Band. Jaargang 14

[p. 58]

Steen des Aanstoots?
De nieuwe Woordenlijst van de Nederlandse Taal

VELE van de lezers zal het niet onbekend zijn dat de door de Nederlandse en Belgische regeringen ingestelde ‘Woordenlijstcommissie’ voor enkele tijd met haar werk is klaar gekomen en dat zij een nieuwe ‘Woordenlijst van de Nederlandse Taal’ aan de openbaarheid heeft prijsgegeven.

Rond die nieuwe woordenlijst is reeds heel wat te doen geweest en meer dan een taalgeleerde - die niet tot de commissie behoorde - stak reeds menig schotje voor de nieuwe lijst, betogende dat zij onvolledig, onjuist en foutief is en tot een tweedrachtsappel zal verworden.

De grote reden waarom de opponenten de commissie de pen op de neus zetten is dat de nieuwe woordenlijst geen richtsnoer of leidraad zou zijn maar een eenvoudig registreer-apparaat dat een te grote vrijheid laat aan de woordgebruiker en daardoor de taalanarchie in het zadel tilt. Aleer voor en tegen op de schaaltjes te leggen, weze het ons vergund even stil te staan bij het ‘waarom’ van de nieuwe lijst.

En dan kunnen we vooreerst, met Prof. Dr. J.-L. Pauwels, lid van de Commissie, wijzen op het belangrijke feit dat er nu eindelijk een volledige officiële codificatie bestaat van de spelregels en de andere taalverschijnselen die daarmede verband houden.

Tot op heden ontbrak inderdaad deze officiële codificatie. Er waren wel de hand- en woordenboeken van de Noord-Nederlandse taalgeleerden Siegenbeeck, De Vries en Te Winkel, waaraan de Nederlandse regering a posteriori tot op zekere hoogte gezag had willen toekennen en in België waren er wel een paar onvolledige Koninklijke Besluiten van 1844 en 1864 die betrekking hadden op 18 spellingregels, maar een aantal punten waren, vóór 1946, nooit officieel geregeld. Zo b.v. de spelling van de bastaardwoorden, het gebruik van de tussenklanken -n en -s in samenstellingen, het geslacht van de zelfstandige naamwoorden. Men volgde, ook voor deze kwesties, de aanduidingen van de woordenlijst van De Vries en Te Winkel. Een officiële verplichting was dit echter niet.

Met de nieuwe woordenlijst krijgen we nu de codificatie van alles wat officieel werd vastgesteld in 1844, in 1864, in 1946, samen met de regeling van de tot dusver nog niet officieel opgeloste kwesties.

[p. 59]

Men heeft dus de zekerheid dat alles wat in de lijst wordt aangetroffen door de regeringen van Nederland en België met het teken ‘officieel aanvaard’ is gemerkt. Met één woord, we hebben een in alle opzichten gezaghebbende bron. Dit nu was noodzakelijk, want men kon zich tot dusver, behalve op de onvolledige en verouderde woordenlijst van De Vries en Te Winkel slechts beroepen op woordenboeken als die van Van Daele, Koenen, Verschueren, enz., alle wel goed in hun soort, maar die ten slotte met geen wettelijk gezag waren bekleed. De vaste leidraad is er nu eindelijk.

Tot daar de verantwoording over de opzet en de geest waarin de Woordenlijstcommissie heeft gewerkt.

Deze opzet is ongetwijfeld lofwaardig en wel niemand zal er gevonden worden die het niet eens is met de bekommernis die bij de regeringencommissie voorzat. Het schoentje nijpt echter niet daar maar, zoals de tegenstanders zeggen, bij de uitwerking van de opzet.

In de plaats van de taaleenheid te bewerken, werd een toren van Babel gebouwd. En de argumentatie van de tegenstanders wordt bij de bewerkers van de lijst zelf gezocht, waar die, zoals Dr. Leenen het deed, moeten toegeven dat ‘de hoofdindruk van de zeer vele, laten we maar zeggen de massa van de belangstellenden, die na jaren van onzekerheid en afwachten rekenden op een vaste en strakke leidraad, er een is geweest van teleurstelling. In honderden, ja duizenden gevallen wordt de schrijvende de keuze gelaten tussen twee of meer mogelijkheden.’

En Dr. Leenen rechtvaardigt deze houding van de spellingcommissie volgenderwijze: ‘De samenstellers van de Woordenlijst hebben zich natuurlijk rekenschap gegeven van dat kwaad, maar ze hebben het moeten voor lief nemen als een noodzakelijk kwaad. Zij mochten niet de voorkeur van een gedeelte van de taalgemeenschap involgen ten koste van die van het andere gedeelte.’

Wat hierop neerkomt, aldus de tegenstanders dat, om die eenheid te bewaren er twee tot vier schrijfwijzen voor éénzelfde woord werden geconsacreerd. Dat is dus, m.a.w. een eenheid, die haar zwakheid verbergt achter het mom van een verscheidenheid.

