De Belgische Illustratie. Jaargang 10

De beeldstormers te 's-Hertogenbosch.
Geschiedkundige novelle uit het jaar O.H. 1566
Door H.A. Banning.

(Vervolg.)

Een helsche schreeuw voer door de ruime gewelven toen Keyen den wapenkreet had doen hooren.

‘Hier heen, mannen!’ riep Job van Achelen, en hij wees met de hand naar het altaar der metselaarsgilde. Als een bende roodhuiden, belust op scalpeeren, vielen de beeldstormers op het altaar. In een oogwenk was het beeld van den H. Bernardus voor den grond geworpen, en het gansche altaar tot spaanders gekloofd.

‘Uyt groote nood, Slaet papen en monniken dood!’

Zoo klonk het bij den predikstoel, en in de nabijheid van de hooge kapel hoorde men het moordademend lied zingen, dat eindigde met de woorden:

‘Plondert haer juweelen, nu sy heeft hulpe gheen;
Want men roept in 't Noorden, oock in Livonia:
Cecidit, cecidit, Civitas magna Babylonia.’

De kathedraal scheen in een moordhol herschapen en in plaats van de gezangen en gebeden, die daar sinds zoovele eeuwen opstegen, hoorde men de vreeselijkste godslasteringen uitbraken door afschuwelijke wezens, wier oogen met bloed beloopen waren van den dorst naar vernieling en naar buit.

Te midden van dat helsche rumoer hoorde men kreten van angst en afschuw, want er waren vele nieuwsgierigen met de handlangers van het consistorie de kerk binnen gedrongen, die als verplet waren door 't geen zij moesten aanschouwen en te vergeefs een der uitgangen trachtten te bereiken. Jan van Lij bergen bevond zich ook in de kerk; hij had zich met opgeheven armen voor het altaar van den H. Bernardus geplaatst, toen de aanval begon, doch was door de woestaards weggeslingerd. Hij liep met de wanhoop op 't gelaat heen en weer, want hij had de kerk, dat meesterstuk van architectuur, haast zoo lief als zijn leven. ‘Is er dan niemand om het heiligdom te beschermen!’ klaagde hij en er sprongen tranen uit zijne oogen, maar men stak den spot met zijn angst, en toen hij eenige jongens, die bezig waren met het altaar van St.-Lucas te vernielen, met geweld wilde verdrijven, sprong eensklaps een onbekende, in een mantel gehuld, te voorschijn en zette hem een pistool op de borst uitroepende: ‘Laat de jongens begaan, zoo gij uw leven lief hebt.’ Nu geen kans meer ziende om de verwoesting te verhinderen, baande hij zich een doortocht en verdween.

Op aanwijzing van Job van Achelen werd het werk der vernieling voortgezet. Het eene altaar verdween na het andere, men wierp lange touwen om de beelden, die de kolommen tooiden en rukten ze naar beneden, men haalde de gewijde steenen uit de altaren en vertrapte de relieken onder de voeten. Hans, de barbier, verbrijzelde de offerblokken, en als de giften der geloovigen over den grond rolden, werden de plunderaars handgemeen en betwistten elkander met vuistslagen den buit.

Willem Michielsz. was overal vooraan. Zijn vernielingszucht scheen niet verzadigd te kunnen worden, want zijn bijl was niet slechts in alle altaren gedrongen, die reeds verwoest waren, maar het verminken der omgehaalde beelden scheen hem een wellust te zijn.

‘Waar is Jan Bentijn?’ vroeg hij eensklaps. ‘De oud-voorzanger heeft gezegd, dat de orgels voor zijne rekening moeten blijven.’

Claes de Leeuw, aan wien het beleid over de beeldstormerij was opgedragen, hoorde deze woorden en fluisterde hem in het oor:

‘Gij weet toch wel, dat de orgels gespaard moeten worden, Willem.’

‘'t Is waar.... ik dacht er niet meer aan,’ antwoordde de woestaard. ‘Dan maar naar het oksaal, daar zal heel wat te doen vallen!’ riep hij.

