Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 2

[p. 5]

[Eerste stuk]

Verblijf van Christiern II, koning van Denemarken, Zweden en Noorwegen, in de Nederlanden ten jare 1521.
Door Mr. G.A. IJssel de Schepper.

Toen in den jare 1521 te Koppenhagen telkens verontrustende berigten inliepen omtrent den voortgang des opstands in Zweden onder Gustaaf Wasa, besloot koning Christiern II, wiens schatkist, door de vorige oorlogen geheel uitgeput, hem niet toeliet een nieuw leger op de been te brengen, om zelf naar de Nederlanden te gaan, ten einde bij zijnen zwager keizer Karel V aan te dringen op de uitbetaling des bruidschats¹⁾ zijner vrouw Isabella van Oostenrijk, welke nog groo-

1) De bruidschat van Isabella was bij huwelijks-contract vastgesteld op 25,000 goudguldens, te betalen door Karel V, een derde terstond en de overige twee derde in de beide volgende jaren. Deze betalingen waren echter onder allerhande voorwendselen steeds uitgesteld geworden, zoodat Christiern reeds in 1518 de Mederlandsche schepen in den Sond had doen aanhouden, onder voorgeven van zich daardoor voor het verschuldigde schadeloos te willen stellen. Op dringend verzoek van Karel om uitstel van betaling, en om wegens het nog verschuldigde eene nieuwe overeenkomst te sluiten, werden de schepen na kort oponthoud weder vrijgelaten en daarop in het jaar 1519 tusschen Karel en Christiern eene nieuwe overeenkomst getroffen, waarbij Karel zich verbond, op den 20 Januarij 1529 te Amsterdam te voldoen ƒ 100,000 en de overige ƒ 250,000 jaarlijks op St. Jan een vijfde gedeelte; tot zekerheid dezer betaling verbonden zich de steden Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Nieuwpoort en Mechelen, elk voor ƒ 3000, Antwerpen voor ƒ 8000, Amsterdam en Brugge ieder voor ƒ 6000, Middelburg en Zierikzee elk voor ƒ 5000. Desniettegenstaande was tijdens Christierns komst in de Nederlanden, op zeer kleine sommen na, van de twee termijnen op St. Jans 1520 en 1521 vervallen niets betaald, zoodat hij destijds ruim ƒ 90,000 te vorderen had. Zie Altmeyer, Relations Comm. et Dipl. des Pays-Bas, pag. 65, 91. Wagenaar, IV. blz. 413.

[p. 6]

tendeels onbetaald was, en tevens om verderen bijstand te vragen.

Ten einde echter aan zijne eischen, die hij reeds zoo dikwerf vruchteloos had doen gelden, meerderen klem bij te zetten en mede in den geest dier tijden een onderpand voor de veiligheid zijns persoons te bezitten, liet hij alvorens zijne reis te aanvaarden meer dan twee honderd hulken en andere schepen dezer landen in den Sond aanhouden tot tijd en wijle, dat hij in zijn rijk zoude teruggekeerd zijn¹⁾.

De drang der omstandigheden liet niet toe, groote toebereidselen tot deze reis te maken, en de twijfelachtige gezindheid van zijnen oom, den hertog van Holstein, gevoegd bij de vijandelijke stemming van Lubeck, maakten het voor Christiern raadzaam, zich incognito op reis te begeven. Als koopman verkleed met een gevolg van slechts drie à vier man²⁾, kwam hij in het laatst van Mei des jaars 1521 postgewijs te Amsterdam aan, en maakte zich aldaar aan den magistraat bekend.

Naauwelijks had Christiern vernomen, dat Erich Walkendorff, aartsbisschop van Drontheim, zich daar ter stede bevond of hij eischte diens uitlevering. Deze Walkendorff

1) Reigersberghen, Chron. van Zeelandt ad annum.

2) Altmeyer, Rel. Comm. pag. 91 zegt ‘Il était suivi d'un nombreux et brillant cortège de nobles et de gentilshommes.’ Reigersberghen daarentegen zegt uitdrukkelijk ‘met drie ofte vier mannen.’ terwijl deze gelijktijdig leefde, en ook het Antwerpsch chronijkje vermeldt, dat hij ‘heijmelijck uit sijnen lande quam.’ Zoo komt het mij voor, dat Altmeyer hier in eene geringe dwaling vervallen is.

