De Belgische Illustratie. Jaargang 13

[p. 251]

Een heuglijk Paaschfeest
Bladzijden uit het leven van een groot bekeerling, door
J.R. van der Lans.
(Vervolg en slot.)

II.

Zes jaren zijn verloopen sinds den profetischen droom en nog is hij niet in vervulling gegaan, Wel heeft Aurelius' moeder den losbandigen en trotschen zoon weêr de ouderlijke woning geopend, wel is ze hem gevolgd, toen hij, aan zijne eerzucht en zijn trek naar zingenot toegevend, naar Carthago vertrok, om daar met al den luister zijner wereldsche wetenschap den leerstoel der rhetorica te bekleeden; maar eene nauwer vereeniging, eene vereeniging in het zelfde geloof en de zelfde liefde, heeft zij nog niet mogen verkrijgen.

Aurelius dwaalt verder en verder van de waarheid af; hij twijfelt aan het bestaan van al het bovennatuurlijke, aan het bestaan van God, aan het bestaan zijner eigen ziel. Sterker dan ooit houden hem de banden der aardsche lusten gekluisterd, onstuimiger dan ooit te voren vervoert hem zijne zucht naar wereldschen roem, naar lauweren, behaald op het veld der aardsche wetenschap.

Was eerst Tagaste hem te klein, thans voldoet hem zelfs Carthago niet meer. Hij wil Rome zien, het Rome van Cicero, wiens Hortensius hem reeds op negentienjarigen leeftijd zoo diep heeft getroflen.....

De dag spoedt ten einde en nog slechts een klein segment van de schijf der zon verheft zich gloeiend rood boven de blauwe wateren der Middellandsche Zee. Geen koeltje rimpelt den effen waterspiegel. Een schip ligt zeilree, doch onbeweeglijk op de kalme watervlakte van de haven der noordafrikaansche kuststad. Slap hangen de zeilen bij den mast neêr, en de wimpel, die anders zoo vroolijk den weg aanwijst, dien het schip door de wijde zee zal afleggen, wordt door geeu zuchtje bewogen.

Kooplieden en zeevaarders wandelen langs den oever of staan, in drukke gesprekken gewikkeld, in groepen bijeen; matrozen drentelen van de schepen naar de haven en van de kade weêr aan boord; slechts weinige arbeiders zijn nog bezig met het vervoeren der koopwaren naar de welvarende stad; want het werk van den dag is afgeloopen en het uur der rust aangebroken.

Eene kleine kapel, niet ver van den oever, is geopend en verscheidene kristelijke bewoners der stad treden het heiligdom binnen, om zich te vereenigen tot de plechtigheid der Agapen, dat is de uitdeeling van de offergaven der milddadigen aan de armen, en om den dag te besluiten met het gezamenlijk gebed, gelijk zij hem daarmeê begonnen zijn.

Niet ver van de kapel staan twee jonge mannen, in een levendig onderhoud gewikkeld; van tijd tot tijd werpen zij een blik op de deur, als verwachtten zij de terugkomst van iemand, die daar is binnen gegaan. Eindelijk vertoonen zich twee vrouwen op den drempel, eene bejaarde matrone en eene jonge maagd.

Aurelius, - want deze is een der beide mannen, - treedt op haar toe.

‘Mijn vriend heeft nog tijd in overvloed,’ zegt hij, ‘de wind laat nog steeds op zich wachten.’

‘Het is een schoone avond,’ zegt de andere jonge man; ‘maken we van den tijd die mij nog overblijft gebruik, om eene wandeling langs de haven te doen.... Als de wind dezen nacht zijn schade maar niet inhaalt: niet zelden volgt op zulk eene doodsche stilte een woedende orkaan.’

‘Even als ook de storm weêr voor de kalmte plaats maakt,’ hernam Aurelius, wederom in zijn gewoon gepeins vervallen. Zijne moeder vestigde bij dat woord op haar zoon een doordringenden, half verwijtenden, half smeekenden blik, [...] beteekenis hem niet ontging. Het woord van Aurelius had de weduwe doen denken aan den storm in het hart haars zoons, waarop ondanks hare tranen en gebeden tot nog toe geen kalmte gevolgd was, maar die met telkens verwoeder vlagen weêr opstak.

Het viertal wandelde langzaam voort langs de prachtige haven; de vriend, wien Aurelius, door zijne moeder en zuster vergezeld, uitgeleide deed bij zijn vertrek naar Rome, sprak met levendige geestdrift van zijne reis, van de grootsche stad, die hij ging bezoeken, van de wonderen, die hij er zou aanschouwen en van de kennis, die hij er zou opdoen.

Aurelius luisterde slechts ten halve naar die woorden, al gaf hij ook van tijd tot tijd zijne hooge ingenomenheid met het reisplan zijns vriends te kennen. Schuw blikte hij nu en dan om naar zijne moeder, die hem aan den arm zijner zuster volgde; het was als had hij iets op het hart liggen, dat hem niet uit de gedachten wilde. Zijn metgezel scheen het onderwerp te kennen, dat Aurelius bezig hield en hem herhaaldelijk verstrooide antwoorden deed geven; want wel verre van zich daarover te verwonderen, trachtte hij veeleer de aandacht van Aurelius tot zich te trekken en van het geheime onderwerp zijner overpeinzing af te leiden.

De beide vrouwen namen slechts een gering aandeel aan het gesprek; haar geest was gewoon zich met geheel andere zaken bezig te houden dan de eerzuchtige plannen en wereldsche dingen, waarover het onderhoud liep.

Eindelijk was men de haven ten einde gewandeld en aan het schip teruggekeerd, waarop Aurelius' vriend zich zou inschepen.

De schemering had reeds sinds lang voor den avond plaats gemaakt en in de verte zag men de schaduwen van den nacht reeds over de zee neêrdalen.

‘Mij dunkt, ik moest maar aan boord gaan,’ zegde Aurelius' vriend, ‘ik houd u drieën te lang op; de nacht kan wel ver verstrijken, eer de wind opsteekt. Keer met uwe moeder en Tryphosa terug naar de stad, eer het volslagen duister is.’

‘Ik wenschte u wel eenige oogenblikken aan boord te vergezellen,’ hernam Aurelius met iets weifelends in den toon zijner stem. ‘Gaarne zou ik het schip zien, dat u naar Rome voeren moet.’

