omtrent Saxen verordende, uit de overleveringen later opgeteekend, uit de inrigtingen, in lateren tijd in Friesland aanwezig²⁾. Wij zien het, hoe de Friezen hunne nationaliteit, hun eigen volksbestaan behielden, hunne gewoonten en regten, even als die der overige volken van het Frankisch rijk, bewaard bleven en daardoor persoonlijke vrijheid en regt allen gewaarborgd werden³⁾. Graven, sommigen welligt bij voorkeur uit de aanzienlijksten des lands gekozen⁴⁾, oefenden in 's vorsten naam en op zijn gezag het bestuur uit over de onderscheidene deelen des lands, hetgeen nu in graafschappen, naar de verschillende gouwen⁵⁾, verdeeld

1) Occo Scarl. p. 61. Beka, p. 21. Heda, p. 43. Chron. de Traj. p. 17.

2) Verg. hiermede van Loon, Al. reg. v. Holl., I. p. 141 volgg. Van Halsema, in de werken Pro excol, jure patrio, II. p. 31-75.

3) Te regt zegt Eichhorn, Deutsche Staats- und Rechtsgesch. 5, 48: Die vollkommene Freiheit hieng nog immer von der Rechtsgenossenschaft in eiher Volksgemeinde ab, daher der Gebrauch des Volksnamens, zugleich die Bezeichnung der vollkommenen Freiheit ist. Zoo is dan ook de vrijheid te verstaan, die Karel volgens de overlevering aan de Friezen schonk.

4) Van Loon, Aloude regering v. Holl., I. p. 175.

5) Westergo, Oostergo, Hunsingo, Fivelgo, Humsterland, Kinhem en Texla komen al zeer vroeg als graafschappen voor. Vrg. Arntzenius, de orig. et progr. ju. civ. Belg. p. 8.

[p. 38]

werd, en allen vereenigden zich onder een' hertog, waar zij op 's konings bevel ten strijde trokken¹⁾.

Dien graven was het toezigt op de handhaving der wetten en des regts, op de uitvoering der verordeningen opgedragen. Zij waren het, die de misdaden moesten vervolgen en straffen, voor vrede en orde waken, de opbrengsten invorderen²⁾, maar de regtspraak zelve werd alleen door de uit het volk verkozen regters uitgeoefend. Zeker werd ook hier, even als bij de Saxen, afval van het Christendom zoowel als ontrouw jegens den vorst, beleediging der geestelijken zoowel als verzet tegen 's vorsten ambtenaren, Heidendom zoowel als verraad aan het leven gestraft, voor de inkomsten, de instandhouding en de bescherming der kerk gezorgd, eerbied en ontzag voor heiligdommen en plegtigheden voorgeschreven. En werden de volks- en gouwvergaderingen in stand gehouden, het was slechts onder voorzitting en toezigt des graven of der vorstelijke afgezondenen³⁾, opdat er regt gesproken zou worden en beraadslaagd over hetgeen der gemeente nuttig en oorbaar was, opdat er de algemeene verordeningen afgekondigd, de bijzondere met gemeen overleg vastgesteld zouden worden, opdat er plaats mogt vinden hetgeen, naar 's volks gebruik, slechts dáár voor aller oog geschieden kon Naauw was waarschijnlijk het verband tusschen den werkkring des graven en dien des bisschops, en oefende deze een zeker toezigt over de handelingen van gene uit, hetgeen met de inrigting der Franken overeenstemde en door het meer-

1) Zulk een dux was Theodorieus propinquns regis bij Einhard. Ann. ad an. 782, waarschijnlijk dezelfde, die in 791 met Meginfried de Friezen en Saxen aanvoerde. Einhard ad ann. 791, Adelmi Ann. 792. Vgl. van Loon, Al. reg. v. Holl. II. p. 162 en de dux Frisiae bij Regino ad an. 809, en de legatus ducis in Lege Fris. XVII. 3, en de vermelding later van het ducatus Frisiae, waarover zie Kluit, Hist. Crit. II, 1. p. 1.

2) Vgl. Marculphi form. I. n. 8. Praeceptum pro Trutmanno Comite bij Walter, II, p. 103.

3) Vgl. capitulatio de partibus Saxoniae p. 576 bij Georgisch. II. p. 104 bij Walter, ook afgedrukt bij Gaertner, Lex, Fris. p. 118. Eichhorn, l.l. I. p. 508.

[p. 39]

der vertrouwen, dat de geestelijkheid verdiende, geregtvaardigd werd.

Men heeft beweerd, dat Karel den Friezen en Saxen het regt op vaderlijk erfgoed ontnam, maar hoe waren zij dan vrije lieden gebleven¹⁾? Neen, het waren slechts de bezittingen van hen, die door ontrouw, misdaad of vlugt naar de Noren die straf verdiend hadden, die aan dien vorst vervielen. Deze kon hij ten bezit aan graven of aanzienlijken wegschenken, en hen daardoor nader als vasallen aan zich verbinden²⁾, en zij moesten nu ook op de algemeene rijksvergaderingen, waar die door den vorst gehouden werden, verschijnen. Zoo was Friesland een zelfstandig bestanddeel des Frankischen rijks geworden.

