Band. Jaargang 12

[p. 122]

Bertus Aafjes
Nederlands jongste Meester in de Poëzie

STATISTIEKEN hebben uitgemaakt dat er op de ganse aarde maar twaalf mensen bestaan, die de theorie van Einstein kunnen begrijpen. Moest er een referendum worden uitgeschreven over de genietbaarheid van sommige dichters, men zou tot gelijkaardige resultaten komen. Andere dichters daarentegen stralen zo algemeen, zo innig, zo fel hun totale menselijkheid uit, en op zo'n aangrijpende en bekoorlijke wijze, dat zowel geleerde als boerenzoon, zowel nuchtere burger als sportieve jongeling of brutale meid onder de betovering komen van het door de dichter medegedeelde en dit medegedeelde op zichzelf overbrengen via de stem, die opklinkt uit het warme en klare woord.

Over dergelijk wonderbaar aanspreek-vermogen beschikt de Nederlandse dichter Bertus Aafjes. Geen enkel criticus kan dit ontkennen, niettegenstaande het geval bijna uitzonderlijk is. Soms komt het voor dat enkele gedichten of een paar verzenbundels van één of ander verzenschrijver hetzelfde indringend voorrecht kennen en in elks smaak vallen. Ver zal men echter moeten zoeken om een auteur van waarde te vinden, wiens bijna totale oeuvre iedereen te boeien vermag. Bertus Aafjes werd wèl zo'n fortuinlijk lot beschoren.

In Noord en Zuid maakte de roem zich van zijn naam meester, toen zijn ‘Voetreis naar Rome’ verscheen. Deze bundel verwekte dezelfde geestdrift als een Gorter's ‘Mei’ en Werumeus Bunning's ‘Maria Lecina’. Een letterkunde, die elke generatie dergelijk geschenk uit het poëtisch Land van Belofte bezorgt, is zo gezond als een vis; en zij, die de taal spreken van dergelijke letterkunde mogen zich de handen kussen.

De ‘Voetreis naar Rome’ is echter slechts één boek van Bertus Aafjes en wie zijn belangstelling zou beperken tot deze ene bundel, zou op niet te rechtvaardigen wijze de schatkamer des artistieke voldoening afgrendelen, het zo bekoorlijke aangezicht van de gehele Aafjes ontegensprekelijk verminken. De ‘Voetreis naar Rome’ is slechts één bezielde glimlach van deze nog jonge meester-dichter, slechts één moment uit zijn avontuurlijk binnenen buitenbestaan, slechts één facet van zijn steeds dieper en rijper groeiend talent.

Vóór hij de ‘Voetreis’ schreef, maar nadat hij de zwerftocht naar Rome reeds achter de rug had, wilde Aafjes, als eerlijk artist, voor zichzelf uitmaken wat de poëzie voor hem betekende: als levensgunst een middel

[p. 123]

tot zelfkennis, en wat hij zelf waard was tegenover de negen Muzen. Hij ondervroeg hen als een orakel en ging het gevecht aan van de mens met de schuwe en tevens goddelijk hooghartige en weigerachtige behoedsters der Schoonheid. Het werd zijn eerste bundel ‘Het Gevecht met de Muze’ (1939). Wie het leven lief heeft als Aafjes, maakt zekere dag een crisis mee en denkt aan het vergaan van het hoogste genot, aan de dood. Aldus ontstond ‘Het Zanduur van de Dood’ (1940). Alle grote dichters gaan zich op een bepaald moment in hun leven bezinnen over aarde en sterven; en bezinnen geschiedt meestal in proza. Voor Aafjes wordt het de voorbeeldige verhalenbundel vol spanning en betekenis, ‘De Zeemeerminnen’ (1946). Naast de meditatie en de herinnering stapt echter ook het volle leven, de natuur, de kinderen. Wat Aafjes wilde dat één deel der natuur, de dieren b.v. voor zijn kinderen moest betekenen, dichtte hij olijk en pril uit in ‘De lyrische Schoolmeester’ (1949), in feite de reacties van zijn kroost tegenover de dieren uit de Amsterdamse ‘Artis’.