‘Niets gemakkelijker dan dat, goede vriend.’

‘Moeder,’ zegde Aurelius, zich omkeerende, ‘ga met Tryphosa naar de kapel terug; dan houd ik mijn vriend inmiddels aan boord gezelschap, tot de wind de zeilen doet zwellen. Terwijl ik mij met hem onderhoud, kunt gij uwe gebeden storten op het graf van den martelaar Cyprianus, voor wiens gedachtenis gij zulk eene diepe vereering koestert.’

‘Maar gij zult niet lang vertoeven? Gij zult mij spoedig afhalen, om gezamenlijk met ons naar huis terug te keeren?’

‘Voorzeker,’ bevestigde Aurelius met een ernst, die iets gedwongens had. ‘Langer dan een uur blijf ik niet uit.’

De beide vrouwen namen afscheid van den vertrekkende en Aurelius omhelsde zijne moeder en zuster, als ging ook hij eene reis ondernemen.

‘Uwe hand beeft en er glinstert een traan in uw oog, Aurelius,’ zegde de weduwe op het oogenblik dat de jongeling haar aan het hart drukte, en zij wierp op hem een zachten, doch vorschenden blik, waarin eene angstige bezorgdheid lag uitgedrukt.

‘Sinds wanneer verwijt mijne moeder mij dat ik haar te teeder omhels?’ vroeg hij, rukte zich daarop met zekere gejaagdheid los en volgde zijn vriend aan boord, terwijl moeder en dochter hare schreden richtten naar de kapel, ter eere van Carthago's grooten martelaar, Cyprianus gesticht.

Er heerschte eene diepe stilte in het heiligdom; het vereenigd gebed der geloovigen was geëindigd en slechts weinige vromen, wier godsvrucht daardoor nog niet voldaan was, bleven achter, in heilige aandacht verslonden.

De weduwe en hare dochter knielden neder in de crypte, waar de overblijfselen van den bloedgetuige rustten, te wiens eere daar nacht en dag voor het aanschijn des Heeren een drietal zilveren lampen brandden, welker schijnsel een geheimzinnig schemerlicht over de heilige ruimte wierp. Geen gedruisch van buiten drong in die vredige schuilplaats der vrome zielen door, niets stoorde de heilige stilte, zoo geschikt tot het verkeer met Hem, wiens stem in het verborgen spreekt.

Met het bleeke voorhoofd op den kouden altaardrempel gebogen, bad daar de vrome moeder en weduwe voor haar echtgenoot en haar zoon: voor haar echtgenoot, die wellicht in den kerker der zuivering nog boette voor de misslagen, misschien nog niet ten volle uitgewischt door een levensjaar van berouw; voor haar zoon, opdat hij den schat mocht terug vinden, dien hij zoo roekeloos had weg geworpen, en dien toch de martelaar, op wiens graf zij knielde, hooger had geacht dan bloed en leven.

Inmiddels verlieten al de geloovigen allengs het heiligdom, en de maagd, die naast de weduwe geknield lag, hief het hoofd op en stiet hare moeder zachtkens aan.

‘Hoort gij dat gedruisch?’ fluisterde zij.

De bejaarde matrone leende het oor.

‘Mijn God, dat is de storm, die opsteekt.’

En na een blik, waarin eene geheele smeekbede lag opgesloten, op het outer geworpen te hebben, stond zij op en verliet aan de hand harer dochter het stille bedehuis.

‘En waar blijft Aurelius?’ zegde zij, buiten gekomen. ‘Het uur, dat hij aan boord zou doorbrengen, moet lang verstreken zijn; het is volslagen nacht.’

En beiden ijlden voort in de richting der haven, waar thans de golven woest tegen den oever klotsten en de schepen dansten op de onstuimig bewogen wateren. Donker is de nacht, en onheilspellend klinkt het verre bruisen van de baren der Middellandsche Zee, thans door den wilden orkaan opgezweept.

Vruchteloos dwalen moeder en dochter langs den eenzamen oever. Wie zal haar het schip wijzen, dat zij Aurelius hebben zien beklimmen? Overal duisternis en verlatenheid om haar heen, en wanneer zij in den zwarten nacht de vormen van een vaartuig meenen te onderscheiden, dan wordt haar geroep door den storm overschreeuwd.

‘Aurelius! Aurelius, mijn zoon!’ schreit de moeder, maar de wind, die dien dierbaren naam medevoert, brengt er haar geen antwoord op terug.

Op de plaats, waar zij het vaartuig meenen achtergelaten te hebben, is thans niets meer in de duisternis te onderkennen; het schip zal uitgezeild zijn; want de wind waait uit den gunstigen hoek en eerst later is hij tot den wilden orkaan aangegroeid. Maar Aurelius?...

Een vreeselijk vermoeden rijst in de ziel der weduwe op.

‘Mijn God! zou het waar zijn?’ roept zij plotseling stilstaande uit. ‘Zou hij mij bedrogen hebben? Zou hij heengezeild zijn, mij, zijne moeder hopeloos achterlatende?... Was daarom zijne omhelzing zoo hartstochtelijk, toen hij mij tot afscheid aan het hart drukte?... Maar neen, dat kan niet zijn. Aurelius zou zijne moeder niet aldus kunnen misleiden!...’

‘Onmogelijk!’ troostte de dochter. ‘Daartoe is Aurelius niet in staat. Hoe kunt gij aan zoo iets denken? Hij zal ons in de duisternis zijn voorbij gegaan.’

‘O! mocht gij waarheid spreken, mijn kind; maar neen, nu begrijp ik alles! Aurelius wilde naar Rome, het is u bekend. Het groote Carthago zelfs werd hem te eng. Mijne tranen en gebeden hielden hem terug; thans had hij een voorwendsel... Daartoe moest hij zijn vriend aan boord vergezellen... O, mijn voorgevoel bedroog mij niet, toen

[p. 252]

het mij onheil spelde uit die teedere omarming!...’

‘Moeder, moeder, spreek zoo niet. Verdenk Aurelius niet, omdat uw voorgevoel hem van bedrog beschuldigt. Laat ons zoeken, zoeken! Weldra zal het dag zijn!’

