Band. Jaargang 13

[p. 15]

De Madonna in de Kunst

GEDURENDE de maanden september, oktober en november van dit jaar greep in het Kon. Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen een grootscheepse tentoonstelling plaats, geheel gewijd aan de ‘Madonna in de Kunst’. Deze belangrijke verzameling kunstwerken uit de bijzonderste collecties van Europa mocht derwijze een succes kennen dat in totaal meer dan 115.000 bezoekers genoteerd werden.

In deze bijdrage heeft het weinig betekenis op de organisatorische inspanningen van het Antwerpse stadsbestuur te wijzen. Toch willen wij vooraf even herinneren aan het opzet van de Magistratuur der Scheldestad, die vóór een tweetal jaren een programma van een paar grote tentoonstellingen had opgesteld, dit buiten haar toch reeds Zo ruime en actieve culturele werking. In 1952 werd de eerste expositie over het thema ‘De Arbeid in de Kunst’, zijnde een overzicht van Meunier tot Permeke, open gesteld. Inmiddels werd de tweede tentoonstelling ‘De Madonna in de Kunst’ om verschillende redenen verdaagd. Het bleek inderdaad dat dit onderwerp een langduriger voorbereiding vroeg dan men aanvankelijk veronderstelde. Het volstond overigens niet om alleen de rijke collecties van het eigen land te onderzoeken. De draagwijdte van het opzet kon er slechts aan winnen door ook de deelname van buitenlandse werken te verwerven. Bestond het werkcomité uit de hh. L. Craeybeckx, burgemeester van Antwerpen, J. Wilms en F. Tijsmans, schepenen, Dr. K.C. Peeters, stadssecretaris, Dr. W. Vanbeselaere, hoofdconservator van het Kon. Museum te Antwerpen en Dr. F. Baudouin, ook de aanwezigheid tijdens de openingsplechtigheid van Z.E. Kardinaal Van Roey, Mgr Forni, apostolisch nuntius, Mgr Calewaert, bisschop van Gent, Mgr Kerkhofs, bisschop van Luik, de h. Collard, Minister van Openbaar Onderwijs en de vertegenwoordigers der regeringen van Nederland, Italië, Frankrijk, Zweden, Zwitserland, Oostenrijk, Engeland en de Duitse Bondsrepubliek, wijst voldoende op welke ruime steun de inrichters konden rekenen om het grootse opzet tot een werkelijke kunstmanifestatie te laten uitgroeien.

Te Antwerpen kon een keure van de schoonste Mariale iconografie van de 7e tot de 18e eeuw der West-Europese kunst verzameld worden, waarvan het documentair belang slechts op de tweede plaats dient gesteld.

Het is een bevestiging geworden van de bijzondere inspiratiekracht welke de Madonna-figuur op zovele opeenvolgende generaties van kunstenaars

[p. 16]

heeft uitgeoefend; vooral aanwijzend hoe met het voortschrijden der eeuwen een verheven thema tot een steeds ‘menselijker’ uitbeelding is gekomen. Een hele gamma van diepe ontroering aanduidend waarin de meer en meer aardse betekenis van het beeld toenam met de sociale vooruitgang.

Een onderwerp dat zulk een machtige stroom aan emotie en belijdende overtuiging heeft voortgebracht, kan stellig nooit volledig binnen de muren van één Museum worden samengesteld, al zullen de bezoekers van deze tentoonstelling over ‘De Madonna in de Kunst’, niet licht de rijke keuze van meesterlijke werken op gebied van schilderkunst, sculptuur, weefsels wandtapijten, grafiek, smeedwerk en handschriften vergeten.

