De Belgische Illustratie. Jaargang 10

De beeldstormers te 's-Hertogenbosch.
Geschiedkundige novelle uit het jaar O.H. 1566
Door H.A. Banning.

XII.

Middelerwijl wij ons in het huis van Jan Bentijn ophielden, hadden in de stad tooneelen plaats gegrepen, die meer en meer een schrikverwekkend aanzien kregen. Door het consistorie was gezorgd, dat de kwaadwilligen in den loop van den morgen bijeengeroepen waren in de St.-Jacobs-kerk. Met elk oogenblik groeide de menigte zoodanig aan, dat men daar in de buurt de woningen al vast ging sluiten uit vrees voor gewelddadigheden. De leugenachtige tijding, dat de koninklijke commissarissen de inquisitie kwamen invoeren, werd op nieuw gebezigd om de menigte in verbittering te brengen. De predikant Van Diest was daarvoor de rechte man. Hij nam al zijne welsprekendheid te baat om de gemoederen op te hitsen en te doen gelooven, dat allen, die zich door woord of daad tegen Spanje of Rome vergrepen hadden, onverbiddelijk tot de galg zouden worden verwezen, en toen hij eindelijk uitriep, dat de ure gekomen was, waarop de Heer zich door zijne dienaren zou wreken, ging een woeste kreet op, die tot buiten de muren doordrongen door de opeengepakte menigte op de straat herhaald werd.

De regeering begon nu in te zien, dat zij met lijdzaamheid het gevaar niet langer kon bezweren. Zij liet van het stadhuis het bestaande plakkaat afkondigen, waarbij allen, die zich aan het plunderen van kerken schuldig maakten, met de galg bedreigd werden. Er werd tevens bijgevoegd, dat de schutterijen zich met de regeering hadden verbonden om het gezag der overheid te ondersteunen en alle ongeregeldheden te onderdrukken. Het consistorie scheen dit verwacht te hebben, want een aantal harer aanhangers en huurlingen stonden op de Groote Markt toen die afkondiging plaats greep. Eerst hoorde men slechts gefluit en gesis, doch zoodra het laatste woord gesproken was, ging uit den hoop een uitdagende kreet op, die over de gansche stad weêrklonk, en het volk stroomde thans, als bij afspraak, naar het St.-Jacobskerkhof, waar reeds volslagen oproer heerschte. De overheid vaardigde nu twee dekenen der gilden af, die als zoodanig leden der regeering doch tevens leden van het consistorie waren, om de oproerlingen te bewegen dat zij uiteen zouden gaan; doch Everzwijn gaf hun kort en bondig te kennen, dat het volk niet meer te bedwingen was, en met die boodschap keerden zij naar het stadhuis terug.

Door het consistorie was besloten, dat de verwoesting, in augustus begonnen, thans zou worden voltooid; de hoofden der beweging hadden hunne bevelen gegeven, de rollen waren verdeeld, men zou weldra het sein tot den aanval hooren.

Op het kerkhof hielden twee handlangers van het consistorie, Gerard Pelgrom en Lodewijk de schilder, toespraken tot het volk; zij wierpen olie in de vlammen van het fanatisme; de opgewondenheid steeg tot razernij. ‘Wij gaan het Zevende⁽¹⁾ der beeldstormerij houden!’ klonk het van mond tot mond. Toen stroomde de menigte de kerk weder binnen; er werd een psalm aangeheven, die als de ouverture van het afschuwelijke drama kon worden beschouwd, want hij was nog nauwelijks geëindigd, of men hoorde voor de poort van het klooster der Wilhelmieten, dat schuins tegenover de kerk stond, een hoop straatjongens andermaal het lied der beeldstormers aanheffen:

‘Uyt groote nood,

Slaet papen en monniken dood!’

Dat was het sein. De goddeloozen vielen nu met een oorverdoovend geschreeuw op het klooster aan. Zij hadden een boom genomen om de poort te verbrijzelen, doch de gejaagdheid, waarmede zij te werk gingen, was oorzaak dat zij daarin niet slaagden. Eerst keerden zij zich nu naar de kloosterkerk, die zij op schandelijke wijze ontheiligden, doch daar die kerk geen toegang tot het klooster verleende, begaven zij zich andermaal naar de groote poort, wisten een opening te maken, waardoor enkelen naar binnen kropen, die den overigen toegang verleenden.