Met zijn bijl in de vuist baande hij zich een weg door de tierende en razende menigte; een twintigtal zijner rotgezellen volgden hem naar de afsluiting van het koor en in één oogenblik was het kruis, dat er midden op prijkte, geveld.

En te midden van die heiligschendende en kannibaalsche tooneelen stonden de mannen van het consistorie, met de armen over elkander geslagen, bedaard het werk te aanschouwen, dat zij voorbereid hadden.

Jan van Lijbergen vond wel groote verslagenheid, maar geen hulp onder de burgers, die buiten stonden. Zij hoorden met verbazing en schrik, hoe daar binnen de bijlen beukten en de beelden vielen, doch de storm, die eensklaps was komen opsteken, scheen hen te verlammen. De schutters stonden reeds geruimen tijd op de markt onder de wapens, doch de regeering scheen het hoofd verloren te hebben, want zij kwamen niet opdagen tot ontzet van het heiligdom, er was niemand die daartoe bevel gaf. Onze fabriekmeester, die rusteloos in de weer was, doorliep handenwringend hunne gelederen.

‘Is er dan niemand, die de kerk en de stadsprivilegiën wil verdedigen, dat moet God geklaagd zijn!’ riep hij uit.

‘Dat is het ook, meester Lijbergen,’ sprak de hopman De Gruijter, ‘doch gij hebt op het stadhuis vernomen wat iedereen te wachten staat, die de handen durft uitsteken, zonder dat hij daartoe bevel heeft ontvangen.’

‘Maar is het dan geen schande voor onze stad, dat een troep schavuiten en straatjongens ongestoord ons pronkjuweel kunnen verwoesten?’ vroeg de fabriekmeester.

‘Gij hebt gelijk, meester,’ hernam ue Gruijter, ‘en ik wil niet langer een deel van die schande op mijn hoofd geladen zien. Als de overheid haar plicht verzuimt, moet zij dat zelve verantwoorden, maar ik wil hier niet langer werkeloos staan, er moge van komen wat wil.’

Bij die woorden verliet hij de gelederen, en zich tot zijne manschappen keerende, riep hij:

‘Mannen, ik wil uw aanvoerder zijn, die mij liefheeft, volge mij!’

Die kloeke houding vond bijval, want onmiddellijk verlieten eenige schutters de gelederen. Zij waren slechts negen in getal, doch men vindt hunne namen opgeteekend in de geschiedboeken der stad, want zij zijn het geweest, die den storm, althans voor dat oogenblik, bezworen hebben; had de trouwelooze regeering al de schutters doen aanrukken, de beeldstormers zouden spoedig het onderspit gedolven hebben.

De Gruijter en de zijnen stormden nu met de hellebaarden in de hand de kerk binnen. Een hoonend geschreeuw ging in de St.Jan op, toen men het kleine getal verdedigers zag opdagen.

‘Ga maar weêr naar huis, 't is voorgoed uit met de paperij,’ riep een der beeldstormers sarrend.

‘Dat zult gij voor de tweede maal niet meer zeggen, ellendeling,’ sprak de hopman, en zijn strijdbijl wierp den vermetele kermend op den grond.

Op nieuw ging een woest geschreeuw uit de bende op.

‘Slaat den paap dood!..... hangt hem op! klonk het, en men stormde in woeste vaart op de schutters los.

De Gruijter had echter dien aanval niet meer afgewacht. Zijn geducht wapen zwaaiende, trad hij moedig vooruit en bracht slap op slag toe. Zoo dicht waren de beeldstormers om hem en de zijnen gedrongen, dat zij zich nauwelijks konden bewegen, maar De Gruijter wist zich een weg te banen over degenen, die hij geveld had; het hoongelach had plaats gemaakt voor kreten van woede en smart, want hij maaide alles voor zich weg en zijne verbittering was zoo groot, dat zijn strijdbijl tegen een der kolommen verbrijzelde⁽¹⁾.

