De Belgische Illustratie. Jaargang 5

Uitstapjes in Nederland
door H.A. Banning.

Toen ik een kind was heb ik mij dikwijls uren lang vermaakt in een zeer oud, maar ook zeer stichtend boek vol prenten. Het behoorde tot de huisbibliotheek van den goeden ouden tijd en was gedrukt en geprint bij een boekverkooper te Antwerpen, die nu wel meer dan een eeuw lang in den hemel kan zijn, wanneer hij de deugden heeft beoefend die in de boeken, welke hij de wereld inzond, werden aangeprezen.

Nog staat het mij duidelijk voor den geest hoe op een dier prenten een man werd afgebeeld, die met een grooten stok in de handen, blijkbaar in een zeer onpleizierige stemming, langs een weg ging, waar hem van alle kanten allerlei gedrochtelijke beesten het leven onaangenaam maakten. Men zag er draken die vuur spuwden, kronkelende slangen met twee en meer koppen, schorpioenen met ik weet niet hoeveel staarten en zoo al meer. Onder die prent stond: Peyst eer gij Reyst.

Of de schrijver van dat stichtelijk boek heeft willen waarschuwen voor de gevaren in 't algemeen, die den mensch op zijn levenspad ontmoet, of tegen het reizen in 't bijzonder, dit kan ik mij niet meer herinneren, want het is reeds zeer lang geleden. Om het onderschrift zou men aan het laatste moeten gelooven, doch dan durf ik er voor instaan dat die schrijver, wanneer hij nu nog leefde en werkte, voor doove ooren zou preêken, want bij rijk en arm, bij groot en klein schijnt tegenwoordig het reizen een levensbehoefte te zijn geworden.

Wanneer een onzer voorouders - wij behoeven daarbij niet eens op te klimmen tot onzen overgrootvader - eenmaal in zijn leven de grenzen van het vaderland had overschreden of er zich op kon beroemen dat hij zoowel Friesland als Gelderland en Noord-Brabant had bezocht, werd zulk een man als een Livingstone van zijn tijd beschouwd en er was geen lid der familie, die daarmede niet pronkte. In onzen tijd is het zoo ver gekomen dat een werkman niet mag meêpraten wanneer hij niet meer dan eens Scheveningen, Kleef en Luik heeft bezocht; er zijn er zelfs die met de handen hun brood moeten verdienen en er zich toch op kunnen beroemen dat zij Napoleon III op de Tuilerieën en koningin Victoria op Windsor Castle hebben gezien.

Waar zonder geweldige ebbe in de beurs al de duizenden en duizenden, die zich dagelijks in alle richtingen bewegen, het geld van daan halen, moet voor velen wel een raadsel zijn, maar 't is een boer niet aan 't verstand te brengen hoe een soldaat aan den kost komt.

‘Er gaat niets om,’ zegt de koopman zuchtend, doch dit neemt niet weg dat een wereldtentoonstelling hem honderden uren ver van huis weet te lokken. ‘Wat is tegenwoordig alles peperduur,’ roept de zuinige huisvrouw, en reeds gedurende den hooibouw, als de dagen nog aan het lengen zijn, vindt men haar te Kleef of in het Gooi, haren tijd in dolce far niente doorbrengende. ‘Ik kan met mijn weekgeld niet meer toekomen,’ zoo klaagt de vrouw van den werkman, en toch moet zij minstens eens in 't jaar gelint en gestrikt het ver afgelegen Scheveningen of Arnhem bezoeken.

Als onze voorouders dit konden zien, zouden zij van verwondering de handen ineenslaan, doch - ik herhaal het - 't is een boer niet aan 't verstand te brengen hoe een soldaat aan den kost komt.

Al klaagt men steen en been over den duren tijd, over de drukkende belastingen, er schijnt altijd nog genoeg voor reisgeld over te schieten; want zoodra doet de Zomerzon de stedelingen niet buitengewoon gevoelen dat zij in 't zweet huns aanschijns het brood moeten verdienen of er komt een buitengewone beweeglijkheid onder de menschen: de familiën gaan naar buiten, de badplaatsen worden bevolkt, de pleiziertreinen sleuren eiken Zondag duizenden dwars door het land, - in één woord de gansche wereld is op reis,..... aan het Peyst eer gij Reyst denkt niemand.

