De Belgische Illustratie. Jaargang 11

Laurens Coster of Guttenberg.
(Vervolg en slot.)

Hier, in dit geval, is het onvolmaaktste produkt zeker het sterkste bewijs. ‘Wat is het kenmerk van eene eerste uitvinding?’ vraagt een naamloos schrijver in het Amst. Handelsblad van 1850. Onvolmaaktheid. ‘Zelden althans wordt eene vinding gansch en al volmaakt aan het licht gebracht. Het denkbeeld schiet als een lichtstraal van hooger door het brein; 's menschen geest is werkzaam geworden, drukt het denkbeeld in handeling, in vorm uit. Die vorm is doorgaans in den beginne onvolkomen, vooral als het eene geheel nieuwe zaak geldt en de hulpmiddelen ook stuk voor stuk nog moeten gevonden, bearbeid worden, om het hoofddenkbeeld in toepassing te brengen.

‘Als men nu de oudste Nederlandsche met de oudste andere, vooral (waar het hier op aankomt) Duitsche boekwerken vergelijkt, dan wordt men dadelijk door het groot verschil getroffen. In de eerste eene kunst nog in hare eerste kindschheid, in de andere reeds meerdere volmaaktheid; in de eerste, en dit is een groot innerlijk bewijs, de bijzondere gelijkvormigheid met het Nederlandsch schrift van de eerste helft der vijftiende eeuw. Onder de allereerste werken van Nederlandschen druk zijn. behalve de opgemelde spraakkunsten of Donaten, door Junius genoemd: de Spieghel onser behoudenisse, het Doctrinale van Alexander Sallus en de Tractaatjes van Petrus Hispanus, van welk laatste stuk nog geene Overblijfselen zijn gevonden.’

En verder:

‘In die oudste Hollandsche drukken, voor zoo verre daarvan fragmenten tot ons zijn gekomen, ziet men de regels verre van goed haaks; zij zijn allerhobbeligst, de letters soms van boven of onder uitwijkende, op menige plaats gebroken, vooral in de koppen der hoofd of lange letters; er is ets onzekers, dofs, geschaafds (gevaagds) in. Dat alles laat zich gemakkelijk verklaren. Het snijden en gieten was nog onvolmaakt, de letterspijs nog broos, 't zij dat die uit tin of lood bestaan hebbe; de inkt was ook nog zeer onvolkomen in den beginne; Coster gebruikte eerst gewone inkt, die natuurlijk te vloeiend en zonder glans was. Maar de letterstaafjes waren los, op zich zelf staande, het waren gegoten letters b.v. en men ziet het zoogenaamde wit tusschen de woorden boven komen.

‘Wil men nog grooter bewijs? De kleine afwijkingen, die hier en daar in de letters gevonden worden, zijn het noodwendig gevolg van de brooze zelfstandigheid waaruit de letters bestonden, van de nog ruwe bewerking. waardoor zij schrampten en schaarden of uitzetten. Het hobbelige van de regels, ja bijkans van elk woord, is het duidelijk bewijs dat hier van geene houtsneêplaten de rede kan zijn; want als Coster die had willen vervaardigen, dan waren de regels gelijker, de druk zekerder geweest; het zamenvatten van de letteren in de vormen, en het drukken, bij den kindschen staat van alle hulpmiddelen, moest de onregelmatigheden en kwetsing van letters voortbrengen, welke die eerste proeven van drukwerk kenschetsen: 't is veeleer wonder, dat zij er zoo uitzien, als zij zich nog aan 't oog des beschouwers vertoonen. En dat die drukken wezenlijk 't Hollandsche karakter hebben, blijkt uit de taal, de letter, en met name ook uit de sluitletter t, alsmede uit de type van beeldjes, enz.’

Van Holland uit verspreidde zich de kunst in Europa, echter niet in Duitschland, dat op zich zelve stond. De oudste drukker in de zuidelijke Nederlanden is Dirk Maertens van Aalst, in OostVlaanderen, die zijne leerschool in Holland deed, en wel te Utrecht bij Ketelaar en de Leempt, en deze waren leerlingen uit de Coster-drukkerij te Haarlem.

De aanhalingen van Duitschland, om zich de eer der uitvinding toe te eigenen, zijn door een aantal nederlandsche, fransche, engelsche, en zelfs duitsche schrijvers weêrlegd, en dit niet zelden op klinkende wijze. Het meer afgewerkte van hunne eerste proeven, de Donate grammatica en een Getijboek, pleiten heftig tegen hen, en als zij nu optreden met de print van Christoffel, het jaartal meldende 1423, en de aflaatbrieven met dat van 1454, antwoordt de Duitscher Sotzmann dat die stukken veel later gemaakt werden, doch anderen gaan verder en, het eerste jaartal aannemende, bewijzen zij dat de print nederlandsch en geen duitsch werk is.

Dat de verspreiding der drukkunst in den beginne langzaam werkte, laat zich begrijpen: de eerste drukken gingen voor geschreven boeken door, en er was dus, stipt genomen, bedrog in het spel; dan ook kan de zucht tot winst en monopool, haar aandeel in de geheimhouding gehad hebben; want men gist slechts als men zegt, dat die kunst omtrent 1423 werd uitgevonden: dit kan wel vroeger hebben plaats gehad.

