De Belgische Illustratie. Jaargang 1

Het oudste nieuwsblad der wereld.
Door L. van Rucklingen.

Oorsprong der nieuwsbladen.

Ga mijn kind, gij zijt nu machtig en rijk geworden, ga nu de wereld in en tracht voorouders te vinden.’

Zoo begint een schrijver eene geschiedenis der nieuwsbladen.

En inderdaad sints het nieuwsblad ook een politiek, wijsgeerig, wetenschappelijk en letterkundig blad is geworden, sints het zich aanbiedt als de wraakgodin van het kwade, de beschermengel van het goede, sints het met onvermoeide hand het zaad van waarheid en onwaarheid over den aardbodem strooit, sints het in alle vrije landen als een vierde macht in den staat geroemd wordt, eene macht - lieve hemel hoe geraken wij zulke ellenlange zinsneden ten einde - sints dien tijd hebben vele schrijvers de geboorte en ontwikkeling van het nieuwsblad pogen op te sporen.

De geleerden in us hebben zich met de zaak bemoeid; doch geleerden zijn al te dikwijls presbytes, verre-zieners. Wat voor hunne voeten ligt zien zij niet: in vervlogene eeuwen zoeken zij den oorsprong aller dingen, ja ook der meest hedendaagsche uitvindingen.

Niet slechts in de middeneeuwen, maar zelfs bij de oude Romeinen zoeken zij den oorsprong der nieuwsbladen.

Waar een beschaafd volk gewoond heeft, was men er immers steeds op uit het nieuws van de stad, van het rijk en van de omliggende streken zoo spoedig mogelijk te weten.

Men trof dan personen aan, wier broodwinning het was nieuwstijdingen te verzamelen en te verhalen.

Staatsbesluiten, tuchtverordeningen, raadsbeslissingen werden waarschijnlijk in elke beschaafde streek schriftelings bekend gemaakt.

Onder Julius Cesar, kregen de acta diurna, de dagelijksche gebeurtenissen, te Rome, nagenoeg het aanzien van een regelmatig verschijnend dagblad.

Deze dagtijdingen behelsden de raadsbeslagingen des Senaats, de keizerlijke besluiten, en de merkwaardigste gebeurtenissen.

Zoolang echter zulke bladen met de hand moesten geschreven worden, was hun inhoud heel beknopt en hunne verspreiding heel gering.

Zonderling genoeg, dat onmiddellijk na de uitvinding van de drukpers, het nieuwsblad niet verscheen.

Wel is waar, bij belangrijke gebeurtenissen: ijselijke rampen, overstroomingen, veldslagen enz. werden deze verhalen op losse bladen gedrukt en langs markten en dorpen, zoo als heden de liedjes, uitgevent.

Dit alles kan toch eigenlijk geen nieuwsblad genoemd worden.

Men beweert, dat reeds op het einde der vijftiende eeuw, te Venetië, nieuwsbladen gedrukt, en voor een muntstukje gazetta genaamd, verkocht werden. Van dit woordeken gazetta stamt de fransche benaming gazette af.

Wat er van zij of niet, zeker is het, dat men tot heden toe geen regelmatig verschijnend blad heeft kunnen vertoonen.

Men heeft wel ophef gemaakt van de ontdekking van een italiaansch nieuwsblad, verhalende den zeeslag bij Lepante door don Juan op de Turken gewonnen; het is weldra gebleken hoe het louter bedrog was.

Niet beter verging het met de Engelschen, die in 1794 drie nummers The English Mercurie, met het jaartal 1588, uit het Brittisch museum te voorschijn haalden.

In 1839 bewees Thomas Watt dat de ontdekte nummers van den Mercurie valsch, en door eene ongekende hand in de verzameling van het museum geschoven waren.

Kortom tot heden toe kent men geen ouder nieuwsblad, dan de nieuwe Tijdinghe, welke in 1605 door Abraham Verhoeven te Antwerpen uitgegeven werd.