Wie uitgaat van de stelling dat een woordenlijst niets anders is dan het registreren van bestaande vormen, kan zich bij deze veelheid aansluiten. Wie echter de mening is toegedaan dat een officiële woordenlijst een richting moet geven en de taalgebruiker een steun en een stut moet zijn, kan zich bij deze facultatieve spellingen niet neerleggen omdat zij, zijns erachtens, tot taalanarchie moeten leiden. Want zijn er twee of drie schrijfwijzen voor éénzelfde woord toegelaten, waarom dan geen vierde of vijfde, van het ogenblik dat een deel van de schrijvende gemeenschap dat verlangt?

De Woordenlijst, alsdus Dr. Leenen verder, weerspiegelt de toestand zoals die tegenwoordig in het Nederlandse taalhuishouden nu eenmaal is... Waarop dan kan gereplikeerd worden: Goed en wel, maar moest de Belgisch-Nederlandse Commissie alleen maar de bestaande toestand registreren, of

[p. 60]

werd zij niet juist en integendeel in het leven geroepen om aan de bestaande toestand van verwarring en onzekerheid te verhelpen?

Maar laten we nu liever deze toch enigszins steriele twist door anderen beslechten en gaan we even na hoe de nieuwe Woordenlijst werd opgevat en wat er in te vinden is.

Het eerste gedeelte, dat uit 70 bladzijden bestaat, is bedoeld als leidraad voor het correct schrijven van de Nederlandse taal; het tweede gedeelte bevat de eigenlijke woordenlijst.

Deel één begint met de ‘Genus of het Woordgeslacht, de Voornaamwoordelijke aanduiding en de Naamvalsvormen’.

Uit practische overwegingen, aldus de samenstellers, werd besloten de oude aanduidingen ‘m’ (mannelijk), ‘v’ (vrouwelijk) en ‘o’ (onzijdig) te behouden. Men spreekt echter niet meer van een mannelijk of vrouwelijk substantief, maar van een ‘hij’-woord, zegge een ‘de’-woord met hij-aanduiding; een ‘zij’-woord, zegge een ‘de’-woord met zij-aanduiding. Het teken ‘o’ stempelt een substantief tot een ‘het’-woord. Door deze nieuwe betekenis van de aanduidingen ‘m’, ‘v’, en ‘o’ hebben de samenstellers de moeilijke klip van het geslacht der substantieven willen omzeilen. Een zelfstandig naamwoord is niet meer mannelijk of vrouwelijk of onzijdig, maar het is een ‘hij’-, een ‘zij’ of een ‘het’-woord geworden. Bedoeling van deze vagere omschrijving is geweest een nieuwe groep van substantieven te kunnen aanleggen die bij De Vries en Te Winkel en veelal in het Zuiden het genus femininum hebben, maar in het Noorden meestal als ‘hij’-woorden worden gebruikt. Deze woorden werden thans in de nieuwe lijst onder een dubbel teken opgenomen. Het teken ‘v. (m)’ geeft dus aan dat het aldus gemerkte substantief een zij-woord is, dat ook als hij-woord mag behandeld worden. M.a.w. de samenstellers hebben aan het Zuiden zijn voorkeur gelaten zonder het Noorden tegen de borst te willen stuiten.

Enkele voorbeelden mogen dit verduidelijken. Substantieven als: bank, fles, kast, kerk, tafel, school, roos, peer, bes, beek, golf, aarde, maan en ster, die vroeger uitsluitend ‘zij’-woorden waren, mogen thans ook als ‘hij’-woorden gebruikt worden. Van een tafel mag dus gezegd worden dat ‘zij’ of dat ‘hij’ groot is.

Het aantal substantieven dat onder deze rubrieken valt, is zeer groot. Voor een groot deel van de zelfstandige naamwoorden is dus vrijheid gelaten in geschrifte het mondeling taalgebruik te volgen.

Andere substantieven dan weer, die vroeger uitsluitend vrouwelijk waren, worden thans ‘hij’-woorden, zoals tram (ook trem), suiker, koffie, film, enz.

Wat de naamvalsvormen betreft, mag de naamvals -n behouden blijven voor wie dat wenst. Men mag dus nog steeds schrijven: ‘Wij hebben den vermolmden eik geveld; dien konden we niet langer in onzen tuin dulden.’

[p. 61]

Een tweede hoofdstuk dat heel wat stof heeft doen opwaaien is dat van de spelling der bastaardwoorden. Tot op heden was er voor de spelling van deze woorden nog geen vaste regel. Thans is er die wèl, maar de facultatieve schrijfwijzen zij zo menigvuldig geworden, dat vele tegenstanders menen dat er thans nog minder sprake is van een vaste regel dan vroeger. De samenstellers hebben zich inmiddels als regel gesteld dat niet door een tè sterke vernederlandsing het gebruik van bastaardwoorden diende aangemoedigd te worden. In een groot aantal gevallen werden dus dubbelvormen toegelaten, maar de spelling die vooraan komt, geniet de voorkeur.