En de vrouwen zochten en doolden den geheelen nacht langs de haven, telkens den beminden naam herhalende, dien de wind haar dikwijls als in wreeden spot terugkaatste. En toen de morgen in het oosten daagde en de moeder de verpletterende zekerheid had, dat het schip was vertrokken en haar Aurelius had medegevoerd, toen nog kon zij niet scheiden van dien oever, dien de voetstappen van haar lieveling het laatst hadden gedrukt.

Eindelijk gelukte het hare dochter de troostelooze mede te voeren; verplet onder dien nieuwen slag, kon de zwaarbeproefde zich ternauwernood voortsleepen, en had Tryphosa haar niet staande gehouden, zij ware bezweken op den langen smartelijken weg, die van de haven leidde naar de woning, waar haar Aurelius niet meer zou terug keeren.

Machteloos zonk zij neêr aan den voet van het kruisbeeld, det reeds zoo dikwijls hare tranen had zien stroomen om den zoon, wiens afdwalingen zij zoo bitter beweende.

de vrouwen bij het graf van jesus.

‘Mijn Jesus,’ aldus klaagde zij haar nood, ‘even als Gij in den nacht Uws lijdens door een kus werdt verraden, zoo werd ook ik dezen nacht misleid door de omhelzing mijns zoons. Hij is zijne moeder ontvlucht, die slechts naar zijn geluk snakte.... Hij is heengegaan, zonder zijne moeder te veroorloven hem te volgen.... Maria, gij, die uw Jesus vol droefheid gezocht hebt en niet hebt gerust, voor gij Hem hadt teruggevonden, och! zie met medelijden op eene moeder neêr.... Help mij hem vinden, richt mijne schreden. Want ik zal hem zoeken, ik zal hem volgen tot aan de eindpalen der aarde.... En ik zal hem vinden, ik zal niet rusten, voor ik hem weêr aan het hart kan diukken.... Ik moet hem terug vinden, geheel en al terug vinden: de vrome man Gods heeft het mij voorspeld: een zoon van zoo veel tranen kan niet verloren gaan. Eenmaal,’ voegde zij er op profetischen toon bij, terwijl een hemelsche troost zich op haar betraand gelaat afspiegelde, ‘eenmaal zai hij uit

[p. 253]

het graf van zonde en dwaling opstaan tot een nieuw leven ter zaligheid!’

III.

We zijn weder drie jaren verder en wel in het jaar onzes Heeren 386. Wij bevinden ons in de stad Milaan, in het eenvoudige grijze gebouw, dat den aartsbisschop tot woning strekt.

In een karig gemeubelde cel zit een krachtig grijsaard over een lessenaar gebogen, waarop een zwaar manuscript ligt opgeslagen. Zijn eerbiedwaardig hoofd, dat de jarenlange studie der gewijde schriften en de zorgen voor de hem toevertrouwde kudde vóór den tijd hebben vergrijsd, rust in de linkerhand, terwijl de wijsvinger der rechter op de perkamenten bladen de beteekenisvolle lijnen volgt. Het helder oog is onafgewend op de letteren gericht, even als het oog zijns geestes den diepen zin der heilige woorden tracht te achterhalen. De inspanning der gedachte ploegt bij wijlen rimpels in het breede voorhoofd, en soms sluit de grijsaard een wijl de oogen, om zich geheel in gepeinzen te verdiepen, of zijne lippen herhalen eerbiedig fluisterend den gezegenden naam, die hem zoo dikwijls tegen ruischt uit de gewijde bladen, welke door dien zoeten naam als met een hemelschen balsemgeur doortrokken zijn.

de verschijning van den verrtzen verlosser aan maria magdalena.

Daar verschijnt op den drempel der geopende deur eene slanke krachtige gestalte, zonder door het minste gedruisch den grijsaard te storen. Het is een man van ongeveer dertigjarigen leeftijd; maar al zijn zijne haren nog gitzwart. en al gloeit in zijn blik een nog jeugdig vuur, het gelaat vertoont die eigenaardige uitdrukking van den man, die veel doorleefd en veel doordacht heeft, die gezwoegd en gestreden, getwijfeld en geloofd, gevloekt maar ook gebeden heeft, den man in één woord, waarop het woord van onzen dichter toegepasselijk is:

Men kan wel jong van jaren en oud van uren zijn.

De gestalte blijft zwijgend op den drempel staan, den blik vol bewondering op den grasaard gericht; de jonge man houdt den adem in,

[p. 254]

als vreest hij de heilige overpeinzingen van den grooten denker, den maagdelijken leeraar te storen. Lang blijft hij aldus staan, zonder dat de vrome oude vermoedt, dat hij bespied wordt. Eindelijk verdwijnt de gestalte; zij sluipt even ongemerkt weg als zij gekomen is.

Wij volgen den onopgemerkten bezoeker door de straten van Milaan en treden met hem eene woning binnen, waar hij door een ander jonkman, eenige jaren jonger dan hij, blijkbaar met ongeduld verwacht wordt; want nauwelijks heeft hij eene schrede in het vertrek gezet, of de ander treedt hem te gemoet met de woorden:

‘De heilige man heeft uw twijfel opgclost?’

‘Ik heb hem niet gesproken.’

‘En gij zijt zoolang uitgebleven.’

‘Al dien tijd stond ik aan de deur zijner studeercel, in afwachting dat hij den blik op mij zou laten vallen. Hij was als altijd in zijne godvruchtige studiën verdiept, en ik durfde zijne heilige aandacht niet storen.’

‘Dat zou hij u toch niet euvel geduid hebben, Aurelius.’

‘Ik weet het; hij heeft ons nog nooit afgewezen, wanneer wij zijn raad en zijne voorlichting behoefden bij het zoeken naar de waarheid; hij was altijd bereid onze twijfelingen aan te hooren.’

‘Van het oogenblik af dat wij, van Rome herwaarts gekomen ons bij hem aanmeldden, heeft hij ons met vaderlijke goedheid ontvangen.’

