Het Belfort. Jaargang 13

[p. 802]

Jonge letteren.

In Werkstaking. Sociale Studie, door Edg Pattyn, pr. - Gent, A. Siffer. 1898. (Prijs 1,50 fr.)

Langs verschillende wegen, maar altijd rechtdoór, gaat de heer Pattyn, naar een eénig, edel doel: de verlichting en verzedelijking van het Vlaamsche volk. Eenige maanden geleden, gaf hij ‘Onze jongens van 1798’, waarin hij, in den vorm van een aantrekkelijk verhaal, de geschiedenis van den Boerenkrijg voor de oogen zijner lezers tooverde, om aan het huidig geslacht de edelmoedigheid der voorouders, in het verdedigen van Godsdienst en Vaderland, tot voorbeeld te doen strekken. Hij deed dit met zoó goed gevolg dat, na weinige weken, de uitgave uitgeput was. Nu verschijnt ‘In werkstaking’, dat voor doel heeft de verderfelijke stelsels van het socialismus te keer te gaan. Sedert lang vraagt men zulke werken die beantwoorden aan de nieuwe toestanden, nieuwe geneesmiddelen voor nieuwe kwalen toedienen, en die, in den eenvoudigen trant van een volksverhaal geschreven zijnde, meer ingang vinden bij het lezend publiek dan stelselmatige leerboeken of dorre weerleggingen en dus ook meer goed kunnen stichten. Wel zijn er eenige verhalen geschreven, hetzij voor den lezer, hetzij voor den toeschouwer, uit het leven der nieuwe volksbeweging gegrepen. Noemen wij slechts Uit ons volk een roman van Buerbaum destijds in het Davids-Fonds verschenen. Maar toch mogen wij zeggen dat de heer Pattyn langs nieuwe paden zijn doel bereikt: Nieuw is zijne opvatting, nieuw is zijn vorm

De opvatting is in zooverre nieuw dat hij niet alleen de gevolgen nagaat van de nieuwe leer op een persoon of een huisgezin, maar dat hij, met breederen blik, eene geheele bevolking overschouwt, en dus ook de onderlinge werking der verschillende elementen kan waarnemen en een levend tafereel ophangen uit de natuur; dat hij, met psychologisch-medicale kunst, den pols tast dier werkersbevolking in verschillende omstandigheden: toen hij nog rustig klopt en gezond, toen hij door het verspreiden der nieuwe leer als van een krachtig vergif, tot geweldige, tetanische slagen overgaat en, na eenige overspanning, op doodelijke krampen en barstingen uitloopt. Zoo heeft de schrijver gelegenheid om den oorsprong van het kwaad na te gaan, de ontwikkeling te volgen en de uitwerksels aan te stippen Eens dat de oorsprong eener kwaal gekend is, wijst zich het geneesmiddel vanzelf aan. Zoo bevat het werk van den heer Pattyn drie deelen: Het et stelt ons voor hoe de klemen van den opstand neergelegd worden in de eenvoudige harten der bevolking van Watersnee, het hoofdstuk Uitgebroeid verhaalt het losbarsten van den

[p. 803]

opstand, en Het sermoen van pastoor Vlaeminck is de lijkrede, uitgesproken bij het begraven der slachtoffers van de werkstaking.

Zoo is de grondelijke eenheid van het verhaal onderhouden. Ik moet nochtans mijn voorbehoud maken nopens sommige bijzonderheden in de opvatting. Zoo zou men kunnen opwerpen dat Mullier, de Brusselsche fabrikant, die, speculeerende op de geringheid der daghuren in dorpen en kleine steden, zich naar Watersnee komt vestigen om op het zweet van nuchtere werkers rijk te worden, en, door zijne onverzetbare hardheid, de werklieden tot opstand aanjaagt, dat Mullier, zeg ik, veel te wreed en te onmeedoogend geschilderd is, vermits, op verre na, met alle werkbazen zoó zijn, en er ook, Goddank, gevonden worden die het lot der arbeiders trachten te verbeteren.

Maar daarover wil ik den schrijver niet lastig vallen. Als men tendenzwerken schrijft, moet men natuurlijk eenige typen schetsen, die, op zichzelven genomen, afsteken tegen anderen en overdreven voorkomen. Deze typen verbeelden de strekking, de gedachten die men in het oog heeft. De verpersoonlijking of menschwording der gedachte moet dan ook volledig zijn, of klaar doorstralen in haren nieuwen vorm, of anders zou het bewijs alle kracht ontberen. Hier heeft de schrijver willen aantoonen dat de ongodsdienstigheid, in de patronenwereld, en de daaruit voortkomende meedoogenloosheid en hardheid de steen geweest zijn, waartegen de langgetergde en aangehitte gemoederen der werklieden vuur gevat hebben, en eindelijk in sprankels van woede en opstand losgebarsten zijn.

