De Belgische Illustratie. Jaargang 6

Lodewijk Gerrits.
Herinneringen uit het vlaamsche leven.
(Vervolg.)

III.

Wij moeten nog een oogenblik bij de letterkundige jaren van Gerrits vertoeven, die overigens reeds sterk met politieke strevingen doorkruid waren. Dat blijkt overigens voldoende in al zijne schriften.

Na de Zoon des volks, schreef Gerrits het drama Menschenliefde, uit de dagen van Maria van Bourgondië; hij bestemde dit werk voor een tooneelprijskamp te Gent.

Het was in het einde van 1847 en in het begin van 1848. De groote maatschappelijke vraagpunten hielden aller gemoederen bezig en aan den politieken horizon, zooals de diplomaten en dagbladschrijvers van den ouden eed zeggen, verschenen zwarte stippels: 't waren eigenlijk vurige en bloedige stippels.

Al die denkbeelden, dwaze en andere, die in de hersens van klein en groot kookten, moesten noodwendig een hoofd aandoen zooals dat van Gerrits en invloed uitoefenen op al wat aan zijne pen ontviel. Ook vindt men in Menschenliefde die denkbeelden aangebracht: - overigens denkbeelden, die, zoo oud als de wereld is, in engeren of breederen kring, den denker hebben bezig gehouden.

Gerrits was echter vrij practisch voor een jong en geestdriftig hoofd. Zooals hij den droomer, in volksliefde, afkeurde - en wat al droomers telde die tijd! - keurde hij ook, en zelfs allerhevigst, elk gewelddadig middel af dat, zooals men beweerde, tot volksverbetering zou moeten leiden. Vele verkeerde denkbeelden heeft men Gerrits aangewreven, en zooals ik hier een dezer uit de baan veeg, zal ik anderen terecht wijzen.

Menschenliefde kwam, zoo het schijnt, eenige uren later dan de onverbiddelijke uitschrijvers bepaald hadden, ter zijner bestemming. Het werd dus buiten den prijskamp gesloten; doch de rechters lazen het en vonden het verdienstelijk genoeg, om er eene buitengewone medaille aan toe te kennen. Men beloofde tevens hiervan melding te maken in de openbare zitting bij de uitreiking der eermetalen, en de spijt uit te drukken, dat het stuk niet had kunnen meêkampen.

Waren de uitschrijvers stipt, onverbiddelijk stipt geweest op het uur der sluiting van den prijskamp - eene belachelijkheid - zij waren dit niet opzichtens de gedane beloften. Gerrits kwam uit Gent terug met

[p. 28]

faust en mephistopheles, door de neuville.

[p. 29]

de plundering van het karmelieten-klooster te antwerpen, naar alexandre robert.

[p. 30]

een dun lapje goud of zilver, zonder dat velen wisten waarom men hem dit had ter hand gesteld. Vreesde men wellicht den bekroonde - wie hij was, is sinds lang vergeten - door de beloofde verklaring in de schaduw te stellen?

De toejuichingen, welke den schrijver van Menschenliefde ten deel vielen, in November 1848, toen het stuk in het Théâtre des Variétés door de leden der maatschappij de Hoop vertoond werd, vergoedden hem ruimschoots voor de geleden miskenning.

Men heeft misschien, in onze dagen, geen juist denkbeeld van wat het vlaamsch tooneel te dien tijde was. De liefhebberij-comedie was het eenige wat er bestond. De tooneelisten waren menschen zonder kennis, zonder behoorlijke vormen, zonder duldbare uitspraak. Het antwerpsche, gentsche en brugsche dialect leverden gedurig een alleronaangenaamst kruisvuur op de tooneelplanken.

‘Ik zie ze nog,’ zoo schreef ik eens ten dezen opzichte, ‘ik zie ze nog die goede jongens, die zich in koningen en ridders vermomden, om voor het voetlicht en zoo dicht mogelijk bij den engelachtigen soufleur, hunne van buiten geleerde rollen te kunnen debiteeren. Deze tooneelist was half gegrimeerd, gene had bij vergissing eene zwarte en eene lichtblauwe gebloemde kous aangetrokken; de derde droeg een huzarensabel uit de dagen van 1830, ter vervanging van den Spaanschen degen; de vierde speelde voor vader Adam met eene pruik-Louis XIV op, of declameerde Kaïn in een soort van maliënkolder - maar och! het publiek was nog niet vitzuchtig en het gaf er weinig om, of Kaïn een harnas of een robe de chambre droeg.

Welwillend publiek!

Policie was er vreemd; aan kwellende stadsreglementen op de schouwburgen had men zich niet te storen; vitzuchtige kritiek-koningen, waanwijze pedanten waren er nog niet te vinden. Men lachte en kakelde zonder hinder; men kraakte er zelfs - o! vrijheid in alles en voor allen - men kraakte er zelfs noten tot verpozing.