‘O, het heugt mij nog als de dag van gisteren,’ hervatte Aurelius, ‘wat ik gevoelde toen ik voor de eerste maal de toespraak bijwoonde, die hij elken zondag tot zijne geloovigen richt. Gij weet het, niet het verlangen naar de waarheid dreef mij naar de hoofdkerk; want de waarheid verwachtte ik niet uit den mond van een katholiek bisschop. Het was uit ijdele nieuwsgierigheid om den man te hooren, van wiens welsprekendheid men zoo hoog opgaf, uit begeerte om eene schoone redevoering te vernemen. In dit opzicht werd ik teleurgesteld; geen met zorg gekozen woorden, geen bestudeerde oratorische wendingen had Ambrosius noodig, om zijn auditorium te treffen en te roeren; hij sprak uit de volheid des gemoeds, eenvoud kenmerkte zijne voordracht, maar die eenvoud, die het zegel is der waarheid. Waartoe ook zou Ambrosius gebruik maken van de hulpmiddelen der kunst, waar hij over de volle, de onweêrstaanbare kracht der waarheid beschikt?’

‘Hij voldeed u dus beter dan Faustus, de Manicheër?’

‘O, die zinkt met het klatergoud zijner welbespraakte spitsvondigheid in het niet bij de zeggingskracht en de overtuiging van Ambrosius! Het is mij thans onbegrijpelijk hoe ik mij zoolang door de schoone woorden der Manicheën heb laten verstrikken, hoe het mij mogelijk geweest is u, die reeds onder de catechumenen der katholieken waart opgenomen, in mijne dwaling mede te sleepen. Maar thans zal ik niet rusten voor ik de waarheid achterhaald heb. Ik ben het verschuldigd aan mijne moeder, aan mij zelven, aan u, aan al degenen, die ik misleid heb. Gij zijt mij gevolgd, hopende uit mijn mond de wijsheid te leeren, die ik, dwaze, u beloofde, maar die ik zelf niet bereiken kan. Nebridius verliet om mij zijne vaderstad Carthago, zijne goederen en zijne moeder; Romanianus en zoo vele anderen deden het zelfde. Wat zal ik hun leeren, ik blinde leidsman der blinden!’

Alypius bleef eene wijl in gedachten verzonken; daarop hernam hij:

‘Houdt gij Ambrosius ook voor een blinden leidsman?’

‘Ambrosius!.... Wat zal ik zeggen? Wie zal dien leidsman volgen, die geen mensch is, maar een engel in het vleesch. Ik gevoel mij niet in staat dien vlekkeloozen levenswandel ook maar van verre na te volgen. Nog altijd houdt de zonde mij met hare bekoorlijkheid geboeid.... Ambrosius! O, elk woord, dat hij spreekt, is een parel van reinheid, Ik gevoelde het de eerste maal dat ik hem hoorde; ik bewonderde die hemelsche zuiverheid; ik aanschouwde in verrukking die vlekkelooze maagden, die onder zijne leiding alleen voor Kristus leven; ik las in vervoering de gewijde spreuken, die de wanden versieren van de afgesloten ruimte in de hoofdkerk, die voor haar bestemd is.... Maar navolgen! O, dat is te veel voor mijne krachten.’

Op dat oogenblik deden zich voetstappen hooren, en de beide vrienden neigden het oor naar de deur. Alvorens wij echter die nieuwe personen ten toneele voeren, veroorlove men ons een kleinen stap achterwaarts.

Nadat Aurelius Augustinus, onder voorwendsel van afscheid te nemen van zijn vriend, met dezen Carthago verlaten had, om zich te Rome te vestigen, schitterde hij in die stad als eene ster van de eerste grootte aan den hemel der menschelijke wetenschap; maar terwijl hij door het licht zijner geleerdheid en den gloed zijner welsprekendheid allen verlichtte, die lessen van wijsheid uit zijn mond kwamen putten, doolde bij zelf blindelings rond in den verschrikkelijken nacht des twijfels. Hij had gehoopt bij de Manicheën waarheid te vinden; maar deze, ‘die steeds waarheid, waarheid riepen, hadden een hart, dat van alle waarheid ledig was.’ De zoogenaamde geheimen, die zij beloofd hadden hem te zullen ontsluieren, kwamen neêr op eenige ongerijmdheden en grove verzinselen. Daarop ging hij te rade bij den grooten denker der oudheid, bij den ‘goddelijken’ Plato; maar al gaf deze hem een helderder inzicht van de zaken, die hooger dan deze aarde zijn, tot de waarheid vermocht hij den zoekende niet te brengen.

Aurelius leerde het Woord, den Logos van Plato kennen; maar het Woord, dat vleesch geworden is, dat de gedaante van een dienstknecht heeft aangenomen, en der wereld ten zoen is geslachtofferd, bleef voor hem verborgen.

Bij wijlen, wanneer zijne hartstochten zwegen, deed de stem van Dengene, die alle waarheid is komen leeren, zich in Aurelius' binnenste hooren; maar niet tevergeefs is het woord gesproken, dat alleen de reinen van harte God zullen zien. En Aurelius' hart was niet rein; het was bezoedeld met het slijk van alle vleeschelijke begeerten.

Wilde hij het licht der waarheid zien, dan moest hij eerst de reinheid leeren en hij zou die leeren door het woord en voorbeeld van den engelachtigen leeraar der maagdelijke kuischheid, bij den grooten Ambrosius.

Hij verwisselde den leerstoel van Rome met dien van Milaan; de prefect van Rome zelf, de geleerde Symmachus, had hem voor die hooge betrekking aanbevolen, en aldus kwam Aurelius in aanraking met den heiligen en geleerden aartsbisschop, onder wiens leiding de kristelijke Kerk te Milaan groeide en bloeide. Ambrosius nam als een goede herder het afgedwaalde schaap op zijne schouderen en de weldadige invloed zijner woorden bleef niet uit. Op zijn raad bestudeerde Aurelius de schriften van den grooten apostel Paulus, en deze hadden eene veel beslissender uitwerking op zijn geest dan de wijsbegeerte van Plato: hij liet zich weder opnemen onder de catechumenen.

En zijne moeder, die hij zoo wreed bedrogen had? Wie beschrijft het leed, dat de gefolterde vrouw uitstond, gedurende de drie lange jaren, dat zij haren zoon zocht, zonder hem te mogen vinden. Als eene tweede Maria zocht ook zij haar kind vol droefheid; en genoot Maria den troost, haar Jesus na drie dagen in den tempel weêr te vinden, Aurelius' moeder hervond haar lieveling na drie jaren, insgelijks te midden der leeraren, niet onderwijzend, maar nederig luisterende naar de wijsheid, die van hunne lippen viel. Toen zij te Milaan aankwam, was Aurelius catechumeen en had opgehouden tot de Manicheërs te behooren.