Hij was toen zijne manschappen ver vooruit en zag in zijne nabijheid Willem Michielsz., met een spotlach op het gelaat.

‘Dat grapje zal je duur komen te staan, hopman,’ riep roode Willem vooruitdringende.

De Gruijter gevoelde zeer goed, dat hij zich in een hachelijke positie bevond en hij klemde het overblijfsel van zijn hellebaard krampachtig in de gespierde vuist.

‘Ik heb nog een oude rekening met je te vereffenen, straatroover,’ hernam Willem, en hij hief zijn bijl op, doch toen hij den slag wilde toebrengen, werd zijn arm vastgehouden.

‘Wilt gij een moord begaan, Willem?’ vroeg de man, die hem in zijn boos opzet verhinderde.

Het was Wouter Harmsen; hij had zich van den beginne af in de kerk bevonden en met afgrijzen het schouwspel gadegeslagen, dat hem tegen de borst stuitte, al was hij ook van den waren weg afgeweken.

‘Niemand heeft zich met mijne zaken te bemoeien,’ riep Willem, te vergeefs trachtend zich los te wringen.

‘Een eerlijk man strijdt met gelijke wapenen,’ hernam Wouter, en in een oogwenk had hij Willem den bijl ontrukt en slingerde het wapen over de hoofden der menigte door het ruim der kerk.

Willem knarste van woede op de tanden.

‘Verrader!’ bulderde hij.

‘Hij heult met de papisten, weg met den verrader!’ klonk het; de woestelingen wilden een aanval doen en Wouter Harmsen posteerde zich naast De Gruijter en scheen voornemens zijn leven en dat van den hopman zoo duur mogelijk te verkoopen; doch ook de schutters waren nu verder doorgedrongen en beide jongelingen waren ieder in een oogwenk met een hellebaard gewapend. Toen roode Willem zag, dat De Gruijter zijn strijdbijl reeds opgeheven had, om den eerste die hem durfde naderen neêr te vellen, scheen zijn moed lang zoo groot niet meer te zijn.

‘Wat staan wij hier onzen tijd te verbeuzelen,’ riep hij zijne makkers toe; ‘die papisten zullen later hun bekomst wel krijgen, wij hebben thans wel wat anders te doen....... Naar de hooge kapel!’

En nu snelde hij aan het hoofd der zijnen naar het pronkjuweel der St.-Jan, naar de beroemde kapel der Illustre Lieve-Vrouwe broederschap, naar het prachtige heiligdom, dat in de kerk schitterde als een robijn aan een koningskroon.

Willem Michielsz. wist, dat daar vinnig gestreden werd; hij begreep dat De Gruijter, die lid van de Illustre broederschap was, niet achterwege zou blijven en berekende al vast, dat hij hem daar gemakkelijk door overmacht zou kunnen verpletteren.

Rondom het koperen hekwerk raasden en tierden de handlangers van het consistorie Zekere Dominicus Beijens, ook een lid der

(1) Uit een later afgelegde verklaring blijkt, dat de hopman De Gruijter een aantal beeldstormers zoo zwaar gewond had, dat zij gedurende vele weken in levensgevaar verkeerden.

[p. 196]

broederschap, had zich daar echter verschanst en verdedigde de kapel met den degen in de vuist. De beeldstormers waren woedend over dien tegenstand, zij liepen vloekend rond en geleken hongerige wolven, die een schaapsstal bestormden. De smid Cock Muesel had reeds te vergeefs verschillende breekijzers beproefd, anderen wierpen armen, beenen en hoofden van verminkte heiligenbeelden over het hekwerk, om er Beijens mede te treffen.