Zoodra de schout het antwoord van Everzwijn vernomen had en ingelicht was omtrent de gepleegde feitelijkheden, stelde hij zich met eenige schepenen aan het hoofd der schutters en trok tegen de muitelingen op, die hem echter uitjouwden en met de kreet: ‘Vivent les Gueux!’ ontvingen. Het was te vergeefs dat hij zijne manschappen aanspoorde om de benden uiteen te jagen want de meeste schutters waren in verstandhouding met de opstandelingen; zij slopen onderweg stil af, zoodat de schout nog slechts een vijftigtal gewapende mannen bij zich had toen hij het tooneel van den opstand bereikte. Nu bleek het echter aanstonds, dat de muitelingen besloten hadden geweld met geweld te keer te gaan. De schout werd met drie of vier musketschoten ontvangen. ‘Slaat dood!’ riep de wapenknecht van Brederode, die vooraan stond; men viel met den degen in de vuist op de leden der regeering en de schutters aan en er had een bloedige worsteling plaats. Willem Michielsz. ontnam den hellebaardier van den voorzittenden schepen zijn wapen en velde daarmede den dienaar van den schout neder. De schout, Jacob van Brecht, die het bewijs leverde dat hij een onverschrokken man was, bleef intusschen het gevaar trotseeren, ofschoon hij schier geheel verlaten was; hij baande zich dwars door de menigte een weg tot het klooster, wist met een schepen en een twaalftal hellebaardiers de kloosterpoort binnen te dringen, in weerwil dat uit de vensters een scherp musketvuur op hem gelost werd, en wist spoedig met het rapier in de hand de opstandelingen uit hunne verschansing te verdrijven. Waren de schutters hem getrouw gebleven, het klooster zou behouden zijn geweest, doch die lafaards deinsden terug voor het vuur der muitelingen. Het baatte ook weinig, dat een andere afdeeling der schutterij, met De Gruijter aan het hoofd, uit het middelpunt der stad tegen de muitelingen was opgerukt, want men versperde hem den toegang tot het kerkhof, iets waartoe de enge straatjes in de hand werkten. De schout zag zich thans op zijne beurt in het klooster aangevallen, en daar het niet mogelijk was zich staande te houden, nam hij de wijk door den boomgaard, vervolgens door de rivier en bereikte zoo de stadswallen.

Nu hadden de opstandelingen vrij spel. Met Willem Michielsz. en den wapenknecht van Brederode aan het hoofd, stormden zij het klooster binnen, dat geheel vernield en geplunderd werd. De kloosterlingen hadden de vlucht genomen, doch de woestelingen koelden hun wrok op alles, wat zich aan hunne oogen vertoonde en roofden wat hun kostbaar toescheen. Er werd geen venster, geen deur gespaard en van het geheele rijke klooster bleven alleen de vier muren met het dak over.

Het was intusschen nacht geworden, een nacht vol verschrikkingen, waarin heiligschennis op heiligschennis gepleegd en het heiligste met voeten getreden werd. Het was te vergeefs geweest, dat De Gruijter met een handvol schutters poogde het klooster der Minderbroeders te redden; hij moest voor de overmacht wijken, want de burgers waren als versteend van schrik en sloten zich in hunne huizen op, zoodat aan geen bijstand te denken viel. Midden in de kerk van laatstgenoemd klooster verbrandde men de misgewaden en andere voorwerpen, en de beelden, uit de kapel der Minderbroeders, werden naar de markt gesleept, die door een sterke afdeeling der woestelingen bewaakt werd. Daar stak men de beelden en ander houtwerk in brand, zoodat de vlammen hoog opstegen en de belendende gebouwen bedreigden. En dit alles had plaats onder woest getier, onder het uitbraken van godslasteringen en het zingen van schandelijke liederen.

Alvorens het klooster der Predikheeren vernield werd, waren de beeldstormers ook de kathedraal binnen gedrongen, want de mannen van het consistorie hadden bevolen, dat zij hetzelfde lot zou deelen. Men had niet slechts op de markt tusschen fakkels en wapenen gezworen geen rust te nemen, alvorens alle kerken en kloosters geplunderd en de monniken en vrouwen uitgedreven waren, in de St.-Jacobskerk was reeds het besluit genomen, dat ditmaal ook de kapel der Illustre broederschap verwoest zou worden. Zóó groot was de eerbied voor die kapel, dat er onder de woestelingen waren, die huiverden toen zij dit bevel vernamen. Zekere Joost, een schilder, verliet, zoodra hij dit hoorde, de oproerlingen en smeekte een van de dienstdoende knapen der broederschap, de schilderij op het altaar der Hooge kapel, een der meesterstukken van Hieronymus van Aken, te redden. Zijn ijver was zeker prijzenswaardig, doch de rampzalige scheen niet te bevroeden dat de heiligschennis, die gepleegd werd, veel afschuwelijker was dan de kunstschennis, want zoodra hij wist dat de schilderij in veiligheid was, voegde hij zich weder bij de beeldstormers.