De nieuwe Tydinghe.

Het oudste nummer van de Antwerpsche gazette de nieuwe Tydinghe, dat ons is toegekomen klimt slechts tot 1610 op.

In de rijksbibliotheek van Brussel wordt eene verzameling van 1610 tot 1629 bewaard.

Doch in het nummer van 18 September 1620, maakt de drukker Abraham Verhoeven bekend, dat de aartshertogen Aalbrecht en Isabella hem in 1605 de vergunning verleende een nieuwsblad te drukken.

Het blaadje was een klein octavo van acht bladzijden en verscheen tamelijk onregelmatig om de twee dagen. Op het voorblad staat de titel, naar den inhoud afwisselend, dikwijls door eene houtprent opgeluisterd, en dan de naam des drukkers.

Het blaadje genoot bijval niet alleen in de Zuid- maar nog in de Noord-Nederlanden.

In de naburige landen maakte het Antwerpsch nieuwsblad opgang, en strekte tot voorbeeld.

In 1622 verscheen te Londen het: Weekly news from Italy, Germania, Hungaria, Bohemia, the Palatinate, France and the low countries, of the low dutch copy.

Dit eerste nieuwsblad, welk Engeland bezat, was anders niet als eene vertaling van de Antwerpsche gazette.

In Frankrijk gaf Theophraste Renaudot, den 1 April 1631, het eerste nieuwsblad uit. Alhoewel men een nummer van 25 April 1626 van eene hollandsche courant aanwijst, verscheen in Noord-Nederland geen regelmatig nieuwsblad vroeger dan de: Tydinghe uyt verscheyde quartieren gedrukt te Harlem bij ‘Broer Jansz. uut courantier in 't leger van sijn ‘princelijcke excellentie, woonende op de niew'zijd achter borchwal, in ‘de silvere kan, bij de brouwerij van de Hoyberch.’

Het is dus onmogelijk aan Antwerpen de prioriteit in het uitgeven van een nieuwsblad te betwisten.

De bijval die Abraham Verhoeven en zijne opvolgers ontmoetten was groot genoeg, om het nieuwsblad tot een kwarto en folio formaat uit te breiden, en de ronkende benaming van Gazette extraordinaris posttydinghe te geven.

Waarschijnlijk vond men het al te moeilijk driemaal ter week zulk groot blad met allerlei nieuwstijdingen te vullen; want weldra werd het formaat van het nieuwsblad weder tot een kwarto verkleind en eenvoudig Gazette van Antwerpen genoemd.

Niettegenstaande men ganech de Gazette in een gewoon feuilleton van het Handelsblad kan overdrukken, scheen het publiek erover verbaasd te staan zoovele nieuwstijdingen op zoo korten tijd te zien bijeenbrengen.

Ook werd de Gazette maar al te dikwijls als leugenachtig uitgekreten, en in de Comedie van den bedroefden Antwerpschen Courantier, de wijze van een nieuwsblad samen te flansen deerlijk over den hekel gehaald.

In het blijspel van Olivier Rogier, in 1645 te Antwerpen vertoond, vaart dronke Dries even fel tegen den gazetschrijver uit:

Soo leugenaers

Wilde wat vercoopen comt by de Antwerpenaers,

Die moeten 't toch al weten, o druckers van tydinghe en coranten

Die vinden sooveel nieuwsgierige oliphanten

Datse geen leugens ghenoegh en weten te brengen voor den dagh,

En daarom drucken ze ryp en groen, al dat er comen magh;

Die pers die verdraeget, en gylie begeeret, maer mocht ik drucken

Ick druckte in de vod'meuleu al die coranten in honderduysend stucken;

Want 't is een alwetery die selden waerheid raeckt....

Vorstelijk octrooi om een nieuwsblad uit te geven.