Keeren wij thans naar Aurelius en Alypius terug en zien wij wie hunne bezoekers zijnl Het was Nebridius, welke toevalligerwijze in Milaan een man had aangetroffen, die uit Afrika afkomstig en te Carthago welbekend was, zekeren Pontinianus, een hooggeplaatst ambtenaar aan het keizerlijk hof. Dezen had hij naar de woning zijns leermeesters medegebracht; zoowel Aurelius als Alypius weten hun vriend dank, dat hij hun een stadgenoot deed weêrzien en Pontinianus verheugde zich, den beroemd geworden leeraar der rhetorica een bezoek te kunnen brengen.

Wij vinden hen in een levendig gesprek gewikkeld.

‘Wat zie ik,’ hooren wij Pontinianus zeggen, terwijl hij een handschrift van de tafel neemt, ‘de Brieven van Paulus?.... Goddelijk schoon, niet waar?’

‘Daar schuilt eene hoogere wijsheid in, dan Plato ooit gedroomd heeft,’ herneemt Aurelius. ‘Maar wie zal de kracht hebben, zulk eene leer in beoefening te brengen.’

‘Die vraag verbaast mij. Is het u dan onbekend, hoe honderden in de laatste dagen het voorbeeld hebben gevolgd van Antonius den kluizenaar, die eensklaps de wereld vaarwel zegde, toen het woord des Evangelies hem trof: “Wilt gij volmaakt zijn, ga, verkoop wat gij hebt, geef het den armen, en gij zult een schat in den hemel hebben; kom dan en volg Mij?” Weet gij niet dat velen, even als hij de wereld en de vergankelijke rijkdommen hebben verlaten, om onbelemmerd de verheven voorschriften op te volgen, in die heilige bladen den mensch gegeven. Zijt gij dan nog zoodanig vreemdelingen in Milaan, dat gij niet weet hoe even buiten de muren dezer stad zich een klooster verheft, waar talrijke vrome mannen, na zich van de ijdelheid aller aardsche dingen te hebben losgerukt, hunne dagen in boete en gebed slijten, zonder andere zorg dan volmaakt te worden, gelijk de hemelsche Vader volmaakt is?’

Aurelius en Alypius zagen elkander verwonderd aan. Pontinianus ging voort:

‘Maar laat ik u een voorbeeld verhalen, waarvan ik zelf getuige geweest ben. Voor eenige jaren bevond ik mij in het gevolg des keizers te Trier; er zouden groote spelen in den circus plaats hebben, die de keizer wilde bijwonen; van die gelegenheid maakte ik gebruik om met drie mijner vrienden eene wandeling in de omstreken der stad te doen. Het toeval wilde dat ik met één hunner van de beide overigen afdwaalde, en hen na lang zoeken in eene hut te midden van een bosch terugvond, in gezelschap van eenige mannen, die in die wildernis de armoede des geestes beoefenden, waaraan het rijk der Hemelen beloofd is. Wij vonden één hunner lezende in een boek, dat het leven van Antonius behelsde, en hem zoodanig boeide, dat hij onze komst zelfs niet bemerkt had, Wij waarschuwden hem dat het tijd was naar de stad terug te keeren, maar in plaats van hierop acht te slaan, zegde hij opeens op een toon, die van de buitengewone verandering getuigde, welke in hem had plaats gehad:

‘Zeg mij, bid ik u, wat wij met al de moeite, die wij ons geven, meenen te bereiken. Wat zoeken wij? Wat hecht ons aan het hof? Kunnen wij er iets grooters verwachten dan de vriendschap des keizers? Maar wat is vergankelijker dan zulk eene gunst! Is er één geluk, dat meer bedreigd wordt? En hoeveel gevaren moet men niet loopen om tot een staat te geraken, die nog grooter gevaren oplevert! En dan, mag ik hopen het ooit zoover te brengen? Wanneer ik daarentegen Gods vriend wil zijn, ben ik het van dit oogenblik af!’

Verbaasd zagen wij hem aan, terwijl hij de oogen op het boek gevestigd hield en in zijn binnenste een hevigen strijd scheen te voeren. Maar eer wij nog een woord konden uiten, hervatte hij:

‘Mijn besluit is genomen, ik heb voor altijd gebroken met hetgeen het voorwerp was onzer verwachtingen, Ik ben besloten God alleen te dienen, en wel hier en van dit oogenblik af. Gevoelt gij de kracht niet in u, hetzelfde te doen, verzet u dan ten minste niet tegen mijn voornemen.’

[p. 255]

En nauwelijks had hij dit gezegd, of zijn metgezel sloot zich aanstonds bij dit plan aan. Wat ons betreft, wat konden wij anders doen dan hen gelukwenschen en ons in hunne gebeden aanbevelen? Zij die daar in de woestijn achterbleven, waren agentes des keizers; zij bekleedden derhalve een hoogen post en genoten daarenboven ten volle de keizerlijke gunst. Wat meer is, zij lieten beiden zelfs eene bruid achter, met welke zij op het punt stonden in het huwelijk te treden; deze meisjes volgden hun voorbeeld en wijdden hare maagdelijkheid toe aan den Heer.’

Aurelius, die geen woord van het verhaal had gemist, staarde peinzend voor zich; hij nam geen deel meer aan het gesprek, dat tusschen Pontinianus en zijne vrienden werd voortgezet. Toen de bezoeker vertrokken was, stond hij op en greep Alypius bij de hand; deze verschrikte bij den aaublik zijns vriends; Aurelius' gelaat gloeide, zijne oogen hadden een zonderlingen glans, en terwijl hij een hartstochtelijken blik op den jongeling wierp, zegde hij:

‘Wat dunkt u? Zullen wij nog langer dulden dat onwetenden ons vooruitstreven en den hemel winnen, terwijl wij met al onze wetenschap den moed verliezen en in vleesch en bloed blijven rondkruipen?’

Verbaasd staarde de jongeling zijn vriend aan; zoo had hij hem nog nooit gezien. Hij wilde spreken, maar Aurelius wachtte zijne woorden niet af; hij verliet plotseling het vertrek en ijlde den tuin in, die achter het huis gelegen was.

IV.

Heerlijk schoon was de avond, die over den lusthof nederdaalde, waar Aurelius Augustinus lucht ging zoeken voor zijn geprangd gemoed. Eene verkwikkende frischheid wuifde hem tegen en verkoelde zijn gloeiend gelaat; het was als de adem des Heeren, die vertroostend neêrdaalde om de hitte van den strijd te matigen, die in zijn zwoegende borst woedde.

