Het Belfort. Jaargang 2

[p. 5]

Conscience en zijne taal.

ZEKER en vast is het dat Conscience onder de groote, onder de grootste Romanschrijvers mag gerekend worden: zoowel voor de oorspronkelijkheid en de eenvoud in het opvatten en uitvoeren zijner onderwerpen, als voor de levendige verbeelding en het diep gevoel die hij in zijne beschrijvingen en verhalen aan den dag legt. Maar zijne taal zult gij mij zeggen? Zijne taal heeft veel goeds: los, zwierig, ongewrongen en rijk is zijn schrijftrant. Ongelukkiglijk heeft hij soms iets opgeblazen en gezwollen dat aan een jongen letterkundige doet denken; en zekere wendingen en uitdrukkingen zijn geen zuiver vlaamsch: de franschman komt er bij tijd wat door. Tegen het eerste gebrek zetten wij eenvoud en natuurlijkheid, die Jan David in zoo ruime mate bezit. Misschien komen wij daar later eens op weer. Over het tweede gaan wij breedvoeriger spreken. Wij zullen eenige volzinnen uit zijne bijzonderste schriften uitsnijden, ze verbeteren naar onzen zin, en onze verbetering zooveel mogelijk bespreken en uitleggen.

Uit het tweegevecht tusschen Breydel en Leroux:

	Verbeterd.
Een somber geloei kwam met den adem ratelend uit hunne keel, en zij sloegen zich de armen als twee ijzeren gordels om het lichaam. Nu deden zij elkander door schrikkelijk geweld beurte-	Een somber geloei kwam met den adem ratelend uit hunne keel, en zij sloegen hunne armen als twee ijzeren gordels om malkanders lichaam. Nu deed elk zijnen tegenstrever door schrikkelijk ge-

[p. 6]

lings bukken: armen, beenen, dijen, al de leden hunner lichamen schenen afzonderlijke kracht en leven te hebben; want al deze deelen wrongen zich afgrijselijk tegeneen.

weld beurtelings bukken: armen, beenen, dijen, al de leden hunner lichamen schenen afzonderlijke kracht en leven te hebben; want al deze deelen wrongen afgrijselijk tegen een.

In die twee volzinnen hebben wij eigentlijk maar één woordeken veranderd of achtergelaten, te weten het woordeken zich. Zich is wederkeerig, en kan dus in de plaats niet staan van malkander of elkander dat uit zijne natuur iets wederzijdsch, iets onderlings aanduidt. Zich komt weinig of niet voor in de oude boeken en in de gesproken taal - de twee bakens die ons in 't navorschen der echte taal moeten richten -, het dient dus weinig, bitter weinig, om niet te zeggen nooit gebruikt te worden. In echt wederkeerige werkwoorden mag men het gebruiken; ik zeg ‘mag’ en niet ‘moet’; want voor mij zijn de volgende uitdrukkingen zuiver vlaamsch: Hij heeft hem zeer gedaan; hij peisde in zijn eigen, in zijn zelven. En niemand en zal dat misverstaan. Buiten dit eenig geval dan waar men het mag gebruiken, moeten wij eene andere wending zoeken: bij voorbeeld het werkwoord in den lijdenden zin zetten of in den onzijdigen gelijk ‘wringen’ hier. 't Is deerlijk om zien hoe onze brave Conscience met dit klein woordeken ‘zich’ beult. Als er in zijnen ‘Leeuw van Vlaanderen’ geen duizend staan, en staat er geen een in. In zijne andere werken is het niet beter. Het is een van den man zijne hoofdgebreken. Vergeet het niet, Leeraars; zegt en herzegt het aan uwe jongens.

Verder in het zelfde gevecht:

‘Daar knielt de leeuw al!’ riep Leroux, terwijl hij Breydel zulk eenen geweldigen slag op het hoofd gaf, dat het bloed hem uit den neus sprong.

‘Daar knielt de Leeuw al!’ riep Leroux, terwijl hij Breydel zulk eenen geweldigen slag op het hoofd gaf dat het bloed uit zijnen neus sprong.

Hier treffen wij wederom eene van Conscience's bijzonderste taalfouten aan. ‘Sprong hem uit den neus’

[p. 7]

is geen goed vlaamsch; de ouden schreven zoo niet, en het volk spreekt zoo niet. 't Is fransch: ‘lui jaillissait du nez’. 't Moet zijn: sprong uit zijnen neus. Het is eene wending die wij - spijtig genoeg - maar al te veel bij onze vlaamsche schrijvers tegenkomen.