Toen de bende van Willem Michielsz. opdaagde, werd de aanval met nieuwe verbittering herhaald, men had sterke touwen om de koperen pijlers geslagen, ten einde het hek om te trekken of te vernielen en zich zoo een doortocht te banen, doch de hopman De Gruijter verscheen ook spoedig met zijne schutters in het strijdperk en de gespierde en moedige jongeling beukte andermaal met zijn hellebaard links en rechts. Elke slag bracht een bloedende wond voort en bij elken stap dien hij deed hoorde men een smartkreet, want zijn wapen was geen oogenblik in rust. Het zou echter te bezien zijn geweest of hij zich daar wel staande had kunnen houden, want de overmacht was groot, doch er kwam eensklaps hulp opdagen. Het voorbeeld, door den hopman De Gruijter gegeven, had gunstig op de schutters gewerkt, die zich schaamden over de werkeloosheid, waartoe zij gedoemd waren. Al de schutterijen rukten naar de St.-Jan; eenigen posteerden zich buiten de kerk, anderen trokken met vliegende vaandels en geladen roeren naar binnen. Het bleek nu duidelijk, dat het gemakkelijk zou zijn geweest de verwoesting en heiligschennis te voorkomen, indien de overheid haar plicht had gedaan, want het meerendeel der beeldstormers maakte zich ijlings uit de voeten. Zij, die het nog waagden het wandalenwerk voort te zetten, werden op de punt der hellebaarden en pieken van de altaren verdreven, en de kerk was in een oogwenk schoongeveegd.

LADY CLAYPOLE SMEEKT HAREN VADER OM GENADE VOOR DR. HEWET, NAAR SOUBRE.

Willem Michielsz., die wel brutaal en sluw maar niet moedig was, behoorde tot de eersten, die langs het noorderportaal de kerk verlieten. Daar verzamelde hij weder een bende om zich heen.

‘Kom maar meê, jongens!’ riep hij, toen hij zag hoe talrijk zij waren, ‘ik zal u nog werk genoeg verschaffen.’

En nu stormden de onverlaten naar het tegenover de kerk gelegen klooster der Predikheeren, waar de tooneelen der St.-Jan vernieuwd werden en den ganschen nacht voortduurden, zonder dat de overheid een enkele poging deed om dit te beletten.

Daar stond nu de beroemde kathedraal geschon-

[p. 197]

den, onteerd! Hoe vele eeuwen waren niet voorbijgegaan, sinds de grondslag van dit pronkjuweel der architectuur werd gelegd; hoe vele geslachten hadden niet bijgedragen aan haren bouw en versiering, hoe vele duizenden en duizenden waren er niet van heinde en ver heen gestroomd, om aan hare schoonheid het hart te verkwikken en de genade en gunsten des Hemels af te smeeken, door de voorspraak der Zoete Lieve Vrouwe! Toen Surius, die de prachtigste kerken van Europa kende, eens onder hare honderd en vijftig voet hoogen koepel stond, moest hij onder den indruk van hare ontzagwekkende vormen uitroepen, dat aan haren luister en ongeloofelijke schoonheid niets ontbrak. En inderdaad, hoe indrukwekkend de kathedraal van St.-Jan ook thans nog moge zijn, men kan zich nauwelijks een denkbeeld maken van 't geen zij was, vóórdat de kannibalen der XVI ^e eeuw daar hun sabbat vierden. De gewelven en kolommen schitterden van kleurenpracht, op de wanden en in de gebrande glazen waren de verhevenste mysteriën des geloofs vertegenwoordigd, de kolommen prijkten met beelden van heiligen en de kerk telde meer dan vijftig altaren, waarvan sommigen meesterstukken genoemd moesten worden.

DE GRAFTOMBE VAN DANIËL. O'CONNELL TE DUBLIN.

Zoo was het hoogaltaar (een zoogenaamd vleugelaltaar) rijk met snijwerk bezet en van binnen en buiten beschilderd en verguld door den beroemden Bosschenaar Hieronymus van Aken, den Dante der schilderkunst⁽¹⁾. Het toenmalige oksaal was insgelijks met beelden en schilderwerk getooid; het droeg een altaar, aan den H. Petrus toegewijd, waarop een groot kruis stond. Aan elk der kolommen van het schip stond een altaar, versierd met beelden en schilderijen en blinkende van koper- en zilverwerk. Boven alles schitterde echter de hooge kapel. Daar waren schatten aan besteed. De koperen afsluiting kwam eerst in het begin der XVI eeuw gereed, en het altaar van die kapel, het schoonste der geheele kerk, was insgelijks door van Aken beschilderd.