Liefelijke balsemgeuren omzweefden den diep geschokte; hij ademde ze met volle teugen in en het was hem als proefde hij een voorsmaak van de aangename kalmte der ziel, die in vrede leeft met haren God. Zacht ruischte het geboomte als wilde het de stemmen in slaap wiegen in Aurelius' hart, die hem geen rust lieten; slechts een enkele nachtegaal verbrak, neen verhoogde de plechtige stilte; alles ademde kalmte en vrede.

Niet alzoo was het in het hart van den jongen man, die, als een schip ten speelbal aan de golven, heen en weêr geslingerd werd tusschen zijne wilde driften en het besef van zijn plicht. Te lang had bij zich door de keten der begeerlijkheid laten kluisteren, dan dat hij die in een oogwenk had kunnen verbreken. Wel schudde hij die onteerende kluisters met de woede van een gevangen leeuw, maar tevergeefs.

Met saâmgeperste lippen, de armen kruiselings over de borst geslagen en den blik strak op den grond gevestigd, stond Aurelius daar te midden zijner vredige omgeving als een beeld van den hevigsten zelfstrijd. Alypius, die hem, met de brieven van Paulus nog in de hand, in den tuin gevolgd was, beschouwde met innige deelneming het gelaat zijns vriends, doch waagde het niet zich te mengen in de worsteling, die deze tegen zich zelven had vol te houden.

Plotseling wendde Aurelius het hoofd om en maakte met de hand een afwerend gebaar.

‘Zwijgt, onzuivere monsters,’ zegde hij, als wendde hij zich tot onzichtbare wezens, die voor het oog zijns geestes oprezen; ‘de wellust, dien gij mij belooft, kan niet in vergelijking komen met de vreugde, die ik in de vervulling van Gods wet zal vinden.’

En als wilde hij de hartstochten ontvluchten, die in zijn boezem huisden, deed hij eenige schreden voorwaarts; doch bleef weldra, weder in gepeins verzonken, onbeweeglijk voor zich uitstaren, terwijl Alypius het oog niet van zijn gelaat afwendde.

Eenige oogenblikken later hief Aurelius het hoofd weêr op; hij sloeg zich met de gebalde vnist voor het voorhoofd en riep uit:

‘Zal ik dan nooit kunnen wat aan zoo vele anderen mogelijk is! Zijn zij alleen met mannenkracht begaafd en ben ik met lamheid geslagen?... Maar hebben zij die kracht wel uit zich zelven? Is het niet veeleer Gods arm, die hen sterk maakt tegen hen zelven?... O God van goedheid, reik ook mij de hand, opdat ik verrijze uit het graf van verrotting, waarin ik rond wentel...’

Ja, God zou hem de hand reiken. De zelfde die eenmaal tot den zoon der weduwe van Naïm sprak: ‘Jongeling, ik zeg u sta op!’ zou ook Aurelius aan zijne moeder teruggeven.

Hevig was de strijd tusschen de zonde en de genade, maar de genade behield de overhand. De strakke blik van Aurelius maakte voor de uitdrukking van diepen weemoed plaats; de vurige glans van zijn oog werd als met een waas overtogen, een traan ontglipte aan zijne wimpers, en

.... welk een smet zijn ziel verdonkert,
Die hemeldroppel wischt haar schoon!

Het ijs is gebroken; een vloed van tranen, die in het hart hun oorsprong nemen, baant zich een weg naar het oog. Aurelius voelt het, hij wil alleen zijn om in volle vrijheid uit te weenen, en ijlt als het hert, door den pijl des jagers getroffen, verder den tuin in. Snikkend als een kind werpt hij zich neder aan den voet van een vijgeboom, welks dicht gebladerte hem eene veilige schuilplaats aanbiedt voor elken onbescheiden blik. Hij buigt het trotsche voorhoofd ter aarde en besproeit den bodem met zijne tranen, - kostbare tranen, die alleen de poorten des Paradijzes openen voor hem, die in het kleinood der onschuld den sleutel daartoe verloren heeft.

Dan heft hij het hoofd weêr op, en den betraanden blik ten hemel slaande, roept hij handenwringend uit:

‘Hoelang, Heer, hoelang zult Gij op mij vertoornd zijn!... O! sla geen acht op de ongerechtigheden mijner jeugd... Tot hoelang zal ik roepen: morgen, morgen! Waarom kan ik niet heden aanvangen met U te beminnen en een einde te maken aan mijne schande!...’

En wederom buigt hij het hoofd als verplet onder den drukkenden last zijner zonden; hij aanschouwt al de misslagen zijner jeugd en zijner jongelingsjaren; hij meet den afgrond, waarin zijne afdwalingen hem gestort hebben, hij beseft, hij gevoelt het hartverscheurend lijden, dat hij zijne moeder heeft aangedaan en hij kan niet anders dan weenen, bitter weenen.

Daar dringt plotseling uit een naburig huis eene welluidende stem tot hem door; het is als de stem van een kind, dat op zingenden toon uitroept:

‘Neem en lees! neem en lees!’

Die woorden leiden zijne gedachten af; hij wendt het oog in de richting, van waar de stem hem heeft toegeklonken, maar het dichte geboomte omringt hem van alle zijden als met eene groene gordijn; hij leent het oor, maar de stem zwijgt. Hij raadpleegt zijn geheugen of die woorden ook voorkomen in eenig lied of behooren bij eenig spel, waarvan hij ooit getuige was.

‘Neem en lees,’ herhaalt hij nadenkend, ‘ik herinner mij niet die woorden ooit vernomen te hebben. Neem en lees, o! het is eene waarschuwing des Hemels! Welaan, ik zal nemen en lezen; ook Antonius bekeerde zich op het vernemen van een woord der Schrift.’

En vol moed staat hij op en ijlt terug naar de plaats, waar Alypius, met de brieven van Paulus nog in de hand, in gepeins verzonken de terugkomst afwacht van den vriend, in wiens gemoed zulk eene ingrijpende omwenteling heeft plaats gehad.