Als men heden zulk een dagblad van een meter vierkant in de hand krijgt, als men vooral engelsche of amerikaansche nieuwsbladen als de

[p. 383]

Times ontplooit, kan men zich nog moeilijk inbeelden hoeveel moeite in de vorige eeuw het opstel van het Antwerpsch Hansken, zooals men de Gazette noemde, vereischte.

Maar in de vorige eeuw werd al wat in druk verscheen door vorstelijke en geestelijke macht scherp nagezien.

Als besefte men onmiddellijk, wat machtige politieke hefboom het nieuwsblad kon worden; werd het reeds bij zijne geboorte in nauwe kluisters geklonken.

Zonder vorstelijke toelating mocht men onder de spaansche of oostenrijksche heerschappij geen nieuwsblad uitgeven.

Het octrooi, of vergunning, werd moeilijk verleend en slechts voor zes of negen jaren; bij iedere hernieuwing eischte men eene gift berekend volgens het winstgevende der zaak.

Doch in vergoeding genoot de Gazettier eene officiëele bescherming en het uitsluitend voorrecht nieuwstijdingen te verkoopen. Niet gewillig dulde het de regeering een concurrent in den omtrek, zelden, bijna nooit, in dezelfde stad.

Nu ook gaf de goedkeuring, waaraan ieder blad voor zijne verschijning onderworpen was, meer stof tot klagen.

De censuur was niet slechts eene belemmering voor de ontwikkeling en de regelmatige uitgave des nieuwsblads; zij werd weldra eene geldslagerij ten koste des uitgevers.

Tot in de helft der achttiende eeuw werd de Gazette slechts door den geestelijken censor gekeurd, en die vergenoegde zich voor zijne moeite met twee kostelooze exemplaren.

Doch dan gebood de regeering dat de magistraat insgelijks eenen censor zou aanstellen, de schepenen Gameij en Verdussen van Antwerpen waren weldra moede kosteloos het ambt te vervullen, en kregen tot opvolger den schepen Dellafaille.

Deze eischte van den drukker der Gazette eene vergelding van vijftig gulden jaarlijks, en verkreeg ze bij verordening van den magistraat.

De Schout beweerde nu insgelijks, op welken grond weten wij niet, het recht te hebben alle aankondigingen en berichten goed te keuren, en perste den Gazettier jaarlijks het geschenk van een vat wijn af, daarmede was het nog niet uit.

Mijnheer de Fiscaal en mijnheer de Procureur Generaal bij den Raad van Brabant zegden dat alle boekwerken door hen moesten gecensureerd worden, en eischten wederom eene vergelding af.

Eindelijk moest de uitgever der Gazette nog twee en zestig exemplaren kosteloos aan het Hof van Brussel en de hooge Staatsambtenaren afleveren.

Zoovele goedkeuringen bevrijdde de Gazette voor geene berispingen en wettelijke vermaningen. Logenstraffingen en terechtwijzingen werden maar al te dikwijls den Gazettier overgemaakt. De strengheid van het bestuur ging zelfs zoo ver somtijds de uitgave van het nieuwsblad op te schorsen.

Zoo had den 20 Februari 1742 Hansken heel onnoozel gezegd: ‘Het gerucht loopt dat het Engelsch parlement den koninck had doen arresteeren, maar sulck is hier sonder positieve confirmatie.’

Onmiddellijk werd de redacteur der Gazette naar Brussel geroepen, en door den Gevolmachtigden Minister scherp over den hekel gehaald.

De redacteur vertoonde eenen brief van een hoogen staatsambtenaar, waaraan het feit ontleend was.

Deze uitlegging gold tot niets.

Eerst den 16 Maart na veel geloop bij hoogere en lagere personages en uitdeeling van geschenken links en rechts mocht de Gazette weder verschijnen.

Men scherpte echter den opsteller wel in, niets meer te melden wat een vorstelijk hoofd kon beleedigen; vermits alle vorsten broeders zijn, zich neven noemen en vertegenwoordigers Gods zijn.