Hoe trotsch was de stad 's-Hertogenbosch en geheel het land op de kathedraal, toen daar in 1481 door Maximiliaan, Roomsch koning, het kapittel der orde van het Gulden Vlies werd gehouden. De souverein trok op den 25 mei met zijne ridders en de officiers der orde naar de St.-Jan. Zij verschenen gekleed in lange mantels van karmozijn satijn in het koor, dat met de kostbaarste tapijten behangen en luisterrijk versierd was. Ook Maria van Bourgondië verscheen daar met hare edelvrouwen, en na de H. Mis werd voor het hoogaltaar den ridderslag gegeven aan den jongen graaf van Charlois. De grijze Lannoy hing den vorstelijken telg den keten om en zijn gouverneur, Montigny, zwoer ten aanhoore der talrijke edelen en burgers, dat hij den jeugdigen vorst tot deugd en goede zeden zou opleiden.

Was het niet de kathedraal van St. Jan, waarheen men van heinde en ver ter bedevaart toog? Zelfs graaf Arnoud van Gelre, een lid der Lieve Vrouwe broederschap, had zich gehaast, om voor het miraculeuze beeld neder te knielen, zoodra hij uit zijn kerker te Buren verlost was, en duizenden en duizenden kwamen daar als hij, om dank te brengen voor genoten gunsten, om kracht te zoeken voor den grooten strijd des levens.

EEN OUDE TOREN OP SARDINIË.

(1) De musaea van Weenen, Munchen en Berlijn prijken nog altijd met voortbrengselen van dien beroemden meester; in zijne geboorteplaats vindt men echter niets meer van hem.

[p. 198]

Zoo stond daar nog kort te voren die beroemde kathedraal, in glans en luister, in volle majesteit, als een pronkjuweel der bouwkunde, als een heiligdom, waarvan de voorliefde vele eeuwen lang van geslacht tot geslacht was overgegaan.

En thans?

Nog altijd verhief de reusachtige toren op het kruis, ‘seer constelick ende cierlyck gemaeekt’, fier zijn kruin in het luchtruim, maar hij prijkte sinds den vorigen dag op een onteerd en verwoest heiligdom, dat herschapen was in een legerkamp van vijanden, die elkander met gelijke bitterheid bestreden. Het had niet mogen baten, dat de hopman De Gruijter en meer anderen hun leven waagden en de schutterijen de kerk schoonveegden, de geestkracht, door de verontwaardigde schutters aan den dag gelegd, was slechts van korten duur geweest.

Zoodra namelijk de morgen aangebroken was, liet de overheid het zilverenbeeld van St.-Jan, het miraculeuze beeld, kelken, monstranzen, kappen, de juweelen en andere kostbaarheden der kerk, naar het stadhuis vervoeren. De schutters bewaarden de orde en de dekens der gilden stonden met hunne ambachten voor de benedenkapel, om genoemde voorwerpen, die daar bewaard werden, te bewaken. De mannen van het consistorie lieten zich echter niet zoo spoedig uit het veld slaan, dewijl zij wisten, dat de overheid geen geestkracht bezat en onder de schutters velen hunner aanhangers gevonden werden. De zon stond dan ook nauwelijks aan den hemel, toen de samenrotting in de nabijheid der kathedraal op nieuw begon. Willem Michielsz. deelde geld uit, Claes de Leeuw gaf aan den smid, Cock Muesel, en andere huurlingen nieuwe instructiën, en Agylaeus en Everzwijn mengden zich onder de schutters, die buiten stonden, en fluisterden dezen en genen eenige woorden in het oor.