Met koortsige gejaagdheid ontrukt Aurelius de gewijde bladen aan de vingeren zijns vriends; hij slaat ze op en leest luidop met eene stem, waarin het kloppen van zijn hart hoorbaar is:

‘Laat ons als in den dag eerbaar wandelen, niet in brasserijen en drinkgelagen, niet in slaapkamers en oneerbaarheden, niet in twist of afgunst. Maar trekt aan den Heer Jesus Kristus, en geeft niet toe aan de begeerten des vleesches.’

‘Ja, dat is uwe stem, mijn God, die mij toespreekt in de woorden van uwen apostel!’ roept Aurelius uit, den blik in heilige begeestering ten hemel geslagen. ‘Gij alleen weet wat mijn hart behoeft.’

En nog eens herleest hij die woorden, waarin het eenig geneesmiddel, dat zijne kranke ziel genezen kan, met onfeilbare juistheid is aangewezen. Ja, hij moest zich losrukken van de zinnelijke lusten, hij moest rein worden van harte, wilde hij God zien.

Met den vinger aan de beteekenisvolle woorden reikt hij Alypius het gewijde boek over en deze leest verder:

‘Maar neem aan den zwakke in het geloof, niet in verwarring der gedachten.’

‘Neen, voortaan geene verwarring der gedachten meer, geen twijfel, geen zelfmisleiding, geen weifelingen meer; van dit oogenblik af ben ik sterk in het geloof; de waarheid heeft zich aan mijn oog geopenbaard!’

Weenend drukken de beide vrienden elkander aan het hart en de berouwvolle tranen uit beider oogen vermengen zich met elkander, gelijk beiden sedert hunne kindsheid broederlijk alle vreugden en alle smarten gedeeld hebben.

Op den drempel der deur, die tot den tuin toegang verleende, stond Monica, de teederminnende en trouwe moeder van Aurelius; zij had alles gehoord, alles gezien, alles begrepen. Haar blik ontmoette dien haars zoons en snikkend wierp de krachtige jonge man zich in de uitgespreide armen der grijze, zwakke weduwe.

‘Ik heb u dan weder, mijn zoon! De droom, dien God mij eenmaal toezond, is bewaarheid; de voorspelling is vervuld; een zoon van zoo veel tranen kan niet verloren gaan.’

Ook thans weende Monica, maar ditmaal waren het tranen van vreugde: haar gebed was verhoord, haar hartewensch vervuld. Nog slechts ééne zaak ontbrak aan haar geluk.

‘O moge weldra de dag aanbreken, dat gij herboren wordt in de wateren des doopsels, opdat uwe verrijzenis volkomen zij en gij voor altijd moogt opstaan uit het graf van zonde en dwaling tot een nieuw leven ter zaligheid!’

V.

Een grauwe morgennevel hult de stad Milaan nog in een ondoordringbaren sluier en reeds is de aartsbisschop met zijne geestelijkheid vergaderd in de ruime basiliek, welke eens, naar hem, de Ambrosiaansche zal geheeten worden. En dat te recht: de kathedraal van Milaan stond bekend om den luister harer godsdienstige plechtigheden, om de zuiverheid, waarmede er de oude Oostersche liturgie werd gehandhaafd, om haar Schoonen en stichtelijken kerkzang, om den ijver, waarmede er Gods woord werdt gepredikt; en dit alles had zij den on vermoeiden Ambrosius te danken.

Treden wij het heiligdom binnen. Het is een langwerpig gebouw in den trant der oude basilieken, door twee rijen kolommen in een middenschip en twee zijbeuken verdeeld. Aan het oostelijk uiteinde loopt het in eene ronde abside uit en in het midden wordt het doorsneden door een dwarsschip, waardoor het den sinds Constantinus' tijd zoo geliefkoosden kruisvorm verkrijgt. Tegen de abside is in den vorm eener romeinsche rotonde eene zaal aangebouwd, die tot baptisterium, dat is doopkapel, dient, alsmeê een ander vertrek, tot bewaarplaats van het kerkgeraad

[p. 256]

strekkende, en secretarium of diaconicum genoemd.

Inwendig is de tempel in drie deelen gesplitst. Het achtergedeelte of dat, hetwelk naar het westen gekeerd is, het zoogenaamde atrium of vestibuhim, is voor de catechumenen en boetelingen bestemd. Aan weêrszijden van den ingang is in den muur een cantharus of waterbekken aangebracht voor de afwassching der handen, het zinnebeeld der reinheid van ziel, waarmeê de binnentredende moet gesierd zijn.

Het middengedeelte, navis of oratorium laicorum genaamd, staat alleen den geloovigen open, en in overeenstemming met den vromen ernst des Kristendoms hebben mannen en vrouwen daar eene afzonderlijke plaats. In dit middenschip verheft zich het spreekgestoelte, waarop Ambrosius elken zondag het woord der waarheid verkondigt, terwijl op de grens tusschen dit gedeelte van den tempel en het eigenlijke heiligdom, in het transsept namelijk, de lessenaars geplaatst zijn, voor de leclores of voorlezers bestemd. In het dwarsschip ook is eene ruimte afgezonderd voor de Godgewijde maagden, die, onder de leiding van Ambrosius' zuster Marcellina, leven in de beoefening der voorschriften, die de bisschop zoodanig op de muren der hoofdkerk heeft laten griffelen, dat zij ze altijd voor oogen hebben.

kristus in het graf.

Het laatste gedeelte eindelijk, dat hetwelk in de ronde abside uitloopt, is verscheiden trappen boven den beganen vl[o]er gelegen en door een zwaar voorhangsel van het middengedeelte afgescheiden; het is het sanctuarium, het heiligdom, waarin zich het altaar des Heeren verheft. Dit is eene eenvoudige marmeren bank of tafel, gesierd met het kruis te midden van zes kandelaren met brandende waskaarsen. Daarboven zweeft de duif als het zinnebeeld van den H. Geest, en eeuwige lampen verlichten nacht en dag de heilige ruimte, waar dagelijks het offer der Nieuwe Wet wordt opgedragen. Links van het altaar staat onder een baldakijn de troonzetel van den aartsbisschop.

Het is nog volslagen donker in het tempelgebouw; maar toch zijn tallooze geloovigen daar samengestroomd om onder het zingen der blijde metten van Paaschmorgen den heerlijken dag te verbeiden van de verrijzenis des Heeren, en telkens weêrgalmen de hooge gewelven van den jubelkreet uit duizend monden:

‘Surrexit Dominus vere, de Heer is waarlijk verrezen. Alleluja!’