Tegen Hof, Geestelijkheid, Staten, Magistraat of Staatsambtenaren mocht niets oneerbiedigs gezegd worden.

Bestaande wetten, raadsbesluiten of verordeningen zouden niet kwaadwillig gehekeld worden.

Nieuwstijdingen, welke eenige opschudding bij het volk konden verwekken, moesten verzwegen worden.

De schroomvalligheid der Gazette was zoodanig, dat ze in 1768 geen woordeken durfde reppen over eenen volksoploop te Antwerpen, die plaats greep, omdat de marktprijs der boter boven de zeven stuivers gestegen was.

Toen in 1775 de veertel rogge zes en de veertel tarwe zeven gulden gold, werd het aan de Gazette verboden, de lading der schepen, welke uit Oostende naar Livorno vaarden te melden, aangezien de uitvoer van granen de gemoederen kon verbitteren.

Insgelijks moesten de volksmuiterijen, veroorzaakt door de duurte der eetwaren in verscheidene steden, verzwegen worden; maar zonderling genoeg, de Gazette kreeg van hooger hand bevel de straffen aan te teekenen, die den muiters in Frankrijk opgelegd werden.

Alle berichten door het goevernement ingezonden moesten in de Gazette worden opgenomen, en doorgaans bleven deze mededeelingen onder de verantwoordelijkheid des opstellers staan.

Zooals men ziet bestond er groote zwarigheid in eene onberispelijke Gazette op te stellen. Wij gelooven volgaarne dat de Gazettier de kolommen van zijn blaadje al te ruim vond, om ze met zulken keur van gebeurtenissen op te vullen.

Onkosten van uitgave, opstel en drukken der Gazette van Antwerpen.

Het is even belangrijk voor de geschiedenis van het journalism, als voor degene der dagloonen in de helft der achttiende eeuw, een oogslag te werpen op de rekening der uitgaven van een kwarto-blad als de Gazette van Antwerpen.

Een handschrift op het stedelijke archief van Antwerpen bewaard: notice généalogique et historique par et pour Jacques van der Sande, verschaft omstandige bijdragen.

Rekening der uitgaven van de Gazette van Antwerpen.

Voor intrest van het octrooi, duizend gulden, als lijfrent aan 7 ten honderd berekend..	gulden	70.00	stuivers.
Aan den correspondent uit Venetië.....	gulden	32.00	stuivers.
Aan briefvracht, 11 stuivers in de week...	gulden	29.3	stuivers.
Aan den correspondent uit Parijs en de onkosten.	gulden	72.10	stuivers.
Briefvracht 12 stuivers in de week.....	gulden	31.16	stuivers.
Abonnement aan de fransche gazet van Amsterdam..............	gulden	17.7	stuivers.
Abonnement aan de Gazette des Pays-Bas..	gulden	10.10	stuivers.
Abonnement aan de Gazette van Gent....	gulden	8.8	stuivers.
Abonnement aan de Gazette de Cologne en degene van Harlem...........	gulden	7.19	stuivers.
Buitengewone briefvrachten en andere onkosten.	gulden	10.10	stuivers.
Jaarwedde van den Redacteur......	gulden	350.00	stuivers.
Vergoeding aan den Censor.......	gulden	50.00	stuivers.
Dagloonen van den letterzetter en drukker tegen 14 stuivers daags..........	gulden	218.00	stuivers.
Dagloonen van den hulpdrukker twee dagen iedere week tegen 14 stuivers daags...	gulden	74.14	stuivers.
Voor 160 riemen papier, de riem tegen drie gulden..............	gulden	480.00	stuivers.
Voor papier, inkt, pennen........	gulden	14.00	stuivers.
Voor het onderhoud van drie letterkasten en de drukpers.............	gulden	70.00	stuivers.
Voor kolen, hout, kaarsen........	gulden	36.00	stuivers.
Eene meid om den wiukel op te passen en de Gazette rond te dragen; maar die wordt door de abonnees betaald.	gulden		stuivers.
	________
	gulden	1596.15	stuivers.