In de zaal zag men den schoonsten bloemhof, welken men droomen kon: onder en boven, rechts en links - overal, niets dan meisjes met vinnige oogen. Daar kwam het vlugge naaistertje en het stille burgermeisje; de huismoeder met hare geëndimancheerde dochtertjes - en in heel dien bloemhof was maar ééne afwisseling, dan wanneer deze of gene hollandsche schipper, die zich een vrijkaartje had weten aan te schaffen en “dat ding ook eens wilde afkijken,” zich als een Cerberus tusschen al die eeuwig wiegelende kopjes had weten te nestelen.’

Waartoe die photographie? Om te doen zien met welke elementen, zoo op de planken als in de zaal, Gerrits de opvoering van zijn drama waagde. Gelukkig echter wijzigde zich het publiek, min of meer, in bijzondere omstandigheden, en dit was dan ook het geval bij de opvoering van welke wij spreken.

Gerrits leerde aan vele der tooneelisten gaan en staan; hij gaf hun den waren toon der woorden in den mond, en trachtte eene zekere eenvormigheid in de uitspraak te brengen. Menschenliefde werd, even als later Tanchelm - geschreven voor het vijfentwintigjarig jubelfeest der maatschappij de Hoop - dank zij den schrijver zelven, en geëvenredigd naar de omstandigheden, zoowel van de zijde des stuks als van die der opvoerders, vrij verdienstelijk gespeeld, ofschoon Gerrits zich later nog dikwijls met die vertooningen vroolijk maakte.

IV.

Omtrent die dagen was de vlaamsche partij diep verdeeld. Vleeschhouwer schreef den katholieken Roskam, Jan van Rijswijck, rijk in aardige zetten, doch iemand zonder grond en wezenlijk politieken zin, gaf den liberalen Schrobber uit. Men plonste volop in het modder der personaliteit en de vijanden van het arme vlaamsch wreven zich de handen van pleizier, eeuwig getrouw aan de spreuk: verdeelt en gij zult heerschen.

Gerrits nam een afgezonderd standpunt in; hij betreurde die worsteling des te meer, daar men van beider kant elkaar met discrediet sloeg en aan de hoogere standen, ons uit kortzichtigheid vijandig, nieuwe reden gaf om onze zaak afkeerig te zijn.

Verscheidene jaren wijdde Gerrits zich hoofdzakelijk aan de studie; de geschiedenis was zijne lieflingslectuur. Hij maakte zich de oude literatuur, gelijk de nieuwere eigen en was toen reeds geen vreemdeling in de duitsche en de engelsche letterkunde. Te dien tijde maakte hij geen deel van eenig gezelschap; doch toen zich van lieverlede een kring rondom hem vormde, ving ook, schier onbemerkt, de werking andermaal aan.

Deze laatste was overigens een onvermijdelijk gevolg van de tegenwoordigheid van Gerrits: daar waar hij stond, werd men welhaast leven gewaar.

Een ronde Vlaming, een man met een helder doorzicht en onwankelbare overtuiging, en die nooit, zelfs niet in de brandendste oogenblikken, zijn vlaamsch karakter verloochende, de heer F. Carpentier, beambte op de greffie, later avoué bij de rechtbank, lid van den gemeente-raad en thans ontvanger der scheepvaartrechten onzer haven, had zich nauw bij ons aangesloten, en nam in alle onderwerpen een practisch deel.

Op de lange wandelingen, zelfs op de tochtjes op de Schelde - een lieflingspleizier van Carpentier - werden niet zelden nieuwe plannen omtrent de vlaamsche beweging besproken, gewikt en gewogen. Terwijl onze boot langzaam met den stroom afdreef, legde Gerrits ons een machtige werking voor, die kort nadien, na tusschen den vriendenkring breedvoerig te zijn besproken, door de door ons gestichte Eikenkroon of door den Olijftak werden uitgevoerd - de eerste gevestigd in de bovenzaal van het Café Grétry in de Kammestraat; de tweede ter Beurze.

De rederijkkamer de Olijftak, grootendeels uit mannen van den ouden doctrinairen deessem saamgesteld, was slechts vlaamschgezind, voor zooveel de volkszaak ten speelbal hunner denkwijze dienen kon. De diplomatie, welke er moest gebezigd worden, om dit gezelschap een stap voorwaarts, in een eenigszins onafhankelijken zin, te doen gaan, schoot meer dan eens te kort bij het scherpe doorzicht en de achterdocht van Van Kerckhoven, den gekenden romanschrijver.