Wanneer onze dichter Tollens nog leefde zou hij waarschijnlijk niet het zingen, maar het reizen als een der hoogste genietingen verheerlijken en uitroepen:

Al wat leeft en braaf is reist,
Reizen is de lust van 't leven,
't Zij de blijde veldjeugd springt,
Of de grijsheid zit te beven;
Allen reizen, als men ziet,
Slechts de lammen reizen niet.’

Als nu daarom iemand mocht denken dat ik ook zelfs den werkman het genot van een aangenaam uitstapje zou misgunnen heeft hij zich deerlijk vergist.

Al ben ik ook een vijand van de pleiziertreinen op Zondag, toch acht ik zulk eene aangename uitspanning aanbevelenswaardig, wanneer ten minste alles in eer en deugd plaats heeft en de beurs een kleine aderlating kan verdragen. Doch er bestaat tegenwoordig een manie om het genoegen en het genot in 't buitenland te zoeken; alsof het eigen vaderland niets bekoorlijks bezat.

Dat is een groote dwaasheid, dezelfde dwaasheid, die velen van den huiselijken haard verdrijft om daarbuiten het geluk te zoeken. Fanny Lewald, de bekende pedante duitsche dame, die in haar geschriften de geschiedkundige feiten zoo deerlijk mishandelt, heeft jaren achter elkander op een muilezel in de bergen van Zwitserland en Tyrol alsmede in Italië rondgezworven en weet wellicht beter wat in Herculanum en Pompeji dan wat in haar geboortestad te vinden is.

Onze landgenoote, freule Tinne, liep in een ruime turksche pantalon, omgeven door kameelen en half naakte negers en negerinnen, in de binnenlanden van Afrika rond. 't Is echter zeer te betwijfelen dat zij ooit het heerlijke Gooiland met zijne sneeuwwitte boekweitheuvels, of de bekoorlijke geldersche dreven heeft gezien.

't Is waar dat ik hier uitzonderingen opnoem, want ons land levert gelukkig niet veel zulke ultra-geëmancipeerde dames op, doch 't is ook niet te weerspreken dat de meeste onzer landgenooten steeds het oog gevestigd houden op Duitschland, Frankrijk en Zwitserland, terwijl het grootste gedeelte van het eigen land hun geheel onbekend is.

Dat is te betreuren, want o! er zijn in ons land zulke bekoorlijke oorden, ook zelfs daar waar men ze het minste zou zoeken; er zijn gebouwen, kasteelen, lusthuizen en ruïnen aan te wijzen, voor ons van veel meer belang dan die, waarvan men met zorgvuldigheid photographieën in het buitenland verzamelt, dewijl de gedenkwaardigheden dier gebouwen gedeeltelijk zijn saamgeweven met onze geschiedenis, met dagen uit het verleden, die dankbare of treurige herinneringen opwekken.

Daarom heb ik mij voergenomen uitstapjes in Nederland te doen, wat ik zie, ontmoet en gevoel in de Illustratie mede te deelen en daarbij gravuren te voegen van kerken, voorname gebouwen, bevallige landschappen en wat den Nederlander het meeste belang kan inboezemen.

De lezer kan dus met mij een reisje door Nederland maken zonder zich te vermoeien, zonder geldelijke offers te brengen; wij zullen gemeenschappelijk verschillende steden en dorpen bezoeken en zoo zal dan te eeniger tijd elk inteekenaar ook de voornaamste bijzonderheden uit de plaats zijner inwoning in de Illustratie kunnen vinden.