Het was een plegtig oogenblik, toen op Kersdag van het jaar 800, Paus Leo III. Karel den Grooten, onder het gejuich der menigte, te Rome in de kerk van den heiligen Petrus onverwacht de gouden kroon op het hoofd plaatste, en hem daardoor als den beheerscher van het Christelijk Westen, als den van God gewijden keizer aanwees. Al had Bonifacius de eenheid der Westersche kerk onder haar eigen hoofd hersteld en gevestigd, haar geordend en ingerigt als een band dier volken, die het Christendom zouden aannemen, toch bleef er behoefte bestaan aan eene uiterlijke vereeniging. Men bleef de noodzakelijkheid gevoelen, om het gebied der kerk onder een hooger, een keizerlijk bestuur te vereenigen, om naast de geestelijke magt, die haar regeerde, eene andere wereldlijke te stellen, die haar beschermde en door haar geheiligd was.

Had de geestelijkheid, toen Clovis den titel van consul ontving, gewenscht, dat hij het Westersch Romeinsche rijk in

1) Van Loon, Al. reg. v. Holl., II. p. 168. Bilderdijk, Vad. Hist., I. p. 88. Vgl. Eichhorn, l.l. I. p. 511.

2) Comites, et vasalli nostri de Fresonibus, in het Capitul. van 807, bij Georgisch p. 735.

[p. 40]

vernieuwde kracht herstellen zou, zij zag dien wensch bij Karels krooning door het hoofd der kerk als wereldlijk vorst over haar gebied, schooner vervuld. En toch - ontweken kon hij nu niet worden, die lange strijd, wiens eerste verschijnselen zich weldra zouden vertoonen¹⁾, over de grenzen dier magt verdeeld tusschen het hoofd der kerk en den wereldlijken vorst, geroepen ter harer bescherming, al dacht er ook op dit oogenblik niemand aan.

Karel, al had hij ze welligt niet begeerd, begreep zijne roeping, de verpligting hem nu opgelegd, de regten hem gegeven. Hij gevoelde het, hoe hij nu het Christendom moest beschermen, ondersteunen en uitbreiden, de geestelijkheid in hare werkzaamheid behulpzaam zijn, hare regten regelen en er voor waken; hoe hij nu, met haar medewerkend, bij alle volken zijner heerschappij vrede en geregtigheid moest handhaven, elk naar zijn regt bestieren, armen, weduwen en weezen beschermen moest; hoe hij nu alom ontwikkeling, beschaving, zedelijkheid en orde moest bevorderen. Maar hij wist het ook, dat hij nu als keizer gehoorzaamheid en onderwerping, bijstand en eerbied van alle zijne onderdanen mogt vragen. Daarom vorderde hij een nieuwen plegtigen eed van gehoorzaamheid van alle zijne onderdanen, waarbij zij zich tot christelijk leven, opvolging der verordeningen en opkomst, als hij hen ten strijde riep, verbonden; daarom regelde hij op nieuw de regten en pligten van geestelijken en graven, hoe zij moesten zamenwerken om vrede, orde en regt te handhaven, en ieder naar zijn regt te oordeelen, daarom bepaalde hij hunne regtsmagt en omschreef nader den werkkring der afgezondenen of Missi²⁾. Dezen toch, veelal eenbisschop en een graaf, moesten het oppertoezigt over een zeker aantal graafschappen houden, en opletten of de graven hunnen pligt betrachtten, de

1) Men denke aan de Pseudo-decretalen van Isidorus.

2) Capitulare van 802 bij Georgisch, p, 627. Vgl. Eichhorn, l.l. I. p. 529.

[p. 41]

klagten over regtsweigering aannemen, de schuldigen straffen, voor de afkondiging en opvolging der verordeningen waken, en den vorst van den toestand des lands getrouw onderrigten¹⁾.

Scholen verrezen nu op zijn bevel, waar kerken en kloosters gesticht waren, opdat er geestelijken gevormd zouden worden, geschikt om licht onder het volk te verspreiden²⁾; handel en nijverheid, verkeer en veiligheid werden bevorderd en het geheele rijksbestuur geregeld ingerigt.

Ook Friesland deelde in die inrigting. Ook daar gingen nu de Missi heen³⁾ en waakten voor de handhaving des regts en der orde. Ook van daar verschenen graven en aanzienlijken op de algemeene rijksdagen, ook daar golden de algemeene rijksverordeningen en bepalingen des keizers, en welligt is de overlevering niet van allen grond ontbloot, die de regten van Staveren, Frieslands oude koningsstad, van Karel den Grooten afleidt⁴⁾. Zeker bloeide onder zijne regering de school te Utrecht⁵⁾ en werd ook elders bij de Friezen beschaving bevorderd, even als wij weten dat bij hen handel en nijverheid door hem beschermd en opgewekt werden.

1) Vgl. Nederl. Jaarboek. IV. 2. p. 161.