De figuur van de Madonna is een voortdurende bron geweest waarnaar de beeldende kunstenaars zich van in de vroege Middeleeuwen aangetrokken voelden. In de evolutie van de tijd heeft elke generatie haar voorstelling van Maria geschapen. In haar niet alleen de Goddelijke Moeder uitbeeldend, doch tevens ook de verpersoonlijking brengend van het zuiver en ideale ‘vrouwelijke’ wezen. Wellicht brengt geen enkel thema zulk een rijke mogelijkheid tot vergelijking van de opeenvolgende perioden uit de West-Europese beschaving, als dit verkozen door de inrichters dezer tentoonstelling te Antwerpen. Vooral daar zij er in geslaagd zijn toch een vrij volledig overzicht te brengen van het vooropgestelde tijdperk. In de verschillende stijlperioden vallen de varianten telkens weer op doordat naast de hoofdzakelijke betrachting om het kunstvolle in de eerste plaats te laten overheersen, ook het kunsthistorische en documentaire niet verwaarloosd werd. Wat de byzantijnse, romaanse, primitieve, renaissance en barokke kunst heeft voortgebracht aan waardevolle werken, werd in een schitterende confrontatie tegenover elkaar gesteld in een tentoonstelling met ruim 600 nummers. Zulk een omvangrijke verzameling moet onwillekeurig leiden tot het verwerven van een inzicht in de diverse gevoelswerelden van de kunstenaars uit een verleden waarin geleidelijk een sterke ontplooiing op geestelijk gebied plaats vond.

De vrouw heeft bijzonder als symbool haar sterkste betekenis in de kunst verworven. Al werden er stellig vrouwenportretten geschilderd, toch treedt zij hoofdzakelijk op het voorplan door haar geïdealiseerde belijdenis in het religieuse kunstwerk. In de vroegste tijd voornamelijk onthecht aan het aardse doch naargelang de tijd voortschrijdt door krachtiger vezels aan het menselijke verbonden. Daarbij komt nog het wezenlijke verschil van het karakter der verschillende volkeren, die in het verleden steeds meer afgesloten nationaliteitskenmerken konden behouden dan thans, en welke ook in deze Madonna-voorstellingen te vinden zijn. Bij de Itialiaanse meesters vaak praleriger tegenover de Sibyllijnse geslotenheid van de Duitser en de ontvankelijke gemoedelijkheid van de Vlaming. Dit zijn steeds diepere facetten van de overigens niet zo geringe afstanden die verder elke tijdsgeest afgescheiden van elkaar houden.

Zijn het niet die sterke varianten van zuivere ontroeringen, van pathetische notities, van vergeestelijking der gedachten en van de rijkdom van het realistische, die zo rijk genuanceerd in het werk van deze talrijke meesters

[p. t.o. 16]

Email de Limoges, 13^e eeuw.
Museum van Dijon.

Madonnabeeld uit de 16^e eeuw.
Niedersächsische Landesgalerie ‘Welfenmuseum’,
Hannover.

[p. t.o. 17]

Maria als Hodigitria een Italo-Byzantijns werk uit de 10de eeuw.

Riemenschneider: Madonna met Kind.
Lindenhout met oude polychromie
(1463-1531).

[p. 17]

kunnen ontdekt worden? Hierdoor groeide een thema, als dit van de Madonna in de Kunst, uit tot een legering van artistieke en geestelijke elementen.

Men kan zich afvragen waarom een overzicht als dit te Antwerpen gebracht, afgesloten werd met de 18e eeuw. Vooreerst is de religieuse schilderkunst sedert die tijd meer en meer naar het achterplan verdrongen. Zelfs ondanks enkele betekenisvolle werken en de heropleving ervan in de moderne kunst, zoals Frankrijk met zijn Kerk te Assy aantoont, kreeg ze geen overheersende uitstraling meer. Want het is opvallend dat de belevenis en tevens ook de belijdenis van de religieuse kunst, naarmate de ontwikkeling van de sociale levensvoorwaarden een groter kloof trok, de confrontatie van de kunstwerken van vroeger en later een verschrompelijking van de innerlijke religieuse gloed scherper zou aantonen.