Maar, wat mij minder goed voorkomt is de rol van Jan Claessens, den hoofdpersoon in dit drama, van den kant der werklieden. Hij wordt ons geschilderd als een zeer goed karakter, hij is van allerbraafste ouders geboren, hij is de vriend zijner meesters, en zelfs van den pastoor; hij slachtoffert zijn geloof - na een enkele maal des zondags te hebben moeten werken - hij wordt het hoofd der nieuwe beweging en verspreidt met iever zijne zaligmakende beginselen, hij is de tolk der oproerige werklieden en biedt weerstand aan den meester, doch, opeens, in de bloedige botsing, valt Claessens als slachtoffer zijner beginselen, en er kan van hem geen spraak meer zijn. De strijd gaat nochtans voort, want het geweld zegeviert over de muitelingen, de fabrikant volhardt in zijne boosheid totdat de fabriek in brand gestoken wordt Toen ik het verhaal eerst las, had ik een gevoel van deelneming en medelijden met den goeden Jan Claessens, die zich te goeder trouw het misleiden, en ik dacht dat, na de verblindheid, het licht zou opgedaagd hebben in die verdwaalde ziel, dat de deugd zijner jonge jaren haar loon zou gevonden hebben later, dat zijn invloed op de werklieden eenmaal ten goede zou gekomen zijn, nadat eenmaal de blinddoek zou afgerukt wezen In éen woord, het zou mij natuurlijker geschenen hebben, en ook zou de wenk naar het goede niet minder krachtig geweest zijn, indien Claessens, ook in de ontknooping, op den voorgrond gebleven ware, indien hij, in plaats van den pastoor, na door de ondervinding en nadere inlichting opgeleerd te zijn, niet een sermoen, maar eene reeks voordrachten gehouden had om de onhoudbare grondstelsels van het socialismus af te breken, om het kwaad, dat hij gesticht had, tegen te werken, om het goede zaad te strooien waar hij het onkruid had laten woekeren.

Nu over den vorm, die ook nieuw is. Ik denk niet dat er in onze jongere letterkunde vele werken aan te wijzen zijn die zoo zeer den volkstoon en -trant nabij komen als deze van den heer Pattyn

De tijden van het idealisme, ook in den vorm, schijnen voorbij Conscience wist over al zijne personen en zaken, zelfs over gemeene en

[p. 804]

brutale, een waas van teederheid te hangen dat onze inbeelding in eene nieuwe wereld verplaatste, die wel heel moor en behaaglijk was, maar daarom niet meer met de waarheid strookte. Die mode van verfraaiing en gekunsteldheid, waar de natuur overal rozen strooit en zonneglans uitstort, waar de menschen, bijna als in de eerste onnoozelheid, de vruchten van den boom des levens plukken, zonder evenwel de verboden vrucht aan te raken, die wereld waar loutere liefde heerscht, maar noch dolken noch moordpriemen bekend zijn, schijnt ons nu nuchter en kindsch. Andere tijden, andere zeden, en, bijgevolg, ook andere eischen in de letterkunde, vermits deze de spiegel is van den tijd. Wie nu nog zou schrijven als Conscience of Chateaubriand gelijkt den kleinzoon die te pronken loopt met den paraplu of den trouwhoed van grootvader uit het jaar éen! Ook is de heer Pattyn stoutweg de baan van het realisme ingetreden: Hij noemt de zaken gelijk ze zijn, zonder doekskens of verbloeming, ook platte en grove dingen, zonder daarom grofzinning of aanstootelijk te zijn. De strekking blijft wel idealistisch, de gevolgtrekkingen, die uit de toestanden vloeien, zullen wel van verheven aard zijn, volgens het woord van Van der Palm: ik wil u niet vernederen maar verheffen; en dit is - in strijd met het Zolaisme - de zending van alle ware kunst en kennis: het volk verheffen en eenen trap hooger stellen op de ladder der beschaving, maar de beschrijving, de toon, de zegswijze blijft bij de natuurlijkheid en de eenvoudige waarheid. De nieuwe tijden, de nieuwe onderwerpen brengen dit ook mede. Het gaat immers niet aan eenen fabriekwerker te doen spreken als een minister, of het leven van werkstakers te schilderen als eene idylle uit het lang vervlogen herdersleven. Zoo zegt de schrijver eenvoudig dat het fabriek daar lag ‘hijgend als een beest’ (bl. 17); zoo spotten de buurvrouwen met Jan Claessens' moeder omdat zij ‘nog altijd op pap en patatten wil tieren, als er vleesch in den pot kan zijn’ (bl. 26), zoo komt ook Jan Claessens voor de eerste maal naar huis ‘het lijf volgepompt met bier en den geest met drogredenen’ (bl. 33), zoo wordt een slecht liedje genoemd ‘zoo drekkig als eene mestkuip’ (bl. 35), eene vergadering der nieuwe volkspartij wordt, met één woord, beschreven als ‘een beestenhof op vacantie!’ (bl. 38). Lowie Van Kest ‘is een rekel die zijn werkvolk behandelt erger dan een koeijongen zijn vee.’ (bl. 75)