2) Capitulare de scholis bij Walter, II, p. 62.

3) Legatus regis vel ducis in de Lex. Fris. XVII. 3.

4) Dirks, l.l.p. 153. Beucker Andreae, l.l.p. 353.

5) van Asch van Wijck, Instellingen van Hooger onderwijs in Utr. p. 20.

XII.

Op den grooten rijksdag te Aken in 802, had Karel de hooge geestelijken en aanzienlijken zijns rijks bijeenverzameld en met hen geraadpleegd over de belangrijkste punten van bestuur en regt. De regelen en voorschriften tot beheer der kerk en tot de orde en tucht der geestelijken waren hernieuwd, herzien en bevestigd, en hij wilde nu ook de wetten en regten dier volken

[p. 42]

bepalen, die tot zijn rijk behoorden, opdat elk naar zijn eigen regt door de graven zou kunnen bestuurd worden¹⁾. Hadden de overige volken des Frankischen rijks reeds vroeger, althans sints Dagobert den tweeden, hunne eigene, geschrevene volksregten, bij de Friezen en Saxen moesten zij nu op schrift gesteld worden. Door hen, die de regtsgewoonten hunnes volks kenden, voorgelicht, deed Karel die op schrift brengen en gaf ze als regel en voorschrift, waarnaar elk zou beoordeeld worden. Zoo ontvingen de Friezen, de Saxen, de Anglen en Warners hun volksregt uit 's keizers hand, en behielden hunne eigene gewoonten, naar het beginsel, dat ieder volk zijn eigenaardige regtsgewoonten bewaarde, zoo ontstond de wet der Friezen, der Anglen en Warners, der Saxen, de oudste geschrevene regtsbronnen des vaderlandschen regts.

De wet der Friezen, in de eerste plaats bestemd voor het eigenlijk Friesland, tusschen het Flie en de Lauwers, moest ook gebruikt worden door de beide andere deelen van Friesland ten westen en ten oosten gelegen, en die der Anglen en Warners moest waarschijnlijk gelden voor de bewoners van Zuid-Holland, die, van anderen stam, reeds langer tot het Frankisch rijk hadden behoord²⁾, maar toch naauw aan de Friezen verwant waren. Van daar zoowel het eigenaardige dier beide regten, als hunne overeenstemming in vele bijzonderheden. Zij doen ons een blik in den inwendigen toestand dier volken werpen, en, ofschoon bijna uitsluitend tot het strafregt behoorende, toonen zij ons toch, hoe ook bij de Friezen vrijen en onvrijen, edelen en onedelen toen reeds aanwezig waren, veeteelt en landbouw bij hen bloeiden en dat het zelfs bij de Anglen en Warners niet aan den harpspeler, den metaalwerker, de borduurster ontbrak. En dat ook de handel der Friezen toen

1) Eichhorn, l.l. I. p. 566.

2) Vgl. Birnbaum, Archiv des Criminalrechts, XII. p. 419. Beucker Andreae, de origine juris Municipalis Fris. p. 73. Mollhuysen, in de Bijdragen van Nijhoff, III: p. 113. volg, Grimm, Gesch. der Deutschen Sprache, II. p. 604.

[p. 43]

bloeide en zoowel op het noorden als langs den Rijn gedreven werd, wij weten het van elders¹⁾. Maar wij mogen hier niet langer bij stilstaan. Genoeg reeds om aan te toonen, dat Friesland onder der Franken heerschappij zijne zelfstandigheid, zijne nationaliteit behield en bewaarde, dat het einde van dien langen strijd wel eene nieuwe inrigting aan Friesland gaf, en den zegepraal aan het Christendom verzekerde, maar met behoud der vrijheid, der eigenaardigheid des volks.

En die bleef ook later behouden en vertoonde zich steeds krachtig en scherp tegenover alles wat van Frankischen oorsprong of Frankischen zin was. Van daar die strijd tegen de graven van Holland zoo hardnekkig gevoerd, die afgunstige bewaring hunner regten tegenover den bisschop van Utrecht. Maar ook van daar die afkeer tegen de Friezen bij de Frankisch gezinde Hollandsche Kronijkschrijvers, die eenen Melis Stoke b.v., in zijn klooster te Egmond bezielde, van daar die eigenaardige ontwikkeling des Frieschen regts, des Frieschen volks in de volgende tijden, tegen over de overige gedeelten onzes vaderlands.

Wij zien het, niet waren het de Franken, die Friesland overwonnen, maar het Christendom baande er den weg aan Karel den Grooten, en aan hem onderworpen, werden de Friezen zelfstandig en vrij opgenomen in het westersch Christelijk keizerrijk, waarvan hij het hoofd was. Zoo kon het Friesche volkslied van Karel zingen, dat hij geliefd en goed was, en trouw en waarheid stichtte en der koningen wet en aller lieden keur en landregt en aller landen regten zette²⁾. Zoo eindigde die strijd, maar niet tot oneer der overwonnenen.

1) Dirks, l.l.p. 151 volgg.

2) Van Halsema, l.l.p. 37.