Beatrijs

[p. 57]

Het schrift in de middeleeuwen
door Dr L. de Man

De reproductie van het handschrift blijkt de passende gelegenheid te bieden om even uit te weiden over de aard van het gebruikte schrift en tevens om de bewuste letter te situeren in de ontwikkelingsgang van de palaeographie.

Het Westers schrift gaat terug op het Latijns type, hoekig kapitaalschrift (6^de eeuw vóór Chr.) dat wij beschouwen als oertype en waaruit twee schriftsoorten afgeleid werden: een staand of gestyleerd, goed leesbaar schrift, gekarakteriseerd door een streven naar vormschoonheid of elegantie en een lopend of cursief schrift in teksten van dagelijks gebruik, koopverdragen, enz.

In het staand type onderscheiden wij: het Romeins kapitaalschrift gewoon of rustiek (invloed van de gebeitelde letter), het unciaal (invloed van het Grieks) en het semi-unciaal, hieruit ontstaan, beinvloed door het nieuw-cursief.

Cursief of lopend schrift wordt vertegenwoordigd door de weinig bekende Romeinse kanselarijletter, die ten andere geen invloed liet gelden op het oud-cursief, door het Romeins oud-cursief (invloed van de techniek van de wassen tafeltjes) en door het Romeins nieuwcursief of minuskel-cursief.

Bij het beschouwen van de overgang dezer Latijnse letters naar de middeleeuwse palaeographie blijken alleen gewoon Romeins kapitaalschrift dat overleefde in de gehistorieërde initialen en lombarden, het nieuw-cursief, het unciaal, het semi-unciaal en het Merovingisch direkt mede te werken tot de vorming van de middeleeuwse geschrifttypes.

[p. 58]

BRONNEN DER GEREPRODUCEERDE FRAGMENTEN

LATIJNS HOEKIG KAPITAAL (6^e e. vóór Chr.) Fr. Steffens, Lateinische Palaeographie (Berlin - Leipzig, 1929) afbeeld, nr 1.

GEWOON ROMEINS KAPITAALSCHRIFT (3^e-4^e e.)

RUSTIEK ROMEINS KAPITAALSCHRIFT (wschl. 6^e e.) W. Arndt, Schrifttafeln zur Erlernung der lateinischen Palaeographie. Berlin, 1904^4, 1. Heft, Tafel 3.

UNCIAAL (6^e e.) Biblioth. Nat. Paris, Latin 12205, 61 v^o.

LAAT UNCIAAL (8^e e.) Kon. Bibl. Bruss. 9850-52, 5 r^o.

ROMEINS OUD-CURSIEF (166 na Chr.) Fr. Steffens, op. cit., afb. nr 9.

ROMEINS NIEUW-CURSIEF (4^o e.) Fr. Steffens, op. cit., afb. nr 13.

MEROVINGISCH (8^e e.) Kon. Bibl. Bruss. II, 4856, 94 r^o.

SEMI-UNCIAAL (ca 800) Fr. Steffens, op. cit., afb. nr 46.

KAROLINGISCH (9^e e.) Kon. Bibl. Bruss., 18723, 18 r^o.

POST KAROLINGISCH (12^e e.) Kon. Bibl. Bruss. II, 2524, 106 r^o.

GOTISCH INTERNATIONAAL TYPE (13^e e.) Kon. Bibl. Bruss. 9961-62, 13 v^o.

GOTISCH ITALIAANS BOEKENSCHRIFT (1337) Kon. Bibl. Bruss., 9169, fol. 46.

GOTISCH DIETS BOEKENSCHRIFT (15^e e.): Beatrijs Kon. Bibl. 's-Gravenhage, 76 E 5.

BASTAARDSCHRIFT (15^e e.) Stadsarchief Antwerpen, Charters, M. 314.

GOTISCH CURSIEF (15^e e.): Esmoreit Kon. Bibl. Bruss. Hulthems hs. 15589-15623.

[p. 60]

Het Romeinse kapitaalschrift, waarmee de beroemde Vergiliushandschriften geschreven werden, vertoont een dubbele vorm: een gemakkelijk leesbaar, elegant boekenschrift en een moeilijker te ontcijferen vorm, een soort cursief waarin het individuele primeert met ligatures en onregelmatige letters.

Het nieuw-cursief verbindt de letters, doch op een eigenaardige wijze, nl. niet de letter zelf wordt verbonden met een volgend element maar wel een bovenste of onderste deel van de letter met de aanvangshaal van het volgend element.

Het unciaal (wel naar het Lat. uncia, d.i. het twaalfde deel van de voet), geschreven met zware, brede en schuine penhouding, vermoedelijk naar Grieks model, biedt soliede, ronde tekens en vertegenwoordigt zeer decoratief de eerste religieuse teksten. Unciaal heeft succes vanaf de 6^de eeuw, ook in Engeland, vanwaar het in de 8^e eeuw door Ierse en Angelsaksische monniken weer op het vasteland wordt geïmporteerd en een gewichtige rol speelt in de Karolingische reform.

Naast het unciaal ontstaat het semi-unciaal (6^de-9^de e.) met letters die geredelijk passen tussen vier lijnen, tegenover de majuskel die tussen twee lijnen wordt geschreven; bij sommigen geldt semi-unciaal dan ook al als primitieve minuskel.

De Germaanse invallen en het bekeringsproces scheppen practisch de volgende toestand: In Engeland schrijft men semi-unciaal; in Spanje en Italië blijft men trouw aan de Romeinse traditie: nieuwcursief; in het Frankische rijk releveert men in de 7^de eeuw het Merovingisch.