In 1940 was ook een verhalenbundeltje van de pers gekomen, ‘Een Laars vol Rozen’, doorschouwende reisanecdoten. Het stemmen van een instrument a.h.w. vóór de ‘Voetreis’, waarvan hij zich troostvol bevrijdde, waar hij tijdens de oorlog in eenzaamheid verwijlde. Te dien tijde verscheen ook clandestien zijn studie over de dichter Gerit Achterberg, ‘De Dichter van de Sarcophaag’ (1943), het jaar daarop gevolgd door de eveneens ondergedoken publicatie ‘Kleine Katechismus der Poëzie’. Na de ‘Voetreis’, die hem zo diep had aangedaan bij het schrijven, kon Aafjes zich niet meer inhouden en koos, om zijn scheppings- en schrijfbezetenheid uit te vieren, de beheerste figuur van de bloemen- en insectenschilderes, ‘Maria Sibylla Merian’, die in de XVII^e eeuw naar Suriname trok om het kleine en redeloze maar niet minder bezielde uit de natuur in kleuren vast te leggen.

Avontuur, schoonheid, leven, mysterie tussen de mens en het hem omringende, deze vier motieven, die elk bewust en mild levend mens obsederen, Aafjes ontdekte ze in de vroegmiddeleeuwse legende, ‘De Reis van Sinte Brandaan’. Deze legende herdichtte hij en met de wetenschappelijke commentaar van Dr. Maartje Draak - tevens de oude tekst naast de verse - is deze tekst een voorbeeld geworden van samenwerking tussen dichter en taalkundige; het geheel een bron van herboren schoonheid.

Ditzelfde jaar 1947 was voor de steeds grotere schare bewonderaars van Aafjes ten zeerste welkom daar het zijn verzamelde ‘Gedichten’ bracht, een noodzakelijke verkwikking voor menigeen, die aan de poëzie iets anders vraagt dan raadselachtigheid en geëxperimenteer met het moederlijke woord.

Na zijn dichterlijke balans - een voorlopige! - te hebben opgemaakt, toog Aafjes ten tweeden male op reis en ditmaal naar Egypte en Israël. Uit zijn confrontatie met het Egypte der pyramides, sfinksen en koningsgraven putte hij de zware inspiratie van de 100 sonnetten, die ‘Het Koningsgraf’ uitmaken. Hij sublimeert zijn herinnering aan de verre geliefde en

[p. 124]

meteen herschept hij zichzelf in het licht en het duister van de hem omringende gestolde maar eeuwig bevruchtende beschaving.

Naast deze lyriek vol aangrijpende bezieling, ontstonden de ‘Egyptische Brieven’ (1949), plastische evocaties van het Nijlland en de dode steden als Thebe en Memphis. Maar Aafjes is altijd veel meer dan een beschrijver, wat hij ziet met het oog, wekt in zijn geest beschouwingen los over bestendige waarden: de wetten der schoonheid.

Weer thuis boog de dichter in hem zich nu over het allerbelangrijkste probleem, dat elk waarachtig schrijver zich eens of meer in zijn leven stelt: de oorsprong, het geheim, de tover, de macht van het woord zelf. Aafjes spoort de woordbron op en schrijft de topzware maar heldere en grootse bundel ‘In den Beginne’ (1949).

Om hiervan uit te rusten zonder de sfeer van het Oosten te moeten verlaten, verzorgde hij de in Palestina opgetekende gegevens over de gebruiken en zeden, die ginds nog in zwang zijn en die reeds de Bijbel vol locale kleur hadden gezet. Brengen de theologen de schoven waarheid uit het Boek der Boeken binnen de schuur van de meditatie, Aafjes gaarde de schilderachtige bijzonderheden er uit en bundelde ze in het zeer oorspronkelijke boek ‘Arenlezers achter de Maaiers’ (1950), een werk vol dubbele weerschijn: die van de Bijbel in het huidige leven der H. Landbewoners en die van de hedendaagse geplogenheden in de tijd van Jezus zelf.

In 1950 vertrok Aafjes opnieuw naar het Nabije Oosten met in zijn hoofd een unieke reisroute: stap voor stap, en in dezelfde tijd van het jaar, Jozef en Maria volgen uit Nazareth om te trachten op 25 December te Bethleëm te zijn. Deze reportage is enig in haar soort en resumeert meteen de ganse Bertus Aafjes: de dichter, de soepele prozaschrijver, de voortreffelijke journalist, de sterke Bijbelkenner, de milde sociale meevoeler, kortom de kunstenaar en de scherpziende meewarige mens. Dit jongste werk heet: ‘Vorsten onder de Landschappen’ (1952).

Karel Jonckheere