Wat het meeste verbruikers vond, was schoolwerk en vandaar dan ook dat Coster dien tak het meeste beoefende. Toen echter de behoefte grooter, de vraag naar afschriften drukker werd. kon Coster met zijn schoonzoon niet meer volstaan, en wij zien hem, gewis onder beloften van geheimhouding, personen aannemen, om hem behulpzaam te zijn. Onder deze bevond zich Cornelis, bekend onder den bijnaam van den boekbinder, en wiens getuigenis gewichtig was voor Junius, en nog een andere helper, zekere Johan, een Duitscher.

Volgens de traditie, door Junius aangehaald, bestool die Duitscher, kort na Coster's dood, die zestien jaar na de uitvinding voorviel, de drukkerij en bracht het geheim naar Duitschland, naar Mentz over. Dit had plaats omstreeks 1440. Die diefstal heeft den Duitschers erg tegen het hoofd gestooten, en geen wonder! Hoe wilde die Johan gansch eene drukkerij stelen? roept Kapp uit en hij denkt door dien uitroep alles gezegd te hebben. Inderdaad, eene drukkerij, zelfs die van Coster niet uitgezonderd, hoe klein zij ook zal geweest zijn, vertegenwoordigt altijd een zwaar gewicht; doch Johan had niet alles wat dáár voorhanden was. noodig om 't geheim over te brengen: eenige stempels waren voldoende, en dan, lag het geheim niet in zijn hoofd zelf?

Het schijnt zeker, dat òf het zien van een gedrukten Donati, òf het daarop door een deskundig persoon aandachtig maken. de kunst te Mentz bracht, zoo als Zell getuigt, en zij zich dáár door keuriger werk van Guttenberg en anderen, onmiddellijk onderscheidde. Daartoe bracht Schöffer, een voortreffelijk stempelsnijder, veel bij, terwijl Johan Faust de kapitalen leverde. Schöffer was ook een knap afschrijver en bevond zich in 1449 te Parijs, waar hij met het maken, het afschrijven van handschriften den kost won. Er was dus destijds voor hem nog geen spraak van ‘drukken.’

Hoe het zij, omstreeks 1471 of 1472 was de kunst, hoe dan ook. in het buitenland bekend geworden en men voerde uit verschillende landen gedrukte boeken in. In Holland zelf was het geheim ook sedert lang slechts betrekkelijk, ten gevolge der leerlingen en werklieden; er moeten meer printers geweest zijn dan wel die van Haarlem. ‘Toen,’ zegt de schrijver, ‘toen eenmaal het oogenblik der verspreiding was aaugebroken, wat zag men toen gebeuren? Men zag twee typographische elementen, die zich (in Nederland) gelijktijdig ontwikkelden, de oorspronkelijk Hollandsche en de Duitsch-Vlaamsche, het eerste in Holland, het andere in de meer aangrenzende gewesten, die met Duitschland en Zuid-Nederland in dadelijk verband stonden: er heeft dan eene uitwisseling als 't ware van verbeteringer. plaats, het eerste element ouder en minder gevormd, neemt weldra de lessen der Duitsche meesters aan maar blijft toch eigenaardige kenmerken behouden.

‘Het bepaaldelijk in Overijssel eerst ingevoerde Duitsch-Vlaamsche element, bedient zich straks van het goede, wat het hier reeds vond en onder

[p. 307]

ander van de sieraden, de prenten, uit de eerste Hollandsche drukkerijen afkomstig.

‘Er kwamen zeker, met name in Overijssel, vreemdelingen herwaarts over, om hier de kunst uit te oefenen, doch geschiedde dat op die schaal, zoo als men b.v. met de uitvindingen van Daguerre in onze dagen gezien heeft? In geenen deele, althans niet in het gewest Holland; ‘maar men zag (zegt de schrijver der Uitvinding der Boekdrukkunst, Haarlem 1854) hier eensklaps eene menigte welgeoefende Hollandsche boekdrukkers openlijk voor den dag treden, en schier gelijktijdig in de meeste Noord-Nederlandsche steden van hunne gevestigde en werkende drukkerijen voortbrengselen aan het licht brengen; ja, die zoo plotseling als uit den grond opgerezen welbedreven Hollandsche, en zelfs met name Haarlemsche boekdrukkers, trokken zoo spoedig naar het land, waar hunne waar den meesten aftrek beloofde, naar Italië, dat zij genoegzaam te gelijker tijd met de eerste drukkers, te Padua, Vincenza, Venetië, Bologna en elders drukkerijen oprichtten en het land ter beoefening hunner kunst doorreisden.’

Heel te recht vraagt de schrijver hoe dit mogelijk is geweest, indien er in de Nederlanden niet eene groep geoefende drukkers hadde bestaan, die Coster's geheim reeds hadden bemachtigd, maar het nog altijd zooveel mogelijk tusschen de vier muren exploiteerden.