Tegelijkertijd wendt men een nieuwe formule aan die een einde stelt aan het vroegere Romeinse procédé: in een scriptorium wordt nu alleen nog op perkament geschreven, en niet meer op papyrus.

Het énige kapitaalschrift dat nog in voege is, heet dus unciaal en komt hoofdzakelijk voor in prachtige liturgische handschriften van de tijd; het is ontaard in de 7^de eeuw door overtollige halen en trekken; in de dagelijks gebruikte boeken schrijft men semi-unciaal dat ook sedert de 6^de eeuw overladen is door fioritures en schreefvorming. Het speciale semi-unciaal uit Engeland gaat terug op een tekentechniek waarvan een variante die spits geschreven wordt Spits Iers heet.

Het nieuw-cursief vertoont een steeds groter wordende reeks afleidingen en types die het lezen dan ook bepaald moeilijk maakt. Een nationale verschijning er van is het Merovingisch, verticaal en lang, met een ogenschijnlijke preciositeit die het identificeren vergemakkelijkt en (valse) nabootsing tegenwerkt.

En zo staan wij bij de klassieke Middeleeuwen. Deze tijd, 8^e tot 11^de eeuw, behoudt uit het kapitaalschrift een alphabet van hoofdletters

[p. 61]

die zullen dienen als initialen en doet uit het nieuw-cursief een aantal varianten ontstaan, o.a. Visigotisch in Spanje en abdijschriften in het Frankenrijk. Abdijschrift wordt zo geheten omdat een bepaald type in een belangrijk abdij-scriptorium in ere was en vandaar verspreid werd; bekende voorbeelden waren: het Corbie-, Luxeuilen Lyon-schrift.

Door de bewuste revisie van onderwijs en geschrift onder Karel de Grote kreeg een nieuwe, prachtige en vormvaste letter, Karolingische minuskel geheten, de voorkeur in onze gewesten. Systematisch werden nu ook genormaliseerd de scheiding van de woorden, de logische interpunctie en het gebruik van hoofdletters bij het begin van de zin. Van nu af aan mag men met min of meer gerustheid spreken over een zichtbaar dubbel alphabet: minuskels en majuskels.

Door een intense handel en nijverheid, door een verruimde administratie wordt in de Late Middeleeuwen, 12^de-15^de eeuw, het geschrift steeds meer beoefend en gepopulariseerd. Het begin van de 13^de eeuw is nu ook het begin van een nieuw tijdperk: de Gotiek. De naam heeft op zichzelf geen zin, - evenmin als Visigotisch in Spanje -; het is een eerder pejoratieve benaming uit de 16^de eeuw voor een kunstvorm die bij de Italianen als minderwaardig gold. Die Gotische letter brengt iets nieuws: de ronde letterdelen van de Karolingische minuskel, die inmiddels spitser geworden waren, werden nu, na een periode van overgang in de 11^de eeuw, algemeen hoekig gebroken, steil, verticaal: het is onverbonden boekenschrift.

Eigenaardigheden leiden tot een cursieve Gotische letter, met verkortingen van de woorden.

Drie hoofdgroepen komen in de Late Middeleeuwen voor: 1 Gotisch fractuurschrift of fractuurminuskel. 2. De bastaardschriften die kenmerken van verschilende types verenigen en waarvan de variëteit noch het aantal te schatten zijn. 3. Gotisch cursief, soms gestereotypeerd in oorkonden en stadsrekeningen, dat wel in de 14^de eeuw minder hoekig wordt door persoonlijk rap schrijven.

In liturgische teksten die wel niet altijd met goede belichting in de middeleeuwse kapel konden worden gelezen, wordt de fractura steviger en groter. Zij heet littera grossa, littera formata (lettre de forme; écriture de forme), monnikenschrift en evolueert weinig tot in de 16^de eeuw. Met deze letter werd het Beatrijs-handschrift overgeleverd.

Uit de summiere bepaling van dit monnikenschrift blijkt al dat het identificeren van zo een tekst als werk van één bepaald auteur quasi onmogelijk is; de tijd kan wel nader omschreven worden, want de eerste letters waren groter en vetter terwijl ze in de 14^de eeuw kleiner, dunner en dichter bij mekaar geplaatst worden. Wel hebben Italiaanse,

[p. 62]

Spaanse, Franse, Nederlandse en Duitse fractura in zekere mate een hun eigen karakter. Zo b.v. streeft de Franse scriptor naar meer slankheid terwijl het Nederlandse type gedrongener is -, maar tot de werkelijke bepaling van de bewuste lettersoort kan, voor ieder scriptorium tot nog toe niet worden overgegaan. Zekere vorsers hebben wel pogingen in die zin aangewend. - we denken dan hoofdzakelijk aan E. Crous en J. Kirchner (Die Gotischen Schriftarten. Leipzig 1928) -, maar hun werk blijkt, hoe stimulerend ook, slechts een weg te hebben aangeduid.

Ook in de Beatrijs laten andere criteria zoals zekere aanvangstekens, abbreviaties, diacritische tekens, ligatures en dgl. niet toe er zelfs meer dan één hand in te ontdekken: alle persoonlijke kenmerken werden geweerd. Andere argumenten zullen moeten ingeroepen worden om meer over de schrijver van ons handschrift te vernemen.

De keurige letter van de Beatrijs, eigen aan en algemeen aangewend in zoveel waardevolle teksten, blijkt juist door dit algemene karakter de projectie te zijn van de universaliteit der cultuur van West-Europa in deze periode der geschiedenis.

Dr L. DE MAN.