[p. 7]

namelijk, die, toen Christiern als kroonprins belast was niet liet bestuur van Noorwegen, hem niet zonder bijoogmerken in kennis gebragt had met het schoone en beminnelijke Duveke Willems en daaraan zijne verheffing te danken had, was later geheel in ongenade vervallen, omdat hij zich bij het huwelijk van Christiern met Isabella verstout had, om hem over het onbetamelijke zijner verbindtenis met Duveke te onderhouden en hem aan te manen haar te verbreken. Eerst naar zijnen aartsbisschoppelijken zetel gebannen, werd hij later bij den koning ontboden; doch diens wraakzuchtig karakter kennende en door zijne vrienden gewaarschuwd, nam hij heimelijk de vlugt met het doel, om zich naar Rome te begeven; een storm echter dreef hem op de Hollandsche kust.

Christiern grondde zijnen eisch tot uitlevering op het beweeren, dat Walkendorff de Domkerk van zijn sticht beroofd en de schatten medegevoerd had, en deswege voor den Deenschen rijksraad moest teregtstaan.

De regering van Amsterdam verontschuldigde zich bij den Koning, dat zij, uithoofde der geestelijke waardigheid van Walkendorff en diens beroep op den Paus, niet aan zijn verzoek konde voldoen, doch bevreesd voor de gevolgen liet zij Walkendorff heimelijk aanraden, zich door de vlugt te redden; deze spoedde zich terstond naar Utrecht¹⁾.

Christiern vervolgde thans zijne reis naar Brussel. ‘In 't selve jaer (1521) den iersten Julij op onser Liever Vrouwen avont’ (zegt het Antwerpsch Chronijkje) quam alhier in der stadt Christiaen, coninck van Denemercken, sijn sesde, sevende ofte achste (?) heijmelijck vuit sijnen lande ende reijsde naer Brussele.’

Den 3 Julij kwam Christiern te Mechelen, waar de magistraat een feest te zijner eere gaf²⁾. Vandaar vertrok hij naar Brussel ‘ende ons keijser quam hem teghen, ende ont-

1) Meerman, Verh. over Christiaan II, blz. 36.

2) Altineyer, l.l.

[p. 8]

finck hem seer minnelijck in de Beemden bij Brussele omtrent der Spuijen¹⁾.’ Ook te Brussel werden vele feesten te zijner eere gegeven.

Destijds bevond zich aldaar de vermaarde schilder Albert Durer. Christiern, die niettegenstaande zijnen rooden baard²⁾ een mannelijk schoon voorkomen had, liet zich door Durer schilderen en was zoo over hem voldaan, dat hij hem niet alleen de destijds aanzienlijke som van dertig Rhijnsche guldens betaalde, maar hem bovendien met den keizer en Margaretha van Oostenrijk ten maaltijd noodigde³⁾.

Ofschoon men ten hove zoowel om zijne vroegere verbindtenis met Duiveke als om zijne Luthers-gezindheid hem alles behalve genegen was, welke stemming door het gerucht van het ten vorigen jare te Stokholm aangerigte bloedbad in geenen deele verbeterd was, zoo schijnt nogtans Christiern door zijne bekende innemendheid van lieverlede eenigen invloed op zijnen zwager, den jeugdigen een - en - twintigjarigen keizer, verkregen te hebben; zoo zelfs dat de raadslieden van Karel V hierin gevaar begonnen te zien en hun best deden om hen nimmer te zamen alleen te laten⁴⁾.

1) Antwerpsch chronijkje door F.G.V., blz. 18.