Van 1450-1455 werkte Guttenberg, bijgestaan door Faust en Schöffer, reeds vermeld, aan het drukken van den latijnschen Bijbel. Guttenberg scheidde zich van beiden af en Faust toog met zijne bijbels naar Parijs, om ze daar als handschriften aan den man te brengen. Een geschreven bijbel werd destijds 500 kronen, eene kolossale som, betaald en nu kwam Faust, die er een aanbood voor 60! Dat was onbegrijpelijk. Maar wat nog onbegrijpelijker werd, was de eenzelvigheid tusschen de verschillende exemplaren. Hoe was het mogelijk dat al die handschriften zoo treffend gelijk waren? De schrap die hier was, was ook daar te vinden; de letter die hier in de hoogte danste, danste ook ginder en zij die hier verzakt was, was ook ginder verzakt.

Onbegrijpelijk, recht onbegrijpelijk!

Het bovennatuurlijke speelde in die dagen eene groote rol in het leven van den mensch, en men zegde, dat alleen de duivel zoo iets wrochten kon. Faust werd als aan den duivel verkocht beschouwd, en wij zien hem weldra voor het parlement, van tooverkunst beschuldigd worden.

De zaak werd echter aan het licht gebracht; maar Faust kreeg het in alle geval te warm in Parijs, en hij was en bleef voor velen een toovenaar en zelfs een bedrieger, want toen hij, om des te spoediger Parijs te kunnen verlaten, zijne bijbels nog tien kronen minder dan te voren verkocht, beweerden de eerste koopers, dat hij hen bestolen had en eischten hunne dierbare kronen terug. Faust weigerde en verliet zoo spoedig mogelijk de stad, die hem juist niet al te vriendelijk onthaald had.

Faust heeft weinig of geen roem bij zijnen invoer van gedrukte boeken ingelegd, maar als duivelskunstenaar is hij door alle eeuwen beroemd geworden. Aan elken haard vertelt men zijne tochten door de lucht, in gezelschap van den hellekoning, en hij is eeuwen lang de meest gekende held in de huiskringvertellingen geweest, totdat Marlowe en Goethe, en de laatste vooral, hem een blijvend karakter, wel vreemd aan de boekdrukkunst, hebben gegeven.

Zoo als wij zegden, en zoo als men ook algemeen aanneemt, was Dirk Maertens te Aalst, de eerste boekdrukker in de Zuidelijke Nederlanden. Het eerste werk, ten minste met zijnen naam alleen, is gedagteekend van 1 October 1474 en is een tractatus van J.B. Mantuanus die viâ Beatâ; een jaar te voren drukte hij in vereeviging met Johan van Westphalen, eene verhandling van den Dominicaner-monnik Hispanus. In 1476 drukte Maertens te Antwerpen, en in Leuven vindt men tot in de eerste jaren der opvolgende eeuw, boeken op zijnen naam gedrukt. Maertens stierf in den jare 1534 in zijne geboorteplaats, en heeft ruim twee honderd uitgaven doen ontstaan.

De drukkerij die Maertens te Leuven overnam, was die van zijn vroegeren deelgenoot te Aalst, Joh. van Westphalen, die zich aldaar had neêrgezet, want het blijkt wel dat de boekdrukkers zich te dien tijde lichtelijk verplaatsten. Het werk van Maertens draagt een kunstrijk karakter; zijne letters gaan naar de hollandsche snede over, en men ziet wel dat hij zich zijne reizen had ten nutte gemaakt. Een zijner uitgaven, Dictionarium hebraïcum, is zijn eigen werk, zijn eigen opstel.

Leuven had niet alleen Johan van Westphalen binnen zijne muren zien drukken, maar ook Jan Veldener (1473-1475), die na twee jaar verblijf aldaar naar Utrecht toog; hij drukte te Leuven de Lectura super titelo enz.; van 1476 tot 1488 teekent men te Leuven op als printers Konraad Braem, Egidius van de Heerestraeten, Rodolph Loeffs en Ludovicus de Ravescot.

Te Brugge drukte zekere Colard Mansion meestal fransche boeken, onder ander le Jardin de Dévotion. Te Antwerpen had, even als te Aalst en te Brugge, de neêrzetting van boekdrukkers in de eerste jaren van 1470 plaats. Het meergemelde schrift zegt, dat er vóór 1500 niet minder dan zes drukkerijen bestonden; maar ook Antwerpen werd van lieverlede eene wereldstad in handel en scheepvaart; zij ontnam de kroon aan Brugge, en trok gelijk de zeilsteen de naald alle leven tot zich.

Arend de Keyzere, die omtrent 1480 te Audenaerde eene drukkerij had, bracht, uit hoofde van de beperktheid dezer stad, zijn werkhuis naar Gent over; hij had reeds te Audenaerde, behalve latijnsche boeken, dystorie van Saladine, een vlaamsch ridderroman uit. de dagen der kruisvaarten, geprint. Ook te Gent gaf de Keyzere van 1483 tot 1488, eenige werken uit en stierf in 1490.