Toen de grootste verwoesting in het klooster der Minderbroeders had plaats gevonden⁽¹⁾, hoorde men eensklaps de kreet: ‘Naar de St.-Jan!’ Een talrijke bende trok onder woest getier naar het heiligdom op, den weg nemende over het kerkhof. Aan het prachtige portaal van het noorderdwarspand poogde men binnen te dringen, doch de zware eiken poort week niet van hare plaats. Bijna al de beeldstormers droegen een wit teeken op hun hoed, dat

(1) Eene zinspeling op de kerkelijke indeeling der zielediensten. Het was toen juist zeven weken geleden dat de eerste beeldstormerij had plaats gegrepen.

(1) Nog wel drie, vier dagen lang roofde het gemeen alles, wat eenige waarde had.

[p. 239]

hun was uitgereikt. Sommigen waren bovendien vermomd met zwarte maskers en droegen omgekeerde nachttabbaards, om onbekend te blijven. Een der laatstbedoelden, die, te oordeelen naar zijn stem, de advocaat Agylaeus moest zijn, zond een paar zijner handlangers naar den koster, om hem de sleutels der kerk af te eischen. De arme man, die van ontsteltenis meer dood dan levend was, wist niet wat hij zou zeggen, doch zijne vrouw nam het woord en verzekerde, dat de sleutels op het stadhuis bewaard werden.

Zoodra de smid Cock Muesel dit antwoord vernam, zeide hij:

‘Dan moeten wij andere maatregelen nemen.’

Hij liet eerst een gat in de deur boren en er toen een stuk uitzagen, zoodat een jongeling naar binnen kon dringen om de slagboomen af te werpen. Zoodra dit plan ten uitvoer was gebracht, vlogen de deuren van het heiligdom open en stroomde de razende bende, aangevoerd door Willem Michielsz. en de smeden Cock Muesel en Ruygvogel naar binnen, en geen half uur later was alles, wat sedert de eerste beeldstormerij aan de altaren hersteld was, op nieuw verwoest. Het was stikdonker in de kerk, doch men wist zich licht te verschaffen. Midden in het schip stookte men een vuur van vernielde beelden, kruisen en altaarsieraden, en terwijl de vlammen in een rooden gloed opwaarts stegen, zwierven de beeldstormers, zwart geblaakt door den damp, als duivels rond, tierende en vloekende en alles vernielende wat hun in het oog viel.

Willem Michielsz. was weder overal vooraan, hij verbrijzelde met zijn hellebaard alles wat onder zijn bereik kwam, hij scheen dronken van vreugde nu hij de inblazingen van zijn bedorven hart den vrijen teugel kon geven; zijn vernielingszucht moest zelfs nu en dan bedwongen worden door den reusachtigen wapenknecht, van Brederode, die van zijn heer in last scheen te hebben om datgene te doen sparen, wat voor de dienst der nieuwgezinden gebruikt kon worden, een bevel, dat zooveel mogelijk strikt gehandhaafd werd, en soms aanleiding gaf tot een ernstigen twist onder de beeldstormers. ‘Waar is Jan Bentijn?’ had Willem reeds meermalen geroepen, doch Bentijn was niet te vinden. Willem scheen zijn wrok nog niet geheel aan de beelden te kunnen koelen, het oogenblik was al te gunstig om ook zijn persoonlijken vijand niet te doen gevoelen, dat niemand hem mocht trotseeren. Doch wanneer hij eenige oogenblikken te vergeefs naar Bentijn had rondgezien, greep hij op nieuw naar zijn hellebaard. Het baatte niet, dat Jan van Lijbergen, die als een radelooze door de kerk liep, hem met gevouwen handen smeekte het prachtige koor voor verdere vernieling te sparen. Met nieuwe woede verminkte hij het gestoelte des kapittels⁽¹⁾, hielp de beelden der apostelen en heiligen naar beneden halen en hakte en kerfde waar hij slechts kon.

