Band. Jaargang 12

[p. 12]

In memoriam Henriette Roland Holst

‘Ik zou zo graag willen rusten, maar ik mag niet voor Gij zegt: 't Is goed, ge deedt uw deel en uw dienst is ten einde.’

WANNEER we enkele weken geleden, hier in de hete tropen, uit Amsterdam het nieuws van het overlijden der grote Nederlandse dichteres kregen, kwam dit gedicht ons opnieuw voor de geest, en zoals u, kunstminnende lezer, gingen onze gedachten naar het koude Noorden, waar een der prachtigste figuren uit de Nederlandse letteren de eeuwige rust is ingegaan, na een schoon leven van sociale strijd en dienende kunst.

‘Band’ wijdt, in naam van de taalverwante kolonialen aan de Evenaar, dit ‘In Memoriam’ als een piëteitsvolle huldeblijk aan de nagedachtenis van Henriette Roland Holst.

Henriette Anna Van der Schalck, zoals ze met haar meisjesnaam heette, werd op de 24^e December 1869 te Noordwijk geboren. Haar vader was notaris, een streng aristocratisch en kunstzinnig man; haar moeder was een liefdevol begrijpende vrouw, muzikaal aangelegd en feministe. Erg kerkelijk waren de Van der Schalcks geenszins: hun protestantisme was eerder liberaal vrijzinnig.

Henriette Roland Holst studeerde aan de kostschool te Arnhem en verbleef daarna een paar jaren te Luik, om zich in de Franse taal te bekwamen. Ze deed haar intrede in de litteraire wereld op het einde van vorige eeuw, toen de bekende Nieuwe Gidsersgroep door onenigheid practisch uiteengevallen was. Kloos, Verwey, Van Eeden, Van Deyssel en Vander Goes, gingen eigen wegen op.

Voor Henriette, de jonge dichteres, was Verwey de eerste leermeester. Aan hem draagt ze ook daar eerste sonnetten op. Bij Verwey aan huis, leert ze ook begin 1893 Richard Roland Holst en Herman Gorter kennen. Met de eerste, die een groot kunstenaar was in het glasschilderen en die later ook directeur werd van de Academie voor Schone Kunsten te Amsterdam, trouwt ze in Januari 1896.

Met Gorter spreekt en redetwist ze over poëzie, ethiek, philosophie. De dichter van ‘Mei’ heeft veel invloed op haar werk. In December 1895 verschijnt haar eerste dichtbundel: ‘Sonnetten en Verzen in Terzinen geschreven’. Hierin waagt de dichteres een poging om tot klaarheid te komen over het eigen wezen en over het streven naar een kalm-sereen bestaan.

[p. 13]

In die jaren heeft Gorter echter een nieuwe weg gezocht in het socialisme. Hij leidt Henriette Roland Holst en haar man tot de leer van Marx. Op Pasen 1897 treden ze, volgens de woorden van de dichteres: ‘gedreven door esthetisch-ethische motieven’, toe tot de sociaal-democratische arbeiderspartij. Herman Gorter en Henriette Roland Holst worden opgenomen in de redactie van ‘De Nieuwe Tijd’.

Nu begint voor haar een rusteloze tijd van propaganda voor en organisatie van de partij. Niettegenstaande haar enthousiasme voor de nieuwe leerstellingen voelt ze zich nog door duizend vezels met de burgerlijke wereld verbonden. De poëtische weergave van die strijd om de oude waarden door nieuwe te vervangen, om te breken met haar burgerlijk bestaan, vinden we in haar bundel ‘De Nieuwe Geboorte’, verschenen in 1902. In haar volgende werk ‘Opwaartse wegen’ (1907), is de strijd beslist. Het biedt ons het beeld van de dichteres, die de vaste lijn heeft gevonden in het socialisme.

In de schoot van de Nederlandse socialistische partij ontstonden echter in het begin van de 20^e eeuw wrijvingen en meningsverschillen tussen diegenen, die geneigd waren tot samenwerking met de burgerlijke partijen voor het behalen van onmiddellijke voordelen en diegenen, die onkreukbaar vasthielden aan de Marxistische principes zonder compromissen. Tot deze laatste groep behoorde Henriette Roland Holst. Met vuur streeft ze voor haar idealen in schrift en woord. Maar ze tracht ook beide tendenzen te verzoenen, waarin ze echter niet slaagt. In 1911 verliet ze dan de sociaal-democratische arbeiderspartij en bleef voorlopig buiten de politiek.