En nu eerst

Naar Nijmegen,

naar de eerwaardige, oude stad van Karei den Groote in het boeiende en bloeiende Gelderland, waaraan zulke grootsche herinneringen verbonden zijn, waar zelfs overblijfselen gevonden worden uit den tijd toen ons vaderland nog in de duisternis des heideudoms lag gedompeld. 't Gaat intusschen met Nijmegen als met zeer veel wat oud en eerwaardig genoemd mag worden: de vooruitgang schijnt die stad langen

[p. 7]

tijd niet waardig geacht te hebben om in de voorrechten van den nieuweren tijd te deelen, de spoorwegen hebben hare armen nog niet van wijd en zijd tot haar uitgestrekt; ik moet haar dus opzoeken langs de rivier waarin zich waarschijnlijk reeds Claudius Civilis heeft gebaad en de romeinsche ruiters hun paarden lieten drinken. Doch een watertochtje in de warme dagen van Juli is waarlijk niet te verwerpen, ofschoon de mannen van het ‘time is money’ het als een kwaden post op rekening zouden stellen.

‘Wenn Einer eine Reise thut
So kann er was erzählen’

zegt het duitsche liedje, doch over een watertochtje naar Nijmegen valt zeer weinig mede te deelen; er komen daarbij in den regel geen schipbreuken of andere levensgevaarlijke dingen voor. Verkwikkend is het echter op de rivier en werkelijk schoon ook wanneer de veelvuldige schepen met hunne wit ontplooide zeilen, die in de Juli-zon blinken, zich in alle richtingen bewegen en elkander kruisen als de schaatsenrijders in den Winter. Er is wel geen spraak van indrukwekkende natuurtafereelen, doch desniettemin doen de grasrijke oevers, de ernstige torenspitsen boven het lachende groen en de badende koeien denken, dat Wouwerman niet zelden een tochtje op de rivier heeft gemaakt, alvorens hij aan zijn penseel de kalme landschappen wist te ontwoekeren, die zoo vaak onze bewondering opwekken.

't Is intusschen bekend dat de menschen op reis zeer verschillende indrukken ontvangen, al naarmate zij daarvoor vatbaar zijn of er zich vatbaar voor maken. Onpleizierige menschen vindt men overal; de Engelschen gapen wel van verveling bij de Niagara en den Vesuvius. Het mag dus niet aan de bescheiden oevers van Maas en Waal worden toegeschreven dat een dame, die een vervaarlijke chignon en een vrij jeugdig toilet als een valschen pas bezigde om haar veertigjarigen leeftijd voor de helft der waarde binnen te smokkelen, zich zelve en anderen het leven onaangenaam maakte.

Die dame leverde het bewijs dat er voor sommige menschen slechts zeer weinig noodig is om in een onaangename stemming te geraken. Aan boord komende vond zij alles o! zoo allerliefst, 't Was vroeg in den morgen, er waaide een heerlijk koeltje dat haar scheen te betooveren, waut zij begon al spoedig te reciteeren en te gesticuleeren; zij haalde verzen aan van Petronella Moens en Bellamy over bloemtapeten, zephir's-zuchtjens en den geurigen adem van den uchtendstond, een bewijs dat onder het pijnlijk samengesnoerde keurslijf een sentimenteel hart klopte. Eensklaps echter verdwenen al die poëtische droomerijen. Zoekende in haar zeer prozaïsche hoedendoos werd zij meer en meer onrustig en eindelijk hoorde men haar zuchtend uitroepen: ‘Hemel, ik heb mijn breikous vergeten!’

Hoe de voorliefde voor sentimenteele gedichten en breikousen in één hart kunnen samenwonen zal wellicht Betsy Perk weten te verklaren; ik maak slechts melding van het feit.

Met dien kreet, dien rukwind van haar humeur vlogen plotseling Moens en Bellamy met rozengeur en maneschijn, al over boord. Ik heb nooit geweten dat een breikous zooveel invloed op het zieleleven kon uitoefenen. Was tot dusverre alles allerliefst en karakteristiek tot den stuurman toe, die met opgestroopte mouwen op zijn troon onophoudelijk het wiel draaide, nu was het blaadje geheel omgekeerd.

Als een raam werd opengeschoven tochtte het, als men dat raam bereidwillig dichtschoof, werd de dame benauwd. Een aanvallig kind, dat allerlei naïeve vragen deed over de koeien, die aan den oever in het water plasten en de namen van alle dorpen moest weten, scheen haar vreeselijk te hinderen. Ik hoorde haar zelfs zeggen dat voor zulke snaterende kinderen een afzonderlijke kajuit behoorde te zijn. Men kon zien dat zij inderdaad veel leed onder het gemis van haar breikous.