2) Toen Walkendorff in 1515 aan het hoofd des gezantschaps stond, hetwelk Isabella uit de Nederlanden af haalde naar Denemarken, liet hij er zich bijzonder veel aan gelegen liggen, om den eersten indruk bij de ontmoeting tusschen Isabella en haren echtgenoot zoo gunstig mogtlijk te doen zijn; hij deelt daartoe fn zijne brieven aan Christiern allerhande raadgevingen en wenken mede; zoo schreef hij onder anderen Zaturdag na St. Olufs-dag. ‘Mijn waardste genadigste heer, ik bid uwe genade ootmoedglijk en rade u, dat uwe genade met de meeste zorgvuldigheid, eere en liefde, uwe vorstinne ontvangt en met de grootste staatsie, die uwe genade daarbij gebruiken kan enz. En laat uwe genade nu terstond uwen baard laten afscheren om verscheiden redenen wille enz. Zie mede Willems, Verhandelingen over Isabella van Oostenrijk, in het Belgisch Museum, Deel II, pag. 213.

3) Altmeyer, Marguérite d'Autriche, pag. 489.

4) Wir finden dasz die Kaiserlichen Räthe alles Alleinseyn des Kaisers mit dem Könige des Nordens möglichst zu verhindern suchten. Dahlmann, Geschichte von Dännemark. Th. III. seile. 354.

[p. 9]

Voor het uiterlijke, werd Christiern evenwel met alle eerbewijzen of zooals Reigersbergen zich uitdrukt, eerlijcken ontvangen. Aan den ridder Jehan Sucket, denzelfden, die den keizer bij de krooning van Christiern te Stokholm als gezant vertegenwoordigd had en aan hem de ordeketen van het Gulden Vlies had overgebragt, werd thans gelast om den koning met behoorlijk gevolg overal ten dienste te staan, en hem gedurende zijn verblijf hier te lande ten geleide te verstrekken¹⁾.

Christiern verloor intusschen het doel zijner overkomst niet uit het oog. Hij liet niet af op de uitbetaling der hem verschuldigde gelden aan te dringen, waaraan hij zoo groote behoefte had om zijn gezag in zijne rijken te handhaven, doch vruchteloos waren alle daartoe door hem aangewende pogingen. Ook had hij bezwaarlijk een ongeschikter tijdstip kunnen treffen. De groote worstelstrijd tusschen Karel V en Frans I, hoewel niet openlijk, had echter door het bezetten van Navarre en den inval van Robert van der Mark in Luxemburg reeds inderdaad eenen aanvang genomen, en de groote kosten vereischt voor de ontzagverwekkende krijgstoerustingen tegen Frankrijk, gevoegd bij de onnoemelijke geldsommen, die Karel ter zijner verkiezing tot keizer had moeten besteden²⁾, maakten het voor hem onmogelijk thans zijne verpligtingen jegens zijnen zwager na te komen.

1) ‘A messire Jehan Sucket, conseiller aud^t. Mal'nes, pour la parpaye du voiaige, qu'il a faict en Dennemarque du XXII!^e d'Octobre XIX au XIIIIe de Fevrier XX pardessus III^c Iivres, qu'il avoit receu III^m LVII L. XII S.
A luy, pour vacations faites durante que le roy de Dennemarcke fut par-deça en l'an XXI, en le convoiant à venir et au retourner IIII xx L.’
Archives du conseil d'État et de l'Audience, boite de carton 69, No. 444. Medegedeeld door Altmeyer, Rel. Comm. pag. 64 note 1.

2) Op deze laatste reden had Karel ook reeds voor twee jaren zijne weigering tot betaling gegrond; hij schreef destijds aan Christiern onder anderen: ‘et cum nunc Cesaria M^tas. nobis e media sublata sit, et alius Romanorum rex eligendus veniat, cogimur, non ambitionis causa, sed pro stabilimento nostrarum rerum omnium et propinquarum ac affinium huic electioni totis viribus intendere, et quia alii sunt qui huic Corone Gaesaree quoque innitentur et pro ea jngentem vim pecuniarum offerant et electionem quodammodo in auctione ponant non potuimus dignitati nostre deesse, quin et in eum usum magna .... compararemus precipue ut electio libere et absque metu fiat. (Post alia) ‘Serenitatem vestram magnopere rogamus et obsecramus, ut pro nostra fraterna et mutua benevolentia, velit hanc nostram rei pecuniariae summam indigentiam considerare et nobiscum fraterne agere, nee nos ultra vires et posse nostrum in presenti premere, sed his circa solutionem dotis serenissime domine Isabella, sororis nostre et conjugis vestre acquiescere cet.’ Medegedeeld door le Glass, Arcbiv. Gen. du Dep. du Nord.

