Band. Jaargang 14

[p. 339]

Jacques Perk en Mathilde

JACQUES Perk staat aan het begin van de moderne Nederlandse poëzie. Zijn sonnetten openbaarden een gans nieuwe wereld van beelden en geluiden en vormden dan ook een sterk contrast met de enge en burgerlijke verzenmakerij van de met goede bedoelingen bezielde, maar bekrompen voorgangers, wier smalle vizie op het leven en de natuur, samen met hun geringe aesthetische bekommernissen, tot de verdorring van de poëtische aandrift had geleid.

Jacques Perk bracht opnieuw geestdrift in de enge wereld van de toenmalige Hollandse literatuur waarin Multatuli reeds zijn banbliksems had geslingerd. Nog was het frisse geluid van Guido Gezelle niet tot Holland doorgedrongen toen Jacques Perk in 1881 op twee en twintigjarige leeftijd overleed en een litteraire erfenis naliet, die van grote betekenis zou zijn voor de opbloei van de Nederlandse poëzie.

Hij werd geboren te Dordrecht op 10 Juni 1859. Zijn vader was predikant en letterkundige en ook de zoon kwam spoedig tot de vaststelling dat hij dichterlijk talent bezat. Reeds op zijn zestiende jaar schreef hij verzen en schetsen waaruit een, voor zijn leeftijd, ongewone belangstelling sprak voor de verschillende aspecten van het leven en de kunst. Hij vertaalde verschillende gedichten van Goethe en Lessing en schreef een drietal toneelspelen, naast een uitvoerige beschouwing over de roeping van de toneelspeler, wat duidelijk aantoont dat hij ook het theater op nieuwe wegen wilde leiden.

Een bloedspuwing maakte in 1878 een einde aan zijn studiën. Toen hij zich genezen waande zocht hij een betrekking in de journalistiek en in 1880 liet hij zich inschrijven als student in de rechten omdat hij, naast de literatuur, een maatschappelijke werkkring wilde veroveren. Hij had toen reeds Mathilde ontmoet, de jonge vrouw aan wie hij zijn schoonste sonnetten wijdde.

Einde September 1881 werd hij ernstig ziek. ‘Bij een katharale aandoening van maag en ingewanden, voegde zich een abces in de long. Langzaam maar zeker ging het slopingswerk voort. Lang bleef hij worstelen, want hij smachtte naar het leven en wilde het door geestkracht ophouden’ schreef Carel Vosmaer. Maar op Dinsdag, 5 November, werd de dood hem onthuld.

Slechts enkele jaren had hij geleefd en gewerkt, maar de sonnetten die hij aan zijn geliefde wijdde, zouden de wedergeboorte inluiden van de Nederlandse poëzie.

[p. 340]

Driemaal is Jacques Perk tijdens zijn kort leven door de liefde beroerd geworden. Maar telkens botste deze liefde op de tegenstand van het lot. Het leek wel of deze gevoelige knaap voorbestemd was om nooit het eenvoudig, menselijke liefdegeluk te mogen kennen. Maar zonder deze ontgoochelingen zouden wij wellicht nooit de verzen hebben waaruit de hoge geestelijke vervoering opklinkt van een dichter die, evenals Dante voor zijn Beatrice, de ideale schoonheid oproept van de, alleen zuiver geestelijk, te bereiken beminde.

Op achttienjarige leeftijd werd Jacques Perk voor de eerste maal verliefd op Marie Champury. Het was niet de louter romantische verliefdheid van de knaap die dichterlijke aspiraties koesterde, doch de oprechte hartstocht van de vroegrijpe dichter, die zich reeds in alle ernst als verloofd beschouwde.

‘Voor de groei van de mens en de dichter was deze eerste muze-enminnares van een onschatbare betekenis’ getuigde Garmt Stuiveling. ‘Blijkens enkele bewaard gebleven briefkladjes heeft Jacques op deze verhouding, welke door toedoen van de ouders verbroken werd, gereageerd met een heftige ernst, die duidelijk bewijst, hoezeer dit alles hem aan het hart ging’.