In de sluis St. Andries, nabij het dorp Rossum, dat in 1813 getuige was van een veldslag tusschen frausche en pruisische troepen, werd onze vaart belemmerd door hooischepen en gemakzuchtige sluiswachters. ‘Hoe lang moeten wij hier wel blijven liggen?’ vroeg een stem in de nabijheid van een groote chignon, die zich met moeite een weg door het raam van de kajuit baande. ‘Dat kan wel middag worden dame,’ klonk het plaagzieke autwoord van een hooischipper. ‘Hemel, dat ik toch mijn breikous vergeten heb!’ kermde dezelfde stem, en de chignon dook naar onder en het aanvallige kind, dat juist vroeg waartoe eigenlijk de sluizen dienden, kreeg een vinnigen blik, alsof het met de breikous in samenspanning was.

Waarom dacht de dame er liever niet aan hoe gelukkig het voor ons geweest is, dat in '70 de Franschen en Pruisen niet weder onzen dierbaren nederlandschen grond hebben opgezocht om elkander te plukharen? Wanneer de menschen wat meer hart en oog geopend hielden voor de rozen des levens, die God zoo mild laat groeien, zouden zij zich minder steken aan de doornen van zelfbehagen en ontevredenheid.

Zoo vervolgde de boot haar weg, voor de dame met klimmende verveling, voor mij met klimmend genoegen, want het weder was onvergelijkelijk schoon.

Er staat geschreven dat de mensch met al zijn kennis zijn lengte geen el kan vergrooten, iets wat na de invoering van den franschen meter ook waarlijk geen kleinigheid zijn zou. Even zeker is het echter ook dat men met een slecht humeur of met het grootste ongeduld zijn reis geen oogenblik kan verhaasten, althans niet op een stoomboot, en ik acht het wel gelukkig dat vervelende menschen ten minste op dat punt hun zin niet kunnen krijgen.

Voor mij liep de reis ten einde, want daar lag Nijmegen, het oude Castellum Noviomagum van Caesar, op de vijf heuvelen, terrasvormig als Algiers van de zeezijde gezien. Op het oogenblik dat ik mijn bagage in de kajuit bijeenzocht, was de dame met de groote chignon in haar hoedendoos aan het snuffelen en ik hoorde haar tot mijn niet geringe verwondering zeggen: ‘Wel, Wel,.... mijn breikous was er toch in.’ De onmisbare reisgenoote kwam werkelijk te voorschijn; zij had zich verscholen in een nachtmuts, die een hoekje scheen te hebben gezocht om in te dommelen. Gelukkig voor de dame dat zij eerst te Arnhem de boot zou verlaten, er bestond dus nog gelegenheid om weder in eene betere stemming te geraken. Of Bellamy en Moens te Nijmegen weder aan boord zijn gekomen kan ik niet zeggen.

En nu verzoek ik den lezer mij te volgen naar het Valkhof die bekoorlijke wandelplaats, waar de Nijmegenaars gewoon zijn den avondgroet te brengen aan de Betuwe. Alvorens van de stad zelve te spreken willen ook wij onzen groet gaan brengen, doch niet aan de Betuwe maar aan de carlovingische kapel, het indrukwekkend gedenkteeken uit den tijd toen het geloof in zijn schoonen bloeitijd was, toen het Christendom zich ontwikkelde onder begunstiging van den machtigsten monarch. Half verscholen voor het oog van den wandelaar achter het hooge, schaduwrijke geboomte, staat daar eene achthoekige kapel, waaraan de tand des tijds en het vandalisme wel hebben geknaagd, doch die om hare hooge oudheid en de merkwaardige bijzonderheden, aan haar ontstaan en bestaan verbonden, een bezoek ten volle waardig is.