Jhr. Willem Borchgrave en de kerkmeester Jan van der Steghen, die door de regeering met het overbrengen der kostbaarheden belast waren, kweten zich nauwgezet van hunne taak, doch zij moesten midden in hunne bedrijvigheid woorden en toespelingen hooren, die maar al te zeer bewezen, dat veel kwaadwilligheid onder de schutters heerschte.

‘Gij moet u wat haasten,’ riep de een, ‘want langer dan tot twaalf uur willen wij niet hier blijven.’

‘'t is schande, dat men ons hier den ganschen nacht zonder eten of drinken laat staan,’ snauwde een ander.

‘Als gij ons niet aflost, gaan wij heen, want de kerk is toch niet langer te behouden,’ riep een derde.

Die woorden werkten zeer nadeelig op de afgematte en uitgehongerde schutters; de regeering bleef zich schuilhouden op het stadhuis, er was niemand die hen moed insprak of het beleid der zaak op zich nam, en zoo kwam het, dat de schutters werkelijk naar huis gingen, toen zij de kostbaarheden der kerk in veiligheid zagen.

Onmiddellijk stormden nu de opstandelingen de kerk weder binnen, om het afschuwelijke werk van den vorigen dag voort te zetten.

Waar was de hopman De Gruijter?

Toen des nachts de beeldstormers uit de St.-Jan verdreven waren en het heiligdom aan de schutters en gilden was toevertrouwd, meende hij, dat men voor het oogenblik niets meer te vreezen had. Hij verliet onmiddellijk te paard de stad en snelde eerst naar Antwerpen, om den pastoor en Agnes van het gebeurde kennis te geven, en daarna aan het hof te Brussel bijstand te verzoeken, niet slechts tegen de opstandelingen, maar ook tegen de regeering, die haren plicht verzuimde en de stad ter prooi liet aan een paar honderd vagebonden.

Hij moest, helaas, bij zijne terugkomst zien, dat het werk der vernieling voltooid was. De woestelingen, die voor de tweede maal de St.-Jan binnendrongen, hadden ladders uit de St.-Jacobs-kerk geroofd. Met behulp daarvan wierpen zij nu al de beelden neder; geen enkel altaar werd gespaard, men verbrijzelde al het koperwerk en roofde naar hartelust, middelerwijl de schutters en gildebroeders tehuis aan den maaltijd zaten. In dezen treurigen toestand besloten de fabriekmeesters op eigen gezag personen aan te werven, die de beeldstormers zouden bestrijden, doch daar hunne macht ontoereikend bleef om de gansche kerk te verdedigen, bepaalden zij zich tot het verdedigen en bewaken der kostbaarste voorwerpen. Zij verdeelden hunne gewapende manschappen rondom het sanctuarium, het orgel, de doopvont, den predikstoel en het beroemde spel des oordeels; zij verwijderden den steen uit het hoogaltaar en lieten op het kerkhof het metalen Christusbeeld van het kruis nemen. Zoo was dan de kerk in twee kampen verdeeld, terwijl Dominicus Beijens met den koster en zes gewapende knechten de kapel der Illustre broederschap, waarin zij zich hadden opgesloten, bleef verdedigen.

De kerkmeesters zaten intusschen niet stil; zij vroegen en kregen van de regeering verlof, om in naam der stad zooveel gewapende mannen aan te werven, als zij noodig zouden achten, doch juist toen zij daarvan gebruik wilden maken en zich naar de bouwloods begeven, was het consistorie op het kerkhof vergaderd. Er ontstond een groot rumoer, het gemeen drong onder allerlei dreigende kreten op de kerkmeesters aan en het gelukte hen nauwelijks aan de handen der woestelingen te ontkomen.

Het consistorie had zijn doel bereikt. Op hetzelfde oogenblik - het was den 24 augustus - werd de predikant Van Diest tusschen gewapende manschappen de kerk binnengevoerd. Hij besteeg den kansel en zekere Joost van Zoemeren, die met een vuurroer gewapend was, sprak tot hem in naam van het consistorie: ‘Ik geve u hier de kerk met de dekenij!’

(Wordt vervolgd.)