Band. Jaargang 18

[p. 301]

De levenden en de doden

OP 8 NOVEMBER VAN VORIG JAAR had in de Gudrun-zaal te Roeselare een akademische zitting plaats, tijdens dewelke de vijfjaarlijkse prijs voor de roman, ingesteld door de provincie West-Vlaanderen, zou toegewezen worden. Het was, door indiskretie van enkele persmannen, een publiek geheim geworden dat deze prijs naar André Demedts zou gaan voor zijn ter perse zijnde werk ‘De Levenden en de Doden’.

Wanneer dan bij het einde van de vergadering André Demedts opgeroepen werd door de uitspraak van de jury, brak een luide ovatie los, die niet toe te schrijven was aan de verrassing gezien iedereen reeds wist wat nog niet mocht geweten zijn, doch aan de oprechte genegenheid die Demedts geniet in zijn provincie, - een sympathie die tot ver over de provinciegrenzen is doorgedrongen en langzaam geheel West-Europa verovert, met bruggenhoofden in Zuid-Afrika en ook in Kongo: omdat overal, waar er mensen naar begrip en diep-menselijke goedheid zoeken, zij vaak uitkomen bij een der vele werken van Demedts.

Demedts bekleedt een eigen plaats, als letterkundige en als mens in de wereld van vandaag, en ook zijn jongste schepping ‘De Levenden en de Doden’ heeft hem vaster op deze plaats bevestigd.

‘De Levenden en de Doden’ is een oorlogsroman. Niet omwille van het verhaal geschreven, doch om een geraamte te geven aan het vlees en de ziel der opgedane en verwerkte ervaringen.

Na de feiten-romans der eerste na-oorlogse jaren, zoals het vierdelig werk van Anne De Vries, ‘Reis door de Nacht’, worden ons de laatste jaren in het kader der oorlogsliteratuur vooral thesisromans aangeboden. ‘Die Letzte Brücke’ van Kunze en ‘Kinder, Mütter und ein Generaal’ van Reinecker demonstreren de zinloosheid van de oorlog; ‘Yellow Tapers for Paris’ van Bruce Marshall hekelt de achtergrond der verantwoordelijkheden; terwijl werken als ‘Für dich blüht kein Baum’ van Eva Müttel en ‘Wierook en Tranen’, de recente novelle van Ward Ruyslinck (een varressend werkje,

[p. 302]

dat door zijn direkte gemoedelijke stijl vaak doet denken aan ‘The Old Man and the Sea’ van Hemingway) meer begrip bepleiten voor de mensen die leven in de marge van een oorlog.

Met zijn ‘De Levenden en de Doden’ heeft Demedts eerst en vooral mens willen zijn, om van uit dit zeer realistisch en konkreet standpunt het leven te doorgronden. We zijn dit van hem gewoon, doch wellicht heeft hij nooit zo scherp het menselijk element aangeraakt als in deze roman. De reden hiervan ligt bij het karakter zelf van het boek. In zijn vorige werken is Demedts hoofdzakelijk van een autobiografische idee vertrokken; zijn ‘In uw Handen’ sloeg reeds een meer sociale richting in; thans bereikt ‘De Levenden en de Doden’ een verrassend ruime horizont. Demedts is er zichzelf gebleven: de schrijver die zoekt naar de zin van alles, en die ontmoedigd kan worden waar hij deze niet achterhaalt. Doch nu heeft hij een grote stap verder gezet: hij staat niet stil bij deze eigen ontmoediging, doch hij heeft aangevoeld dat ook andere mensen ontmoedigd tegenover bepaalde gebeurtenissen kunnen staan. Na jarenlang rondgelopen te hebben in een egocentrische kringloop om het geluk heeft hij thans uitgesproken de andere mensen binnen deze kring opgenomen. Vroeger moest de lezer nog te vaak langs Demedts om, nu kan hij zichzelf meer direkt terugvinden in dit nieuwe werk. Deze indruk wordt nog gevoed doordat een periode behandeld wordt die niet fiktief is, doch die voor het groot lezend publiek tot een levendig en nabij verleden behoort, voor sommigen zelfs nog tot een bitter heden in een onwaarschijnlijke nasleep.

Met zijn rijke ervaring en wijsheid heeft Demedts in zijn jongste roman de mensen rondom hem afgeluisterd, en het geheel van de atmosfeer die over Vlaanderen hing tijdens en na de tweede wereldoorlog heeft hij getekend met een warm menselijk begrip, dat ons eens te meer een fijngevoelig sociaal auteur laat kennen.

De story van ‘De Levenden en de Doden’ heeft een jong student, Hans Dammaert als centraal personnage, waarop vooraal de China-missionaris Steven Van Huysse als jachtwiel is ingezet, met in de achtergrond een bestendige goddelijke Aanwezigheid.

Pater Van Huysse is op zending in Europa, precies op het ogenblik dat de oorlog uitbreekt. Hij kan niet meer terug en wordt retorikaleraar aan het kollege van zijn geboorteplaats Elselo. In zijn klas vindt hij Hans Dammaert, enig kind van een karakterloze moeder en een vader die in een schijnbaar doffe apathie het leven aan zich laat voorbijgaan. Hans Dammaert is eigenzinnig, met een vrijheidsdrang waaraan alle perspektief ontbreekt.

De aantrekkingskracht van de leraar op de jongen wordt ongunstig beinvloed door deze onevenwichtigheid. Doorheen gans het boek zullen zij elkaar ontmoeten, en steeds zijn we getuige van een botsing tussen twee werelden, deze van de levenden en deze van de doden.