Ook hier kunnen enkele voorbeelden de opzet der samenstellers nader illustreren.

C mag b.v. k worden, waar deze dubbelvorm reeds bestond, zoals: academisch en akademisch; controleur en kontroleur; critiek en kritiek; ceramiek en keramiek.

Coiffeur, cadeau, causeur, cowboy, enz., blijft echter met c.

Ou (als oe-klank) wordt oe geschreven, waar dit reeds bestond. B.v. koers, toerist, enz. In sommige gevallen is oe als ou erkend, meestal met voorkeur echter voor ou. B.v. douane, gouverneur.

Qu mag soms vervangen worden door kw. Quitantie en kwitantie, kwadraat en quadraat, maar consequent wordt nog steeds beter met een qu dan met kw geschreven.

Th wordt meermaals vervangen door t. Telepatie en etnografie evenals ritme hebben geen h meer. Bij apotheker, methode, neurasthenie, enz., wordt echter de voorkeur nog gegeven aan th.

X wordt in de meeste gevallen facultatief ks. B.v. Examen en eksamen, excursie en ekskursie, excuus en ekskuus, exempel en eksempel; maar: exact, exclusief, expeditie, export, exprestrein en externaat blijven met een x geschreven.

S krijgt in een aantal woorden facultatief z naast zich. Zo: fase en faze, present en prezent, presenteren en prezenteren, maar preserveren, presideren en president b.v. blijven nog steeds en uitsluitend met s.

Socialiseren mag met een s of een z worden geschreven; sociaal-democraat en sociaal-democratie met een c of een k, maar sociaal-democratisch blijft met een c. Vokaal mag met c of k, maar vocaliseren blijft met een c; toast mag ook toost worden en transitoir mag transitoor geschreven, maar sauveren blijft met au. Als we nu nog zeggen dat kaki zonder h moet geschreven worden maar kathedraal haar h mag behouden, dan hebben we over het hoofdstuk van de bastaardwoorden en hun spelling wel voldoende gezegd om aan te tonen dat men zonder de nieuwe woordenlijst naast zich, geen behoorlijke zin meer kan schrijven. Tenzij men zich aan de vroegere spelling houdt; dan is de kans het grootst dat men er met het minste aantal fouten van af komt.

Tot slot moeten we toch nog een woordje reppen over de tussenklanken e(n) en (e)s.

[p. 62]

N blijft behouden, wanneer het eerste lid noodzakelijk de gedachte aan een meervoud opwekt, b.v. bijenkorf en boekenkast, of wanneer het eerste lid een niet-vrouwelijke persoonsnaam aanduidt, b.v. heldendaad, herenhoed, vorstenkroon, ziekentroost.

In de andere gevallen valt de bindings-n weg. B.v. apegezicht, slangestaart, hondetrouw, lekebroeder, ganzepen, speldeknop, eikeboom, pereboom, enz.

De bindings-s wordt nog geschreven waar ze gehoord wordt of waar ze gevolgd wordt van een sisklank, die scherp is of scherp wordt door de samenstelling.

Tenslotte zij er nog op gewezen dat de nieuwe woordenlijst tevens nog het gebruik van het koppelteken regelt evenals dit van het deelteken, het weglatingsteken en de hoofdletters.

En daarmede kunnen we het - in deze toelichtende inleiding - wel stellen. Het hoort niet aan ons, een oordeel te vellen over de nieuwe woordenlijst. Dat zullen - uiteindelijk - de geleerde filologen wel doen. Alleen willen we besluiten met een rechtvaardiging van de Commissie en met een wederwoord van de tegenstanders. Uit beide argumenten kunnen de lezers dan afleiden dat ze best de nieuwe woordenlijst kopen... en haar gebruiken in afwachting dat er een nieuwe lijst verschijnt.

Ziehier wat de Commissie zegt:

‘De tegenstanders mogen bedenken dat een woordenlijst er niet is om goede stilisten en taalkunstenaars aan banden te leggen, maar om ‘gewone’ mensen een norm te geven. Bovendien moeten zowel de radicale als de meer toegeeflijke critici bedenken dat de woordenlijst niet voor eens en altijd is samengesteld. Het is niet zeker, dat de bewerkers van een volgende druk steeds met onze beslissingen zullen instemmen. Een nieuwe uitgave zal de weerspiegeling moeten zijn van nieuwe inzichten en mogelijke nieuwe taalfeiten in Zuid en Noord.’

Waarop de tegenstanders antwoorden:

‘In beide gedeelten van het Nederlandse taalgebied verlangde men vóór alles eenheid, en deze eenheid is ons nu aan beide zijden onthouden geworden. Neen, wij kunnen het bereikte resultaat niet erg gelukkig noemen en slechts de wens uitspreken dat, hoe dan ook, de eenheid van schrijfwijze zo spoedig mogelijk zou bereikt worden...’

Bert Fierens