Eensklaps hoorde en zag men een buitengewone beweging aan den ingang der kerk bij het noorder dwarspunt. De hopman De Gruijter was met eenige schutters met geweld binnen gedrongen, hij sloeg met zijn hellebaard overal rond en riep de zijnen toe:

‘Volgt mij naar de Hooge kapel, wij willen dat heiligdom verdedigen of sterven.’ Hij zag er vreeselijk uit, want zijn kleêren waren gehavend en hier en daar met bloed bevlekt. Met zijn wapen in de gespierde vuist, baande hij zich een weg door de menigte, die verrast was en voor het oogenblik terugweek. Dit duurde echter niet lang, want de beeldstormers, die zeer goed wisten dat zij de overmacht bezaten, wierpen zich in groot getal op de kleine schaar verdedigers. Er had een wanhopig gevecht plaats, waaraan ook Willem Michielsz. deel nam. Moord- en smartkreten weêrgalmden door het gebouw, dat meer en meer in duisternis gehuld werd, daar het vuur verminderde. Men wist nauwelijks of men een vriend of vijand voor zich had, doch De Gruijter sloeg met steeds vernieuwde kracht om zich heen en drong meer en meer vooruit.

‘Slaat den hond dood!’ bulderde Willem Michielsz., die als razend was, doch zich niet in de nabijheid van den dapperen hopman waagde.

Het gevecht werd met vernieuwde woede voortgezet, doch men zag De Gruijter eensklaps verbleeken, terwijl het wapen uit zijn hand zonk. Men had met de kolf van een zinkroer zijn rechter arm verbrijzeld, doch hij scheen slechts een oogenblik door de pijn overmand te zijn, want alvorens men hem kon naderen, had hij den hellebaard met de linkerhand opgeraapt en hij zwaaide het wapen op nieuw, ofschoon minder krachtig en zeker.

Toen hoorde men Willem Michielsz. in een schaterlach uitbarsten; hij wilde vooruit dringen om zich op den weerloozen hopman te werpen, doch werd daarin verhinderd.

Het was andermaal de touwslager Harmsen, die tusschen beide trad. Hij had zich den ganschen nacht tusschen de muitelingen bewogen, om eene ontmoeting tusschen Bentijn en Willem Michielsz. te voorkomen en tevens zooveel mogelijk De Gruijter in het oog te houden.

Willem was woedend over dien tegenstand en wilde zich loswringen.

‘Terug!’ bulderde hij, ‘of......’

‘Vergeet niet, dat ik twee armen tot mijn beschikking heb,’ sprak Wouter, hem stevig vasthoudende.

‘Hij heult met de papisten, hij is een verrader!’ schreeuwde Willem, zijne makkers tegen den touwslager aanhitsende.

Een zware vuistslag op het gelaat van Willem Michielsz. was het antwoord. Harmsen was bleek geworden van verontwaardiging.

‘Als ik met de papisten heulde, zou ik mij zeker niet onder dieven en moordenaars bevinden,’ sprak hij.

Die woorden lokten woedende kreten uit en en men wilde den touwslager te lijf, doch eensklaps trad een der gemaskerde mannen tusschenbeide.

‘Wat is hier te doen?’ vroeg hij.

‘Die ellendige verrader noemt ons moordenaars en dieven, omdat wij de kerken van de papistische bijgeloovigheden zuiveren,’ zeide Willem Michielsz., die zijne handen nu weêr vrij had.

‘Is dat waar, zijt gij dan niet een der onzen, Harmsen?’ vroeg het masker, zich tot den touwslager wendende.

‘Dat ben ik geweest, maar ik wil niet langer de bondgenoot zijn van lieden, die zich aan diefstal en brandstichting schuldig maken en daarenboven nu nog weerlooze menschen willen vermoorden,’ sprak Harmsen fier, zonder zich een oogenblik te bezinnen.

Andermaal lieten zich woeste kreten hooren.

De gemaskerde, die Harmsen zeer goed kende en voorzag dat dit geschil bloedig zou eindigen, keerde zich om en zeide:

‘Wat staat gij hier te twisten, slaat liever de handen aan het werk, want voordat de dag aanbreekt, moet de gansche santekraam opgeruimd zijn. Vooruit, naar de Hooge kapel.’

(Wordt vervolgd.)

(1) Het staat daar gedeeltelijk nog, zooals de beeldstormers het voor driehonderd jaren in dien nacht achterlieten. Men houdt zich thans bezig met het restaureeren.