Velen hebben beweerd dat deze kapel, ook wel de heidensche genoemd, eertijds eene opene offerplaats zou zijn geweest aan den God Janus gewijd, doch het kan wel voor ontwijfelbaar gehouden worden dat zij door Karel den Groote is gebouwd. Den bouwstijl ziende denkt men onwillekeurig aan de Munsterkerk te Aken, die omstreeks 769 - 804 op last van keizer Karel gebouwd is. Zeker is het dat de kapel in het jaar 799 door Paus Leo III is gewijd, welke voortreffelijke Paus destijds uit Rome gevlucht was en het volgende jaar door Charlemagne weder op den troon hersteld werd. De plattegrond der kapel is een gelijkzijdige achthoek. Deze zijden, die ieder een lengte hebben van 2,6 meters, bezitten open bogen, zoodat de binnenste achthoek op acht kolommen rust en er twee galerijen boven elkander gevormd worden, ieder ter breedte van 2,6 meters.

Nog op dit oogenblik vindt men, zoo boven als beneden, aan de oostzijde niet alleen eene plaats voor het altaar bestemd, maar ook de altaarsteenen, met hunne vijf kruisen; ook kan men boven, onder den altaarsteen, in den muur nog de holte zien waar de reliquieën geplaatst waren. 't Is inderdaad treffend voor den Katholiek, die geheiligde plek te bezoeken, gewijd door een Paus, die door de Congregatio Rituum in de XVIIe eeuw op de lijst der heiligen geplaatst is en alwaar de machtige beschermer der Kerk, Karel de Groote, neerknielde om het heilig Misoffer bij te wonen. In de bovengalerij ziet men aan de westzijde de keizerlijke loge. Er zijn geen sporen te vinden van een trap, die naar deze galerij heeft gevoerd; men acht het daarom zoo goed als zeker dat zij door middel eener brug gemeenschap had met het hoofdgebouw, waarover ik later zal spreken. Die bovengalerij was dus alleen voor de vorstelijke personen bestemd, terwijl het overige hofpersoneel beneden bleef.

Tot op de hoogte der vensters boven de tweede galerij zijn de muren van vierkanten tufsteen; zij zijn verder opgetrokken uit baksteen; men acht het waarschijnlijk dat dit in het laatste der XIV eeuw is geschied. Boven deze vensters lag het gewelf dat eertijds de kapel dekte en met fresco's beschilderd was, zooals ook de muren hiervan nog de sporen dragen; dat gewelf is echter ingestort en toen heeft men een planken vloer, als van een graanzolder, op die muren gelegd en de kapel van een leien dak voorzien.

Is het in 't bijzonder voor den Katholiek de moeite waard dit monument der oudheid te bezoeken, dat bijna elf eeuwen heeft getrotseerd, de oudheidkundigen moeten zich wel doodelijk ergeren over de weinige zorg, die aan de instandhouding besteed, den weinigen eerbied die er voor aan den dag gelegd wordt, 't Is zeer natuurlijk dat men in het gemis van een trap, om op de bovengalerij te komen, heeft moeten voorzien en het zou zeker bijna onmogelijk geweest zijn zulk een trap in harmonie te brengen met het gebouw, doch de tegenwoordige toegang tot die galerij is waarlijk monsterachtig: een gewone ladder zou minder aanstoot geven. Ook het hek aan den ingang maakt een pijnlijken indruk; fatsoenlijke kippen zouden zich geneeren wanneer zij achter zulk latwerk moesten wonen, terwijl de raampjes, die men, ofschoon met goede bedoelingen, in de vensters heeft aangebracht, doen denken aan een poffertjeskraam. Het kan er mede door dat men in de kapel urnen met beenderen en andere voorwerpen uit den romeinschen tijd vertoont, zij staan in verband met sommige steenen der kapel, waarop men nog de stempels der romeinsche legioenen aantreft, doch de buitengewoon groote kaak van een walvisch zou men beter elders kunnen vertoonen. 't Zal voor velen wel een raadsel zijn

[p. 8]

hoe te Nijmegen ooit een walvisch en nog wel van buitengewone grootte, gevangen is, de reusachtige kaak zou daarom beter op 't stadhuis bij het bekende raadsel dan in de carlovingische kapel geplaatst zijn.