Toen eindelijk deze laatste bemerkte, dat de overmacht van Gerrits en zijne vrienden te groot werd en de macht eindelijk aan de oude doctrinaire partij ging ontwrongen worden, deed de Olijftak nogmaals wat hij reeds vroeger, op anderen, had toegepast; men riep den ban en achterban op, men werfde leden aan, die ten eenemale vreemd waren aan de letterkunde, men vormde alzoo eene meerderheid - en men besloot tot de uitbanning van Gerrits over te gaan. Voorwaar, niet zeer liberaal!

Het was in eene avondzitting, den 21 Februari 1852. Drie en twintig personen zaten rond de lange tafel, die dwars door de zaal stond. Er heerschte eene drukkende gedwongenheid tusschen de leden, en 't was alsof het twijfelachtig licht der twee engelsche lampen op tafel die sombere stemming nog vermeerderde. De stem van den voorzitter Verspreeuwen, leeraar bij het Atheneum, beefde; zijn oog was onrustig en zijn gelaat was doodsbleek.

Alleen Van Kerckhoven, de ziel van gansch die kleingeestige kuiperij, behield zijne ziellooze koelte en zijne stem was, even als altijd, scherp, droog en onaangenaam.

Waarom was de voorzitter zoo ontroerd? De man had gewis de stemmen geteld en bemerkt dat hij, als voorzitter, de scheistem bij de uitsluiting zou hebben en de verantwoordelijkheid dezer laatste dus op hem alleen vallen zou - en een man van energie was Verspreeuwen niet.

Elf stemmen tegen elf deden uitspraak over de uitsluiting: de zaak was nog onbeslist. Er heerschte eene doodsche stilte in de zaal. Ik zag op dat oogenblik Gerrits; zijn gelaat was niet ontzet; hij liet de kin in de linkerhand rusten en zag den voorzitter met dat groote, vranke en doordringende oog aan, hetwelk, voor iedereen die loyaal dacht, de spiegel was van eene waarachtig loyale ziel.

Met moeite wrong Verspreeuwen zich het ‘ja’ uit de keel. Er speelde een bittere glimlach om Gerrits' lippen; hij stond op, greep zijn hoed en ging heen. Men had hem inderdaad diep miskend! Al zijne vrienden volgden hem en teekenden een gemotiveerd ontslag van den volgenden inhoud:

‘Aangezien de uitsluiting van den heer Lodewijk Gerrits, als werkend lid des Olijftaks, in zitting van heden 21 Februari 1852, door elf stemmen tegen elf, dus slechts door de scheistem van den voorzitter den heer Verspreeuwen, besloten is;

[p. 31]

Aangezien die uitsluiting de vlaamsche belangen kwetst;

Aangezien de feiten, tegen den heer Gerrits ingebracht, deels door de meêwerking van eenigen der ondergeteekenden zijn daargesteld en in het algemeen door allen zijn goedgekeurd, als strekkende ter behartiging des vlaamschen volks;

Aangezien de vrije denkwijze in den Olijftak vernietigd is, door de maatregelen, die in zitting van 7 Februari gestemd zijn, nemen de ondergeteekende werkende leden hun ontslag der rederijkkamer de Olijftak.’

Tusschen deze ontslaggevers telde men de heeren Carpentier, Staes en hem die deze regelen schrijft.

En welk waren nu de redenen van uitsluiting? Het Handelsblad kondigde daaromtrent het volgende artikel af: ‘Sedert veertien dagen werden in de rederijkkamer de Olijftak maatregelen gestemd, welke een groot getal der leden diep kwetsten. Een werkend lid kon zich met geen vlaamsch meer bezig houden, of het bestuur had het recht die werking te verdenken en dit lid voor zich te roepen opdat het zou verantwoorden. De willekeurigheid zat in die rechtbank voor; want niet alleen gaf men aan dat reglement eene terugwerkende kracht; maar nog ontnam men het recht tot uitlegging aan den betichte, en men wilde de overige leden de uitsluiting blindelings doen stemmen.

Deze dwingelandij, in eene letterkundige vereeniging, indien, men naar den wil van eenige personen niet denken en werken wilde, was slechts bestemd om diep de eensgezindheid te verbreken en zeggen wij het luid op - zij was een vrije en letterkundige vereeniging onwaardig.

De beschuldiging die men tegen den heer Gerrits inbracht, had geen rechtmatigen grond. Beschuldigd zijn, daar waar men kan, voor het vlaamsch te werken - dit moest eerder als eervol beschouwd worden; zeggen, dat hij vijandelijk was aan de maatschappij, hiervoor had men niet de minste grondige bewijzen. Men heeft goed gevonden geene discussie te laten plaats hebben en den heer Gerrits onverhoord te veroordeelen.’

Ziedaar de liberale vlaamschgezindheid in het volle daglicht gesteld!

(Wordt vervolgd.)