In Mei 1915 richt Henriette Roland Holst het ‘Revolutionair Socialistisch Verbond’ op, dat in 1918 herdoopt werd tot communistische partij van Nederland. Bij het einde van de eerste wereldoorlog poogde de dichteres een straatrevolutie te ontketenen te Amsterdam, wat mislukte. In 1921 vertegenwoordigt ze haar partij op het congres van de derde Internationale te Moskou.

Maar de werkelijkheid brengt lelijke deuken aan haar idealen voor een nieuwe wereld. In haar verhandeling ‘Communisme en Moraal’, verschenen rond 1925, verklaart ze reeds dat geen partij ter wereld ooit de macht of het recht heeft haar leden in moreel opzicht te binden. In November 1927 treedt ze tenslotte uit de communistische partij. Ze heeft, zoals ze schreef, ‘de duistere en harde waan afgeworpen. Wat haar bijblijft, wat ze verworven heeft, is het in levensblijheid wortelende stille betrouwen op diep inwerkende geestelijke levenskrachten.

Nu begint voorgoed haar tocht naar God. Ze leert in alle mensen, wezens zien, die in zich de vonk van de goddelijke schoonheid dragen. Haar leuze is thans geworden: ‘God dienen in de mensen’. Henriette Roland Holst is ook helemaal wars geworden van het geweld. Bij de Oosterse wijsgeren en vrijheidsstrijders als Ghandi en Tagore, bij de Westerse religieus-socialisten, waaronder vooral de Zwitser Leonhard Ragaz, leert ze dat liefde alleen de wereld kan vernieuwen, niet een materialistische

[p. 14]

geweldcultus. Het lyrisch relaas uit deze levensperiode vinden we in de bundels ‘Vernieuwingen’ (1929), en ‘Tussen Tijd en Eeuwigheid’ (1934). Hier volgt een mooi gedicht uit deze periode, waarin de dichteres God zoekt.

‘Ik zoek U, maar ver ben ik afgedwaald.
Den weg tot u, zullen ze hem ooit vinden,
deze ogen, van der wegen stof verblinde' en
dit hart, waar 't godsverlange in is verschaald,

als wijn, die lang ontkurkt stond? Blind in mij
stuwt drang, blind tasten d'onbedreven handen,
maar waar z'ook tasten, rijzen steile wanden:
achter en voor me, en bezij.

Door spleten dringt het licht, een dunne straal.
Aan 't einde der kloof, waar de wanden wijken,
daar beginnen de lichte rijken,
daar vindt het hart een nieuwe taal.

Daar begint het eenworden, het saamgroeien
met de kern-aller-dingen, 't zich verliezen
daarin, het zich loswikkelen uit de vliezen
van vrees en twijfel, 't in de vrijheid bloeien.

Maar mijn handen tasten langs wanden, blind:
mijn voeten strompelen over scherpe stenen:
mijn ogen, rood van 't stof der wegen, wenen:
ver van u zwerf ik, en ben toch uw kind.’

In haar laatste verzen sedert 1935 is de dichteres zeer dicht genaderd tot het beleefde christendom. Ook dat komt duidelijk tot uiting in haar levensherinneringen, die ze drie jaar geleden, in haar 80^e jaar, uitgegeven heeft onder de titel: ‘Het Vuur brandde voort’, het vuur dat bij het krimpen van haar levenskrachten steeds won aan zuivere glans. Zelfs in haar bewogen politieke periode, toen ze gegrepen werd in woelige conflicten van het partijleven, hield ze de vlam van haar liefde brandend. Haar leven en haar vergeestelijkt socialisme stonden geheel in dienst van haar evenmens. Ze wilde de wereld zien vernieuwen door liefde en niet door geweld.

Alle mensen van goede wil zijn Henriette Roland Holst dankbaar om het lichtende voorbeeld van verdraagzaamheid en diepe menselijkheid, dat door deze nobele vrouw uit de Nederlandse letteren, deze grote kunstenares, aan onze beroerde wereld werd gesteld.

G. Van Impe