Dit neemt echter niet weg dat de schrijver ook een open oog heeft voor poezie, voor dichterlijke beelden en vergelijkingen. Zoo zegt de schrijver, sprekende van de afvalligheid van Jan van zijnen Godsdienst: ‘Zijn geloof ontving een eerste zeer licht kraakje, dat langzaam zou voortloopen, lijk de barst in een kostelijk vaas, totdat het heele tuig op een goeden morgen aan scherven stuike’ (bl. 22). Om te beduiden dat de moeder van Claessens ziek geworden was van verdriet wordt er gezegd: ‘heimelijk hartzeer is een drukkend pak’ (bl. 41). In de beschrijving der processie, (bl. 42) staat deze nette vergelijking: ‘goede rustige tronies, gezengd door de middagzon in den lastigen veldarbeid... en kinderen wier fijn stemmeken boven de andere uitklonk als een belleken van knstaal in een orkest.’ Wanneer de brand der fabriek beschreven wordt, zijn de figuren grootsch: ‘Gods wraakadem woer in vurige geesels op het huis der verdrukkers... De vlammen sloegen uit als banieren van vuur, laaiden op in gordijnen van licht... Op eens, schiet eene vuurkolom naar boven, zij kronkelt rond de hooge schouw, als een reuzendraak, hare honderde tongskens, bijt en boort den steen, totdat het gevaarte in een akelig gedruis naar beneden ploft.’ (bl. 150 enz.). Over de slechte lezingen, die Jan tot het Socialismus brachten, luidt het: ‘Die lezing werkte op hem

[p. 805]

als een glas warme wijn, zijne ziel dampte weg in eenen nevel van onbestemde droomen voor de toekomst. Stemmen en gedachten, broeiend sedert lang, in de verdokenheid zijns harten, altijd naar boven werkende maar steeds onderdrukt als droombeelden van bekoring, rezen in eens op, botten uit, keken stout en boud de zon harer ontvoogding in, als eene groenende lente van opstand en vrijmaking’ (bl. 69). Dit alles getuigt van rijke verbeelding en zeggingskracht. Doch die beelden zijn niet uitgerekt, noch met veel ijdele versiersels behangen. Een goed verstaander heeft maar een half woord noodig: en de lezer moet ook gelegenheid hebben om zelf iets te denken of te vinden. De stijl van zulk realisme is kloek en kernachtig, zonder klinkklank of prietpraat.

Het staat mij voor dat die kunst eene groote toekomst in onze letteren te wachten staat, en dat de heer Pattyn zelfs menige louweren zou kunnen moogsten, indien hij zijn schrijverstalent wil ontwikkelen en zijne taal doorgronden. Immers over de taal kan ik hetzelfde goed niet zeggen als over den stijl. Al te dikwijls worden woorden geradbraakt, onnatuurlijk samengevoegd of gescheiden, met verkeerde vormen of zinnen gebruikt. Moest ik voorbeelden aanhalen, ik zou moeten eene lange vervelende lijst maken, welke ik liever niet onder de oogen der lezers breng. Reeds op den omslag staat het woord schrikaanjagend in tweeen gescheiden, en zoo heeft het motto van bisschop Ireland geen zin. In plaats van den weg in te slagen (bl. 41) zou het moeten zijn in te slaan enz. Als men talent bezit, en loffelijke pogingen aanwendt om zijn volk te leeren en te verheffen, dan moet ook het middel daartoe, de taal, zoo voorbeeldelijk mogelijk wezen.

Ik eindig met den welgemeenden wensch dat de heer Pattyn ons nog menige degelijke pennevruchten moge leveren en dat hij zijne nette, gezonde gedachten in een heerlijk kleed moge steken. Hij heeft daar eene ertslaag gevonden die nog lang niet uitgeput is.

Gent, 20 November

E Soens, pr.