[p. 10]

Inmiddels vergezelde Christiern den keizer overal. Den 14 Julij bevonden zij zich te Antwerpen en legden gezamenlijk den eersten steen van onzer Lieven Vrouwen koor, nadat de keizer ten vorigen dage openlijk ‘broeder Martin Luijther's boeken - omdat hij ophieff die leeringe van Johannes Huss’ door den scherpregter had doen verbranden¹⁾.

Den 16 Julij begaven zij zich te zamen naar Gent en vertoefden aldaar eenige dagen.

Hier ter stede bragt Christiern het eindelijk zoo ver, dat Karel, om hem ten minste eenigermate te vreden te stellen, eene beschikking nam, waarop hij bijzonderen prijs stelde, namelijk deze, dat voortaan de hertogen van Holstein de beleening uit handen van den Deenschen koning zouden ontvangen en niet uit die van den bisschop van Lubeck, zooals tot hiertoe gebruikelijk was geweest. Dit merkwaardig stuk, hetwelk mede getuigt van Karels heerschende zucht, om de magt en het aanzien zijner eigene bloedverwanten zooveel mogelijk uit te breiden, is van den volgenden inhoud:

‘Wir Karl etc., bekennen für vuns und vunser nachkomen am Reiche offennlich mit diesem brief und thun kuntz allermenigerlich als der durchleuchtig Fürst, herr Christiern, künig zu Denmarck, Sweden, Nordwegen, der Wendden und

1) Antw. chronijkje, l.l.

[p. 11]

Gotten etc. an hevt dato in aigner person vor vuns erschinen ist vund vuns freuntlich angelangt und gebeten hat, das wir seiner lieb das hertzogthumb Holstein, auch die lanndt und heerschafften Bynnenberg, Hoermaren. und Dietmerschen, deszgleichen die statt Hamburg und den Elbestrom, auch die herschafft Delmenhorst, so seiner lieb rechtlich und erblich zugehore, vnd dartzue die gueter und gerechtigkeit, so seiner lieb vorfaren küning zu Denmarkh und hertzogen zu Holstein, in vunser und des heyligen reichs statt Lubeg, und ausserhalb in dem stifft zu Lubegg, deszgleichen aller seiner lieb lehen, freyheitten und gerechtigkeiten, die seiner lieb vorfaren, künig zu Denmarkh zu dem reich Denmarckh in dem heyligen reich und teutscher Nacion gehabt, die zum teyl von vunsern vorfaren Römischen Kaisern und Künigen zu lehen empfangen weren, zu seiner lieb gerechtigkeit zu verleyden, auch all und yegelich privilegia-brief, recht, gnad, freyheit, ere und wirdigheyt, so seiner lieb vorfaren, zu dem allein gehabt und gebraucht hetten, zu confirmiren und zu besteten un geruhten ... confirmiren und besteten auch solich.... Geben in vunser statt Gent, Flandern, am ein und zwintzigsten tag des monats Julii, nach Christi, vunsers lieben Hern gepurdt funffzehenhundert und ein und zwintzigsten, vunser reiche des Römischen, im drittern¹⁾.’ Hoewel