Al moet deze eerste ontgoocheling groot geweest zijn, tot het schrijven van waardevolle verzen heeft zij hem niet geinspireerd. Maar een jaar nadien zou dit wonder gebeuren, toen hij in Juli 1879, tijdens zijn vacantieverblijf te Laroche in de Belgische Ardennen, Mathilde Thomas leerde kennen, een jonge blonde dame van twintig jaar, die hij goed en schoon en innemend vond en waarvoor hij, ofschoon zij reeds verloofd was, een diepe verering gevoelde, ‘maar niet de liefde, die nodig is voor een huwelijk’.

Zelf verklaarde hij in een van zijn brieven: ‘vijf lange dagen genoten we haar gezelschap en ik bemerkte alras dat zij in zich verenigde al het innig vrouwlijke wat ik toekende aan de ideale vrouw mijner gedachten, niet aan de vrouw, die ik tot gade zou wenschen’.

Maar niet alleen Mathilde doch ook de natuurschoonheid van de Ardennen, met de raadselachtige aantrekkingskracht van de grotten van Han, had op hem een diepe indruk gemaakt. In dit rotsachtig bergland, dat zulk een sterke tegenstelling vormt met het bijna vlakke en egale hollandse lanschap werd de schoonheid geboren die Jacques Perk in zijn gedichten heeft opgeroepen.

De schoonheid van de natuur, samen met de bekoorlijkheid van Mathilde, schonk hem een nieuwe visie op het leven en de kunst. In de spiegeling van de Ourthe en in de sombere grootsheid van de grotten van Han vond de twintigjarige, door de liefde beroerde dichter, de beelden en de gevoelens die in de tamme, burgerlijke wereld van de toenmalige Hollande poëzie een gans nieuwe poëtische wereld zouden doen ontstaan.

Maar naast deze uiterlijke invloeden, opgevangen door een nog argeloos oog en een nog bijna kinderlijk gemoed, dat reeds bittere teleurstellingen had gekend, werd de innerlijke sfeer van deze poëzie bepaald door de

[p. 341]

geestelijke omgang met Dante, Petrarca en Goethe en door de bijna platonische liefde voor Mathilde, de blonde, innemende dame, die reeds verloofd was en voor hem onbereikbaar bleef. ‘Hij had behoefte om lief te hebben zoals Dante Beatrice, Petrarca Laura, Goethe de Muze, en de dichterlijke mannen onder de Roomsen Maria beminden’.

Al doet het niets af aan de oprechtheid van Jacques Perk, voor hem is de Mathildefiguur slechts de muze van zijn dichterlijke droom geweest. Hij was de nieuwe troebadoer die voor zijn schoonheidsverlangen een aanbiddelijk wezen zocht, w:aarin hij al de hoedanigheden terug kon vinden van de in zijn geest opgeroepen ideale vrouw. En aan deze ideale vrouw zou hij zijn gedichten wijden die, naar de woorden van Dr Stuiveling, geen uiting waren van gepassioneerd gevoel, ‘maar het schoonste voorbeeld van hoofse minnelyriek in onze taal, ontstaan uit het kunstzinnige spel van een vrouwendienst, even chevaleresk, als in de late riddertijd’.

Jacques Perk had reeds lang het inzicht een sonnetten-cyclus te schrijven. Hij koos de sonnetvorm omdat hij meende dat het denkbeeld dat hij had kunstig moest worden uitgedrukt en dat geen moeite hem te veel mocht zijn.

Dit plan kreeg vaste vorm na zijn bezoek aan de grotten van Han en zijn ontmoeting met Mathilde. Zoals Dante zocht hij naar een ideaal wezen dat hij liefhebben en aanbidden kon. Niet de aardse vrouw zocht hij in Mathilde, niet de vrouw waarmee hij door het leven wilde gaan, doch de geidealiseerde schoonheid waarvoor hij een goddelijke bewondering en een bovenaardse, louter platonische geestdrift kon koesteren. Zij moest voor hem de Madonna worden, de moeder Gods, waarin hij de hemel en de aarde weerspiegeld zag.

Hoe minzaam heeft uw koozend woord geklonken,
Uw zilvren woord, maar al te goed verstaan!
'k Zag in uw oog een glimlach en een traan,
Blauw bloempje, waarin morgenparels blonken;

Gij wijst mij naar de Moedermaagd, ik waan
Mij in aanbidding voor haar weg-gezonken...
Daar voel ik me eindeloozen vreê geschonken:
Ik zie naar haar - Mathilde, u bid ik aan:

Gij, die de Moeder mijner liefde zijt,
Zijt Moeder Gods, want God is mij de Liefde:
U zij mijn hart, mijn vlammend hart gewijd!