Die rekening is niet gansch volledig; het vat wijn aan den schout en de huishuur wordt niet in aanmerking genomen. Doch vermits de uitgevers van de Gazette drukkers van andere boekwerken waren, denkt van de Sande zulkdanige onkosten als eene bijzaak te mogen beschouwen.

Inkomsten der Gazette van Antwerpen.

De winst der uitgevers van de Gazette was zoo gering niet, als men zich lichtelijk wel zou kunnen inbeelden bij het kleine formaat van het blad en de weinige nummers - slechts een honderdtal - welke jaarlijks verschenen.

In de helft der achttiende eeuw werden de ontvangsten der Gazette geschat als volgt.

Voor verkoop van 1296 exemplaren tegen 2 duiten ieder, maakt gulden 32.8 stuivers; tweemaal ter week geeft 64 gulden16 stuivers. Het abonnementjaar op 53 weken berekend komt men tot eene ontvangst van..	gulden	3438.8	stuivers.
Iedermaal 10 aankondigingen tegen 4 schellingen zonder korting of vermindering voor herhalingen...............	gulden	‘1484.0’	stuivers.
	________
	gulden	4918.8	stuivers.

Na aftrek der uitgaven bleef er dus voor den uitgever eene zuivere winst over van drie duizend, drie honderd, één en twintig gulden brabandsch en dertien stuivers of zes duizend vijf- en twintig franks.

Eene tamelijk ronde som voor een tijdvak waarin gewone jaren de boter vier stuivers het pond en de tarwe vijf gulden de veertel gold.

Een redacteur der Gazette.

Ten rechte mocht die brave van de Sande zich wel bij den uitgever van de Gazette beklagen, over de karigheid van zijn loon, dat onveranderlijk op drie honderd en vijftig gulden vastgesteld bleef.

Die Jacob van de Sande, was in 1726 te Turnhout geboren, en stelde bijna veertig jaren lang de Gazette op.

Zijn vader, een schoolmeester, genoot een zekeren welstand, vermits, als men de pocherij van zijn zoon moet gelooven, hij reeds eene pruik droeg, toen hier ten lande nog weinig in gebruik, en zich somtijds op theedrank kon vergasten, alhoewel de thee nog 36 gulden het pond kostte.

Na het voltooien der humaniteiten in het Collegie van Turnhout, studeerde de jonge van de Sande de wijsbegeerte aan de hoogeschool van Leuven, gedroeg zich op eene voorbeeldige wijze - zoo zegt hij zelf - en leverde zich niet over, Goddank, aan allerlei baldadigheden, zooals het bij de jonge studenten maar al te dikwijls het gebruik was.

Op twintigjarigen leeftijd keerde hij naar Turnhout terug, en nam een tijd lang in de omliggende dorpen het ambt van griffier waar.

In 1753 werd hij op het kantoor van den Notaris-Koopman Beltens te Antwerpen aanvaard.

Vier jaren later verkreeg hij het eere-ambt van Secretaris bij de Arademie van beeldende kunsten, en verwierf in de oude kunststad eene zekere befaamdheid door het opstellen van eenige verhandelingen en redevoeringen bij de prijsuitdeelingen.

Inmiddels werd hij in 1758 Drossaard benoemd in Eeckeren, een dorp op een uur afstands van Antwerpen; doch drie jaren later bedankte hij deze bediening en kwam zich weder in Antwerpen huisvesten.

De redacteur van de Gazette van Antwerpen, een oud pastoor van Lillo, Cockelet, was door jaren bijna tot kindschheid vervallen, en de uitgever van Soest, bood de redactie aan Jacob van de Sande aan. Den 8 Juli 1762 trad de jonge man, als redacteur van het nieuwsblad op.

(Wordt vervolgd.)