In het verhaal van Jacob van Artevelde's dood - dat letterkundig beschouwd een waar drama is, en eene machtig schoone redevoering bevat van Jacob tot de Gentenaren - schijnt de schrijver met eene zekere voorliefde de tegenwoordige deelwoorden te vermenigvuldigen. ‘Daar stond de wijze man nu zelf, over de ijzeren leuning zich buigende en met de hand teeken doende dat hij spreken ging.’ ‘Neen, neen, riep Geeraert Denijs, Artevelde met akeligen lach bedreigende...’ ‘Met gespannen aandacht en elkander onversaagdheid insprekende, luisterden zij...’ ‘eene menigte die, zich eensklaps in haren loop wederhouden voelende, de voorsten ter kamer in dreef.’ ‘In de kamer komende, zag hij Artevelde, nog tot het volk sprekende, in het venster staan.’ Ik vraag het u, achtbare lezer, hebt gij van uw leven zoo hooren spreken? En spreekt het volk niet tamelijk klaar en duidelijk en deftig? Wanneer toch zal men verstaan dat de geschreven taal - de zoogezegde taal der Geleerden - de trouwe weerspiegel moet zijn van de volkstaal, of liever de volkstaal zelf wat gekuischt en opgepoetst!

In de leste zinsneden, die ik daar aanhaal, en ontbreken juist de ‘zichs’ niet: wij weten reeds wat er ons mee te doen staat. Het zij mij nog toegelaten de aandacht in te roepen op het geslacht van 't zelfstandig naamwoord ‘venster’. Conscience en velen met hem maken het onzijdig; bij het vlaamsch sprekende volk is het vrouwelijk. Eene heele reeks woorden verschillen zoo van geslacht bij het volk en bij de schrijvers: boek, uur, beest, middel enz... Zonder voor den oogenblik te onderzoeken tot hoever de schrijfwijze der Geleerden hier den invloed van den Hollander, en dus ook van den Duitschman draagt; - de proza

[p. 8]

onzer naburen verduitscht alle dagen meer en meer, getuigt Vader David - durven wij verhopen dat men het geslacht dat met de volkstaal overeenstemt niet zal verwerpen, en dat onze Taalkamer het niet uit zal sluiten.

Eene leste zinsnede uit Conscience. ‘Met het hoofd gebogen en met verkropt gemoed aanschouwden zij de verbastering hunner broederen en de verdrukking waaronder het vlaamsch grondbeginsel verzonken lag.’ Overeenkomstig met de volkstaal, zou ik ‘waaronder’ in twee scheiden en schrijven: ‘waar het vlaamsch grondbeginsel onder verzonken lag’. Het is, zegt Jan David, eigener aan onze taal.

Wij keuren eindelijk in Conscience het veelvoudig gebruik nog af van het betrekkelijke ‘welke’: dat eerst en vooral op geene personen mag slaan; en voor zaken meest altijd beter door ‘dat en die’ vervangen wordt. In de gesproken taal is dit woordeken haast onbekend.

Dat zijn, denken wij, de bijzonderste gebreken van onzen Conscience. Kleinigheden, als gij wilt; maar die nochtans, als zij vermeden worden, aan ons schrijven die natuurlijkheid en gemakkelijkheid, die vloeiendheid en die duidelijkheid geven waar de Vlaming zoo op gezet is.

Voor het overige is Conscience, naar mijn inzien, voor iedereen en voor het studentenvolk in 't bijzonder eene milde bron van letter- en dichtkunst, en allerbest geschikt om aan de jeugd die zwierigheid van stijl te geven die heur maar al te dikwijls ontbreekt.

Onder een ander opzicht, als wij den Romanschrijver als Romanschrijver beschouwen, zijn wij het eens met Pater Servatius Dirks die de vraag stelt met de antwoord onderverstaan: ‘Zijn ooit jeugdige herten bezoedeld geworden bij het aanschouwen der tafereelen geschetst door ons kunstlievend drietal, Conscience en de beide Snieders?’ Men zou althans, dunkt ons, een zekeren keus voor de jeugd kunnen doen.

Eecloo.

A. Van Bogaert.