De omstandigheden zijn ongunstig voor Dammaert. De oorlog breekt uit, en hij zal het slachtoffer worden van de geboden onregelmatigheden. Eerst raakt hij verstrikt in de netten van een jonge zuster van zijn moeder. Hier begint de cirkel, waar hij nooit meer zal uit los komen. Hij geraakt verder

[p. 303]

in het net van een kommunistische verzetsgroep, niet uit vaderlandsliefde of andere edele motieven, doch uit zinloze opstandigheid tegen alles wat zijn vrijheid aan banden legt. Hij wordt door de bezetters gesnapt en moet tekenen als ‘vrijwilliger’ naar Frankrijk te gaan werken.

Daar zal hij opnieuw Steven Van Huysse ontmoeten, die er als arbeider onder de arbeiders klandestien zijn priestertaak uitoefent. Ginds in het kamp is Hans opnieuw verzeild geraakt in de spionagebeweging. Van Huysse weet dit, en het was een toeval dat hij van medewerking wordt verdacht wanneer Dammaert wordt aagehouden. Van Huysse en Dammaert in een zelfde cel, - doch niets dat de twee werelden kan verzoenen. Dammaert is te zwak om zijn lot te kunnen dragen: hij verklikt zijn medewerkers en tekent voor dienst bij de Vlaamse Wacht. Tijdens deze dienst zal hij bij ongeluk een kind doodschieten.

Na de bevrijding wordt Dammaert aangehouden: alles wat gebeurde tijdens de oorlog wordt thans gezien door een verblindende haat. Er is geen begrip, geen menselijkheid. En het is opnieuw Steven Van Huysse, voor de gelegenheid gevangenisaalmoezenier geworden, die Hans Dammaert in zijn hopeloze toestand aantreft en met hem liefdevol de moeizame weg opgaat naar de dodende kogel. Er is geen happy end, want d ekogel komt en doodt, en de veroordeelde jongen wordt geen held op het laatste ogenblik, - doch hij blijft datgene wat Demedts wil onderlijnen: slachtoffer van een te zwakke opvoeding, slachtoffer van de oorlog, slachtoffer van een massa waarvan Bruce Marshall zegt dat haar verstand omgekeerd evenredig is aan het aantal aanwezigen. Slachtoffer van iets dat anders had gekund, en de onvermijdelijke vraag: wat zin heeft het, waar ligt de grens tussen schuld en boete, en waar de grens tussen enkeling en massa.

Demedts heeft dit verhaal geschreven met zijn diep medeleven; hij is vol begrip voor het jonge slachtoffer. Dit begrip komt te laat voor hem, en de bedoeling is dat dit begrip moge overslaan op allen die willen luisteren, opdat aldus in de toekomst duizenden jonge levens zouden gered worden.

Er zijn weinig schrijvers geweest in Vlaanderen die dergelijk pleidooi zo overtuigend, zo warm, zo schrijnend hebben kunnen houden als Demedts het doet in zijn ‘De Levenden en de Doden’. De auteur weet ten andere het verhaal los te rukken uit de engheid van die enkele jaren en het een universeel karakter te geven, waardoor deze oorlogsperiode ingeschakeld wordt in het geheel van het kosmische leven.

Spontaan denken we aan een boek van een ander West-Vlaming, eveneens met de vijfjaarlijkse prijs van de provincie bekroond: ‘De Zure Druiven’ van Gaston Duribreux. Ook Duribreux laat in zijn roman een stel jongeren optreden, geworpen in oorlogskonflikten. Mensen die naast elkaar leefden, leven plots in elkaar, of staan ineens tegenover elkaar. Er zijn parallellen tussen het boek Duribreux en dit van Demedts. Het groot verschil ligt echter in de toon en de universaliteit van het karakter.

[p. 304]

Demedts heeft daarbij niet kunnen nalaten een garve wijsheden uit te strooien. De vele marginale beschouwingen remmen het verhaal: ze breken het niet, doch zij vragen onze aandacht voor de hoogdringendheid van het geval: het leven. De dialoog in het boek is zeer sterk, toch nog altijd iets kunstmatigs, zonder echter tot pose over te slaan. Dit zal zo blijven, omdat zijn gemoed té vol is en onder druk blijft van zijn verstand. Ook de uitgeronnen inleiding rond Steven Van Huysse leidt ons aanvankelijk van de kern van het boek af; er zijn daar enkele overbodige bladzijden die niet bij machte zijn ons in de atmosfeer van het gegeven te brengen. Deze tekorten zijn echter naast de vele rijkdommen van het boek zo gering, dat zij er totaal door overschaduwd worden.

In ‘De Levenden en de Doden’ hebben we een Demedts leren kennen, die we in zijn vorige werken minder hadden ontmoet: de auteur die praktisch totaal afstand kan doen van zichzelf, gevend alles wat hij ‘is’: zijn goed en wijs gemoed. Waar hij vroeger uit zichzelf vertrok en eerder bij zichzelf terugkwam, heeft hij thans zijn geladen gemoed op zijn omgeving geworpen. Het vele dat hij ons reeds geschonken heeft is er, zo mogelijk nog oprechter door geworden, alleszins direkter, inniger en meer algemeen-menselijk.

Ange Clooster

[p. *183]

André Demedts

[p. *184]

De Noord-Limburgse schrijfster Marie Koenen is op 11 juli j.l. overleden. (Cfr. Band, Aprilnummer 1959: ‘Doctor Marie Koenen tachtig jaar’ blz. 139-148).