1) Dit staatstuk werd het eerst medegedeeld door den heer von Reedtz, secretaris bij het departement van buitenlandsche zaken te Koppenhagen, lid der wetenschappelijke commissie, door de Deensche regering belast met de overname van dat gedeelte van het archief van Christiern II, hetwelk door den koning van Beijeren aan haar was afgestaan.
Toen Christiern II namelijk in 1523 Koppenhagen verliet om in Nederland hulp te zoeken, nam hij uit voorzorg alle staatspapieren mede. Niet weder op den troon gekomen, zoo vervielen deze papieren met zijne nalatenschap aan zijne eenig overgeblevene dochter Dorothea, echtgenoot van Hertog Frederik van Beijeren; vandaar dat het geheel archief van Christiern II in Munchen teregt kwam, en aldaar voor een twintigtal jaren in een vergeten hoek tusschen andere oude papieren terug gevonden werd. De Deensche en Zweedsche regeringen hiervan onderrigt, verzochten de overgave van dit archief, hetgeen door den Koning van Beijeren gunstig werd toegestaan, onder bepaling dat het tusschen de drie Noordsche rijken zoude verdeeld en in hunne rijks-archiven bewaard worden. Beide regeringen zonden daarop commissarissen om de schrifting en verdeeling van dit gewigtig archief te bewerkstelligen, en tevens over en weder afschriften te doen vervaardigen van die stukken, welke bij de deeling aan de wederpartij werden toegekend. Het schijnt dat Denemarken daarbij niet aan den besten buit gekomen zij, althans Allen, een Deensch geleerde, van dit archief gewagende zegt: ‘Continens ingentem copiam documentorum gravissimorum. Quorum documentorurn originalium quum minor pars Hafniam pervenerit, huic rei medetur quodammodo grandis collectio apographorum, quae in tabulario regio Hafniensi extat quamquam confitendum est, haec apographa multimodis manca et vitiosa esse.’ In 1833 is men in Zweden met de uitgave daarvan begonnen, onder den titel van Christierns Arkiv. Stockholm bij Fritze en Dagge in 8^o., bevattende de eerste afdeeling Handlingar rörande Severin Norby, och de uden hans ledning staende krigsföretagen mot Sverige, vervolgd onder den titel van Christierns II Arkiv, utgifna af Ekdahl, Stockholm 1835-42, vier deelen. Terwijl de heer von Reedtz voormeld te Koppenhagen eene verzameling van belangrijke stukken van dit archief heeft in het licht gegeven.

[p. 12]

oogenschijnlijk in Christiern's belang verleend strekte dit besluit slechts ten zijnen nadeele, daar het de zaden van oueenigheid tusschen hem en zijnen oom Fredrik van Holstein, reeds in ruime mate aanwezig, tot verderen wasdom verstrekte; zoodat Fredrik wel verre van hem als leenheer te erkennen, weldra omgekeerd aanspraak maalde op een gedeelte van zijn koningrijk, waarop hij beweerde regt te hebben ter aanvulling van zijn erfdeel in de nalatenschap zijns vaders koning Johan van Denemarken, terwijl hij eindigde met hem geheel van den troon te stooten.

Karel en Christiern begaven zich in het laatst van Julij van Gent naar Brugge¹⁾, ten einde aldaar den kardinaal Wolsey te ontmoeten, die, na te Calais te vergeefs beproefd te hebben om de geschillen tusschen den keizer en Frans I bij te leggen, thans onder voorwendsel van in persoon welligt beter bij den keizer te zullen slagen, zich naar Brugge op weg begeven had.

1) L'Espinoy, Recherches des Antiquitez et Noblesse de Flandres. Douay 1631, pag. 823.

[p. 13]

De bekende praalzucht van Wolsey, die met een gevolg van niet minder dan vijf honderd paarden reisde; de nieuwsgierigheid om den jongen keizer te zien, de koninklijke eerbewijzen en feesten, waarmede Karel V den alvermogenden minister van Hendrik VIII wilde ontvangen, ten einde zijne eerzucht te streden; de omstandigheid dat ook de koning van Denemarken bij deze ontmoeting zoude tegenwoordig zijn: dit alles had eenen vloed van vreemdelingen naar Brugge doen stroomen, en onder anderen ook den beroemden Erasmus uitgelokt om zich daarheen te begeven.

Christiern, die zeer goed latijn sprak en schreef¹⁾, schiep groot behagen in den omgang met dezen geleerde en schijnt ook op hem geenen ongunstigen indruk gemaakt te hebben²⁾. Hij noodigde hem schier dagelijks aan zijne tafel, en hunne gesprekken liepen veelal over de noodzakelijke hervorming der kerk, destijds het algemeen onderwerp. Christiern uitte onverholen zijne meening, dat er om hiertoe te geraken afdoende en krachtige maatregelen moesten genomen worden³⁾.