Ook alle oude meesters hebben zich niet dicht gehouden bij het hoge godsdienstige gevoel waarnaar zij hun inspiratie richtten. Is daar bv. niet het meesterlijke schilderij ‘Maria met de Engelen’ van Jean Fouquet (15e eeuw), in bezit van het Kon. Museum te Antwerpen, een overtuigend bewijs van? Dit bevreemdende meesterwerk waarvoor naar het schijnt de gunstelinge van Charles VII, met name Agnes Sorel, model stond. Zelfs de naakte, geheel in rood geschilderde engeltjes op de blauwe achtergrond verraden iets van de innerlijke afgunst van de schilder wegens zijn noodgedwongen afstand van de schone vrouw ten gunste van zijn opdrachtgevers. Dergelijke voor de kunstliefhebber bijkomstige randnota's bij een schilderij, hebben natuurlijk niets gemeen met de werkelijke schoonheid van een voorstelling. Zij mogen slechts illustreren welke ongemene afstand er liggen kan tussen uitbeeldingen van een gelijkaardig thema. Zo men hiertegenover de naïeve en verpuurde schroom van een Fran Angelico (1387-1455) stelt, of het sobere ‘Maria het Kind voedend’ van Andrea di Bartolo (? -1428) dan ervaart men evenwel toch dat de vroegere kunstenaars, ondanks het individuële, in het religieuse een hogere vorm benaderden.

Het is deze telkens weerkerende verbinding tussen het verhevene van de madonna in het ene werk en de omzeggens burgerlijke verschijning van Maria in het andere. Tussen deze uitersten liggen de talrijke andere voorstellingen voortgebracht door kunstenaars wier naam reeds voldoende de kunstkenner prikkelen moet. Buiten het tijdsverband dat zij allen in hun madonnafiguur hebben gedemonstreerd, ligt evenzeer de weerspiegeling van een individuële visie op het thema. De kleinburgerlijke en huiselijke moeder bij Jan Steen (1626-1679) ‘Aanbidding der Herders’ (Amsterdam, Rijksmuseum), tegenover de weelderige wereldse figuren van P.P. Rubens (1577-1640), wiens ‘Madonna met Kind omringd door Heiligen’, een der belangrijkste doeken uit zijn laatste periode is. Dit tafereel werd geschilderd tussen 1636 en 1640, jaar van Rubens' dood, en versiert het graf van de kunstenaar in de St-Jacobskerk te Antwerpen. Het vermag, door de gunstige voorwaarden waarin het geëxposeerd werd, terecht de grootse en rijke evocatiekracht van deze schilder aan te tonen. Hierbij komen de aristocratische madonna's van A. Van Dyck (1599-1641) een meer statische wereld suggereren.

[p. 18]

Er is de vlammende bezieling in het coloriet van El Greco's (ca. 1541-1614) ‘Mater Dolorosa’ uit het Museum van Straatsburg, waarin de factuur op een lossere aanwending van de kleurtoetsen aanwijst.

Te Antwerpen waren ruim 120 schilderijen rond het thema van de Madonna bijeen gebracht, waardoor de afwisselende facetten van visie en stijlaanwending op overtuigende wijze nagezocht kunnen worden, doch die beletten er een volledige opsomming van te geven.

De vrouw is steeds weer veranderd als verschijning in de schilderkunst, en langs de schilderkunst ook in de beeldhouwkunst en de toegepaste kunsten, omdat het omzeggens de schilder was die zijn invloed heeft laten gelden op de andere gebieden van de artistieke schepping.

In de Mariale voorstelling nemen de werken van Altdorfer (ca. 1480-1538) met ‘Heilige Nacht’ uit het Museum van Wenen, D. Bouts (ca. 1415-1475) met o.a. een aangrijpende en tragische ‘O.L. Vrouw van Smarten’ uit een privé collectie van Rome, L. Cranach (1472-1553) met ‘Madonna en Kind’, het beheerste klimaat van G. David (ca. 1460-1523) een bijzondere plaats in.