Een kerk rijst allerwegen aan uw zij -
O, deernisvolle ziel, die niemand griefde,
O, mijn Madonna! bid, o, bid voor mij!

Het vergoddelijken van de vrouw is bij Jacques Perk tevens het vergoddelijken geworden van de aardse schoonheid. Na zijn tocht door de grotten,

[p. 342]

deze sprookjespaleizen onder de rotsen, die op hem echter een gruwelijke indruk hadden gemaakt en hem aan de dood en aan de hellevaart van Dante deden terugdenken, ontdekt hij weer het licht, het leven en de liefde en hij werpt de doodsgedachte van zich af, om zich opnieuw te storten in de geestelijke minneroes, die de schoonheid van Mathilde hem openbaarde.

Een kreet van levenslust dringt uit het hart,
En duizendwerf tot in het hart der aarde,
Weergalmt hij door het dodenrijk der smart...

Daar is het licht, het leven, liefde en lust,
't Is of ik alles nooit voorheen ontwaarde,
De traan wordt lach en de onrust zoete rust.

En dan, als in een opwelling van geestdrift en smartelijk geluk, stort hij zijn vervoering uit voor de vrouw, die hij als het ware vereenzelvigd ziet met het heelal, waarvoor hij biddend ligt gebogen.

De Nacht week in het woud en, bij haar vluchten,
Heeft ze op struweel en bloem een dauw-kristal
Geweend, dat glinstert in de zon, en zuchten
Luwt ze uit het woud, langs berg en beemd en dal;

En daar, op 't smalle pad, in hooger luchten,
Ontwaar ik haar, die wuift, mijn ziel, mijn al...
Doch uit mijn hart rijst naar die hoge luchten
De klacht: hoe klein, hoe klein is mijn heelal!

Meer neen! haar lokken zijn van zonnegoud,
En 's hemels blauw is 't blauw dier droomende oogen,
Haar boezem is de berg en 't golvend woud;

O, zomer, zonneschijn en hemelbogen,
Waarin haar aangezicht mijn liefde aanschouwt, -
Heelal, waarvoor ik biddend lig gebogen!

Na Mathilde, die verloofd was en niet eens de Nederlandse taal begreep waarin de dichter haar verheerlijkte, heeft Jacques Perk in zijn laatste levensjaar een minder platonische, doch menselijker liefde opgevat voor Joanna Blancke, met wie hij een innige briefwisseling heeft gevoerd.

Zonder twijfel koesterde hij voor Joanna een diepere genegenheid dan voor de verheerlijkte en door de verzen onsterfelijk geworden Mathilde. Ook Joanna had zich verloofd, maar zij verbrak haar verloving de dag nadat deze bekend was gemaakt. Al weten wij niet of zij Jacques Perk haar wederliefde heeft betuigd, toch heeft Dr Stuiveling duidelijk aangetoond dat meerdere gedichten door haar geinspireerd werden en dat hij voor haar een diepe menselijke liefde moet hebben gekoesterd.

[p. 343]

Alleen de dood heeft een einde gemaakt aan deze laatste verhouding, waarvan Jacques Perk waarschijnlijk hoopte dat zij eenmaal een verhouding voor het leven zou worden.

Zijn zwanezang ‘Iris’ droeg hij op aan Joanna. Dit gedicht, geschreven enkele weken voor zijn dood, is de uitdrukking geworden van het vergeefs verlangen naar liefde en geluk en van het eenzaam streven van de dichter naar het onbereikbare en naar een goddelijke schoonheid, die niet van deze aarde is.

Ik ben geboren uit zonne-gloren
En een vochtige zucht van de zee,
Die omhoog is gestegen, op wieken van regen,
Gezwollen van 't wereldsche wee. -
Mij is gemeenzaam, wie even eenzaam
Het leven verlangende slijt,
En die in tranen zijn vreugde zag tanen..
Doch liefelijk lacht, als hij lijdt!

Slechts enkele jaren had Jacques Perk geleefd en bemind. Maar toen hij op twee en twintigjarige leeftijd overleed, had hij een reeks sonnetten geschreven, die het begin zouden zijn van een gans nieuwe bloei in de Nederlandse poëzie.

P.G. Buckinx