Geheel den nacht, die den sabbalum magnum, den grooten zaterdag, van het feest der feesten scheidt, heeft de geestelijkheid van Milaan, met haar aartsbisschop aan het hoofd, in het heiligdom doorgebracht, niet als de slapende wachters aan het graf van den Gekruiste, die geene opstanding vermoedden, maar wakend en biddend en juichend in de blijde hoop der verrijzenis. Ook in het baptisterium heeft het dien nacht niet stilgestaan; onophoudelijk heeft het water der wedergeboorte gestroomd over de hoofden der catechumenen, die alzoo het Paaschfeest vierden door hun eigen pascha, hun overgang uit de boeien van Satan tot de vrijheid der kinderen Gods.

Zie, weder eene nieuwe schaar van catechumenen, begeleid door priesters, lectores en acolieten, allen in witte kleederen gehuld, met brandende wasfakkels in de hand en met den aartsbisschop zelven in hun midden, schrijdt langzaam voort naar de doopkapel.

Plechtig klinken hunne ernstige stemmen onder de ruime gewelven:

‘Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum.... Gelijk het hert versmacht naar de waterbronnen, zoo verlangt mijne ziel naar U, o miju God!’

Allen volgen in diepe ingetogenheid de priesters naar het baptisterium; één hunner vooral toont zich door gelaat en houding diep doordrongen van den grooten stap, dien hij in dien onvergetelijken Paaschnacht doen zal. Tranen stroomen langs zijne wangen; werktuiglijk stapt hij tusschen de schare voort, de oogen gesloten, het hoofd gebogen, vernietigd in het besef zijner onwaardigheid.

Het is Aurelius Augustinus, gevolgd door Alypius, Pontinianus, Nebridius en een zestal zijner overige vrienden en leerlingen, wien hij op dit oogenblik door zijn voorbeeld eene grootere wijsheid leert, dan zij ooit uit zijne woorden en lessen kunnen geput hebben.

De doopelingen zijn in het baptisterium aangekomen; zij worden geteekend met het teeken van den Koning der glorie, dat hen tot konin gen maakt, en gezalfd met de olie der catechumenen, die hen tot priesters wijdt; want het Kristendom zal hen verheffen tot een koninklijk priesterschap. Met het gelaat naar het westen gekeerd, verzaken zij aan den duivel en zijne werken, en met de oogen op het oosten gericht, verklaren zij zich volgelingen van Kristus; van de duisternis wenden zij zich tot het licht, dat allen mensch verlicht, die in de wereld komt. Op de vraag van den bisschop of zij in Kristus gelooven, antwoorden zij met de kortste, maar welsprekendste geloofsbelijdenis: het teeken des kruises.

Driemaal worden de doopelingen onder het inroepen van den Vader, den Zoon en den H. Geest in de vont gedompeld, en die lichamelijke afwassching reinigt, ingevolge de instelling des Heeren, tevens hunne ziel van de erfelijke smet en van alle vlekken, die haar mochten aankleven. Rein en onbevlekt staan zij thans voor het oog des Heiligen, die hen van dit oogenblik af tot Zijne kinderen aanneemt. Men omhangt hen met het witte kleed der onschuld, dat zij acht dagen lang zullen dragen, en geeft hun eene brandende fakkel in de hand, als een beeld van het licht des geloofs, dat voor hen is opgegaan.

Aurelius komt het laatst aan de beurt; met eigen hand hangt de bisschop den neêrgeknielden boeteling het doopkleed om de schouderen en reikt hem de brandende waskaars over. Eene heilige begeestering schittert in de oogen des grijsaards en glanst van zijn ascetisch gelaat; de Hemel verleent hem een oogenblik den zienersblik der profeten; hij aanschouwt wat die doopeling in de toekomst voor Gods Kerk worden zal; hij ziet hem, den naam Aurdius die zon en goud beteekent waardig, eene zon worden voor de geheele Kristenbeid door alle eeuwen heen, en alle tijden putten uit het goud der ware wetenschap, door hem met volle handen uitgedeeld; hij ziet hem in één woord de zaak des Kristendoms opheffen, rem Christianem augere, overeenkomstig dien anderen naam, Augustinus, dien alle eeuwen met eerbied en bewondering zullen uitspreken. Ambrosius aanschouwt dat alles, en door den geest Gods bezield, roept hij uit in heilige improvisatie:

‘Te Deum laudamus.... U, o God; loven wij; U, o Heer, prijzen wij!’

En Augustinus staat op en door het zelfde vuur ontvlamd, waarvan Ambrosius blaakt, voegt hij er bij:

‘U, eeuwige Vader, vereert de gansche aarde.’

‘U loven, alle Engelen, U alle Hemelen en alle machten,’ hervat Ambrosius weêr en zoo voltooien beiden den onvergelijkelijken lofzang, die nog heden ten dage in alle kerken der wereld in de metten van Paschen weêrklinkt, als eene herinnering aan het heuglijk Paaschfeest van het jaar 387, waarop voor de Kristenheid die groote zon opging, welker stralen nog altijd Gods Kerk beschijnen.

De doopelingen keerden onder blijde jubelzangen naar het tempelgebouw terug, om zich thans aan te sluiten bij die geloovigen, in wier gemeenschap zij door hun doopsel waren opgenomen. Aurelius Augustinus stortte zich in de armen zijner moeder, die, onder de geloovigen gemengd, met ongeduld het oogenblik had verbeid, waarop haar zoon, door het doopsel herboren, vlekkeloos rein uit het baptisterium zou te voorschijn treden. En terwijl Monica aan zijn boezem tranen van hemelsche blijdschap weende, paarde de jonkman zijne stem aan die der priesters en geloovigen en zong met hen uit de volheid des gemoeds:

‘Haec dies quam fecit Dominus... Dit is de dag, dien de Heer heeft gemaakt; dat wij dus heden ons verheugen en verblijden!’

Op het zelfde oogenblik brak de morgenzon door den nevel heen, die haar tot nog toe omsluierd had en overstroomde den geheelen tempel met eene zee van licht; in vollen luister brak de blijde dag aan van de verrijzenis des Heeren, van de opstanding ook van Aurelius Augustinus uit het graf van zonde en dwaling tot een nieuw leven ter zaligheid!

ALLELUJA!