Er is de sublieme vergeestelijking bij J. Van Eyck (ca. 1390-1440) in zijn ‘Madonna bij de Fontein’ uit het Antwerpse museum, waarin die diepe liefde voor het reële geen afbreuk doet aan de verheven geest. Bij Giotto (1266-1336) in ‘Geboorte van Christus’ ligt de nadruk op de dramatische spanning, waartegen ons de overdadigheid van J. Jordaens (1593-1678) in zijn ‘Aanbidding der Herders’ wel opvallen moet. De luciede gevoelens van Q. Matsys (1460/66-1530) in ‘Maria in Gebeden’, en anonieme meesters die een onsterfelijk artistiek bestaan hebben verwerven, zich zelve slechts beschouwend als het nederige medium om een grandiose gevoelswereld te ontsluieren.

Welke afstanden liggen niet tussen L. Van Leyden (1494-1535), H. Van der Goes (ca. 1440-1482), B. Luini ((1475-1532), N. Poussin (1577-1640), Rembrandt (1606-1669), B. Van Orley (ca. 1492-1542), Tintoretto (1518-1594), Veronese (1528-1588), M. De Vos (1531/32-1603), R. Van de Weyden (1400-1464) e.a. onbekend gebleven meesters, ondanks vaak het kleine tijdsverschil van hun bestaan.

Maar buiten de schilderkunst ligt een even ontroerende wereld vol innerlijke spanningen in de productie van de beeldhouwers die omzeggens allen ongekend zijn gebleven. Zo het beeld in lindenhout van ca. 1050, de Imad-Madonna genaamd naar Bisschop Imad van Paderborn, waarin vele invloeden van de Byzantijnse opvatting aan te wijzen zijn. Hoe hebben deze beeldensnijders zich met angstvallige liefde over hun werk gebogen. Vaak schroomvol hebben zij het gelaat tot een meest eenvoudige uitbeelding beperkt, terwijl zij met minutieuse aandacht in de plooienval als het ware op vrijere wijze hun durf hebben gedemonstreerd. Behoudens enkele gekende beeldhouwers T. Riemenschneider (ca. 1463-1531), J. Borman (1479-1520) van wie er het grote retabel van O.L. Vrouw uit Leuven aanwezig is, L. Fayd'herbe

[p. 19]

(1627-1697) en Q. de Jonge (1625-1700). met een indrukwekkend marmeren Mariabeeld vertegenwoordigd, zijn er vele beelden ontstaan in de verschillende werkplaatsen, waarvan de Nederlanden omzeggens een monopolium bezaten.

Ook in de kleine palmhouten en terra-cotta beelden liggen even zoveel bewijzen van de geduldige en vooral liefdevolle toewijding, waardoor de nameloze kunstenaars aan hun uitzonderlijke inspiratie hebben vorm gegeven.

Met de tekeningen en prenten werd voornamelijk aangesloten bij de tentoongestelde schilderijen, terwijl de handschriften en de oudste getijdenboeken met hun miniaturen een grenzeloze wereld van ontroerende voorstellingen ontvouwen.

Edelsmeedwerk, bronzen en koperwerken, boekbanden hebben eveneens de Madonnafiguur tot onderwerp gehad, omdat Maria steeds een der belangrijkste thema 's gebleven is in de religieuse belijdenis.

Waar weefsels en kazuivels zulke voorstellingen tot versiering hebben gehad, brengen de oude wandtapijten vaak de meest zuivere taferelen uit het leven der Goddelijke Moeder.

De Madonna heeft een onschatbare rijkdom aan artistieke ontroering in alle kunsttakken voortgebracht. De behoefte aan schoonheid die van alle tijden is, heeft in de voorstelling van Maria een onuitputtelijke bron gevonden. Het is deze grandiose wereld van schoonheid, die gebonden werd aan een der zuiverste onderwerpen, waardoor de mens de verscheidenheid van de geestelijke dimensies en kunstnormen van vorige generaties kan afmeten. Een onderwerp dat tot de rijkste bloei van de West-Europese kunst heeft bijgedragen door de grote variëteit der ondergane ontroering en de intense bezieling die ze opwekte.

Remi De Cnodder