Christiern deed, even als zoo vele andere vorsten, vruchtelooze pogingen om Erasmus over te halen zich aan zijn hof te vestigen. Waarschijnlijk echter op zijn aanraden, nam Christiern hier ter stede een jeugdig Vlaamsch edelman en geleerde, Cornille Duplicius de Schepper, een vriend van Erasmus, als secretaris in dienst, die later als vice-kanselier met zooveel talent de pen ter zijner verdediging gevoerd heeft⁴⁾.

1) Dahlmann, op. l. Seite 319.

2) Erasmi Epist. ad Huttenum.

3) Invictus Danorum rex Christiernus mihi simile quiddam dicenti respondit ludens opinor, levibus pharmacis (ad tollendos ecclesiae morbos) nihil agi, sed illud esse remediorum efficacium, ut primum corpus omne concutiatur. Lib. XIV. Ep. 7. Burigny, Vie d'Erasme. Tom. I. pag. 284.

4) Cornille Duplicius de Schepper, ridder, Heer van Eecke, werd later geheimraad van Karel V, diens afgezant aan verschillende hoven en lid van den raad van state der Nederlanden. Willems zegt van hem: ‘Deze Cornelis Schepper, de vriend van Erasmus, had reeds van in het leven der vorstin, twee fraei gestelde verdedigings-schriften voor Christiern laten drukken, welke men naer alle mogendheden zond. Ook na de dood der prinses, en zelfs nadat de erfprins Jan overleden was, hield hij niet op voor de zaek van zijnen heer en diens kinderen te pleiten.’ Willems, Isabella van Oostenrijk, in het Belg. Museum, Deel II. blz. 231. Zie mede Sanderus, Verheerlijkt Vlaanderen. Leyden 1557, Deel I. Boek IV. blz. 151.
Deze voor de geschiedenis zoo belangrijke verdedigings-schriften van de Schepper in sierlijk latijn geschreven, gerigt het eene tegen de Lubeckers en het andere tegen Fredrik van Holstein, zijn hoogst zeldzaam; een exemplaar daarvan, afkomstig uit de bibliotheek van den heere van Hulthem, bevindt zich thans op de rijks - bibliotheek te Brussel.

[p. 14]

Intusschen werd tusschen Karel V en Wolsey een tractaat gesloten, waarbij Engeland zich met den keizer tegen Frankrijk verbond en tevens ter bestendiging van dit verdrag de verloving werd vastgesteld van Karel met Maria, de zevenjarige dochter van Hendrik VIII, die later de gemalin werd van zijnen zoon.

Ook Christiern werd uitgenoodigd tot dit verdrag toe te treden; in hoeverre hij hieraan voldaan hebbe is ons niet gebleken¹⁾, wel echter dat hij onvergenoegd over het vruchteloos aanhouden op uitbetaling van het hem verschuldigde, kort na het sluiten van dit verdrag in eene wrevelige stemming afscheid genomen heeft van zijnen zwager, en zijne terugreis aanvaardende, onder anderen ook Leijden heeft bezocht²⁾. Hij is alzoo waarschijnlijk weder te Amsterdam scheep gegaan, hetgeen echter voorzi[cht]igheids - halve in het geheim schijnt plaats gehad te hebben, althans het Antwerpsch Chronijkje vermeld: ‘ende daernaer reijsde hij weder heijmelijck wech.’

1) Capefigue, Francois I, Tom. II pag. 107 verzekert nogtans, dat hij er deel aan genomen heeft.

2) Uit de door den heer Rammelman Elsevier in de Kronijk dezes Gezelschaps, jaarg. 1848 blz. 236 medegedeelde afkondiging der stad Leijden, blijkt dat Christiern op den 27 Augustus 1521 daar ter stede geweest was, waaruit alzoo volgt dat Reigersberghen in de Kronijk van Zeeland eenigzins gedwaald heeft, toen hij meldde dat het verblijf van Christiern hier te lande slechts veertien ofte vijftien dagen geduurd heeft.