Ik zou den lezer gaarne eene gravure van de kapel hebben aangeboden doch de beschreven vaders van Nijmegen hebben goedgevonden de muren schier geheel met klimop te doen begroeien wat op de wandelplaats er wel zeer frisch uitziet, doch van weinig goeden smaak en eerbied voor de hooge oudheid en de oorspronkelijke bestemming van het gebouw getuigt. In de plaats der carlovingische kapel geven wij eene getrouwe afbeelding van de ruïne der romaansche kapel, die eveneens op het Valkhof gevonden wordt. Het wordt voor zeer waarschijnlijk gehouden dat die kapel is gebouwd door keizer Frederik Barbarossa, toen hij in 't jaar 1155 het Valkhof heeft hersteld. Was de oorspronkelijke vorm reeds in de XV^e eeuw verloren gegaan bij de verbouwing van het Valkhof door Catharina van Cleef, het bombardement der Franschen in 1794 heeft er de vernietigende hand aan geslagen. Ik acht het onnoodig deze ruïne te beschrijven, daar de gravure haar getrouw weêrgeeft en er geen andere historische bijzonderheden aan verbonden zijn.

Doch nu wordt het tijd om te spreken over den oorsprong, de bestemming en de geschiedenis van het Valkhof. Er zijn schrijvers die beweren dat het Valkhof reeds ten tijde van Julius Caesar gebouwd en door Claudius Civilis met de stad der Batavieren in brand gestoken is; dit wordt echter in twijfel getrokken, ofschoon de heuvel, waarop het Valkhof gebouwd is, waarschijnlijk reeds door Batavieren en Romeinen versterkt is geweest.

DE RUÏNE OP HET VALKHOF.

't Is buiten allen twijfel dat Karel de Groote het Valkhof tot een rijkspaleis heeft gebouwd, en hij daar vaak zeer gaarne vertoefde om het schoone gezicht over de Betuwe uit zijn burcht te genieten. Ook Paus Leo III heeft daar in 799 eenigen tijd verblijf gehouden. Het is ook op het Valkhof geweest dat keizer Karel de rijksverdeeling tusschen zijne zonen Karel, Lodewijk en Pepijn deed bezweren. Herhaaldelijk heeft het Valkhof de rampen van den oorlog ondervonden. In 800 werd het door de Noormannen in brand gestoken, doch spoedig weder hersteld. Ruim tweehonderd jaren later onderging 't hetzelfde lot, doch Frederik Barbarossa deed het met ongemeenen luister herbouwen. Toen de Franschen eindelijk in 1794 Nijmegen belegerden, is het Valkhof zoo zwaar geteisterd dat een jaar later het schandelijk voorstel werd gedaan om den burcht te sloopen. Voor 90,400 gulden offerde men dat heerlijk monument der oudheid op, onder voorwaarde dat de beide kapellen gespaard zouden blijven. Na de slooping is het Valkhof tot wandelplaats ingericht. Nog moet vermeld worden dat vele keizers van Duitschland op het Valkhof vertoefd hebben; Hendrik III vierde er met ongemeene pracht zijne bruiloft en Hendrik VI werd er in 1165 geboren.

Het mag gezegd worden dat de grond, waarop het Valkhof heeft gestaan een der meest verrukkende wandelplaatsen in ons vaderland is. Het oog strekt zeer ver over de welige landen der Betuwe en de veluwsche bergen, het blijft rusten op den hoogen Eltenberg, op welks top men duidelijk de Abdij met de kerk kan onderscheiden. Begeeft men zich echter naar het onmiddellijk daarbij gelegen Belvedère, dan ontplooit zich aan het oog een nog veel schooner panorama. Men ziet daar niet slechts een aantal steden van 's Hertogenbosch tot Arnhem, maar ook vier rivieren, de Waal, de Maas, den Rijn en den IJssel, die de bekoorlijkheid van het landschap buitengemeen vergrooten.

Thans moet ik afscheid nemen van den lezer; de volgende week zullen wij de stad bezichtigen en ons dan naar Arnhem begeven.